46
BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ
№2
Sosial-siyasi elmlər seriyası
2010
FƏLSƏFƏ
ÖZGƏLƏŞMƏNİN SOSİAL-FƏLSƏFİ MAHİYYƏTİNƏ DAİR
Z.C.HACIYEV, Y.M.ƏLİYEV
Bakı Dövlət Universiteti
z.haciyev45@mail.ru
Məqalə özgələşmənin sosial-fəlsəfi mahiyyətinin araşdırılmasına həsr olunmuşdur.
Burada özgələşmə təkcə xüsusi mülkiyyət ilə deyil, həm də ictimai əmək bölgüsü ilə sıx bağlı
olan problem kimi götürülür, bu səpkidə ona marksist yanaşmanın nöqsanlılığı vurğulanır.
Müasir dövrdə ictimai həyatın müxtəlif sferalarında özgələşməni yaradan səbəblərin və
onun təzahür formalarının açıqlanmasına xüsusi diqqət yetirilir.
Son illərdə ölkəmizdə həyata keçirilən dərin islahatların özgələşmənin kəskinliyinin
aşağı salınması və yumşaldılması üçün böyük əhəmiyyəti təhlil olunur.
Marksizm tərəfindən sinfi yanaşma metodologiyasının rolunun şişirdilməsi,
ideoloji təzyiq və ehkamçılığın tətbiqi, digər sosial hadisələrin tədqiqində olduğu
kimi, özgələşmənin mahiyyətinin araşdırılmasında da ciddi nöqsanlara gətirib çıxar-
mışdı. Buna görə də, həmin problemin müasir sosial idrak və praktik baxımından
hərtərəfli və adekvat nəzəri mənalandırılması son dərəcə aktual görünür. İnsan
fəaliyyətinin bütün sahələri kimi sosial fəaliyyət də özgələşmə ilə ayrılmaz əlaqədə
çıxış etdiyindən, onun bu səpkidə təhlil olunması elmi baxımdan mühüm əhəmiyyətə
malikdir. Digər tərəfdən, universal xarakterli sosial fenomen olan özgələşmənin müx-
təlif formaları insanın, sözün əsl mənasında, götürülən hərtərəfli inkişafına, həqiqi
yaradıcı şəxsiyyət kimi özünü reallaşdırılmasına maneçilik yaradan amillərdən olduğu
üçün, onun araşdırılması bu prosesin mənfi təsirinin yumşaldılmasına kömək edə
biləcək yolların və vasitələrin axtarılıb tapılmasına praktiki fayda gətirə bilər.
Sözügedən problem öz məzmunu etibarilə mürəkkəb çoxsəviyyəli və çoxcəhətli
xarakter daşıdığından, bir jurnal məqaləsi çərçivəsində onun bütün çalarlarını mü-
fəssəl nəzərdən keçirmək qeyri-mümkündür. Odur ki, bu yazıda əsas diqqət özgələş-
mənin müasir cəmiyyətin sosial həyatında təzahürü formalarının təhlilinə, onun ara-
dan qaldırılması və perspektivi ilə bağlı məsələlərin açıqlanmasına yönəldilir. Əlbəttə,
problemi araşdırmağın məntiqinin tələb etdiyi səviyyədə digər məsələlərə də yeri
gəldikcə toxunulur.
Hər şeydən əvvəl, qeyd olunmalıdır ki, özgələşmənin nəzəri səpkisi ilə əlaqədar
fəlsəfi fikir tarixində hələ əvvəllər də bir sıra maraqlı fikirlər söylənsə də, bu anlayışın
konseptual təliminin yaradılması XVII-XVIII əsrlərdən etibarən (T.Hobbs, J.Russo,
F.Şiller və başqaları) özünü göstərmişdir. Həmin mütəfəkkirlərin yaradıcılığında
47
özgələşmənin siyasi idarəçilik orqanı olan dövlətin yaranması və əmək bölgüsü ilə
bağlı tərəfləri araşdırılmışdır. İlk dəfə olaraq klassik alman fəlsəfəsində özgələşmə
özünün daha geniş izahını tapmışdır. Xüsusilə də İ.G.Hegel özgələşmənin məna
hüdudlarını genişləndirərək, onu mənəviyyata və şüura da aid etmişdir. Onun fikrincə,
şüurun təşəkkülü prosesində Mütləq İdeya, dövlət, din, incəsənət və sair formalarda
özgələşir. Hegelin «substansiya-subyekt» təliminə görə özgələşmə prosesində insan,
yaratdığı reallaşdırılmış gerçəkliyi özündən ayırır və ona münasibətdə öz «Mən»inin
tam müstəqilliyini saxlayır. Özgələşmə bir neçə mərhələdən keçir, birincisi, ruhun
qəlb və can tərəfindən inkarı ilə başlayır, sonuncu pillə isə subyektin mənlik şüurunun
ən yüksək səviyyədə özgələşməsini ifadə edir (2, 166).
Özgələşməni geniş planda araşdıran mütəfəkkirlərdən biri K.Marks olmuşdur.
Onun sosial konsepsiyasında bu anlayış kapitalist xüsusi mülkiyyəti, ictimai əmək
bölgüsü ilə ayrılmaz əlaqədə götürülür. Onun fikrincə, xüsusi mülkiyyət özgələşmiş
xarakterli ictimai əmək bölgüsünün nəticəsi olmaqla, eyni zamanda özgələşməni
davam etdirmə və reallaşdırma vasitəsi kimi çıxış edir. K.Marksa görə kapitalizmdə
əməyin məcburi xarakter daşıması üzündən, işçi özünün əsl insani mahiyyətini real-
laşdıra və yaradıcılığa olan tələbatını ödəyə bilmir. Buna görə də, o, əməyə ikrahla,
özünə yad bir şey kimi yanaşır. Əmək fəaliyyəti kapitalizm şəraitində insanın
mahiyyət qüvvələrinin reallaşmasına mane olur. Bütövlükdə, cəmiyyət işçiyə yad
sosial forma alır. K.Marks özgələşmənin aradan qaldırılması perspektivini isə işçilərin
əməyə münasibətinin əsaslı surətdə dəyişdirilməsi, insanın və istehsalın humanist
təbiətinin bərqərar olması ilə bağlayırdı (6, 42, 96).
Kapitalizmdə özgələşmənin mahiyyəti və təzahür formaları haqqında marksist
təlimin bir sıra müddəaları indi də öz aktuallığını saxlayır. Bunlar daha çox
özgələşmə nəticəsində işçinin əməyinin və əmək şəraitinin ağırlaşması, əməyinin
nəticələrinin ondan uzaq düşməsi, sosial institutların fəaliyyəti və sosial davranış
etalonlarının fərd tərəfindən yad kimi qiymətləndirilməsi, cəmiyyət üzvlərinin
ideoloji manipulyasiyası və ideologiyanın özgələşməsi ilə bağlı məsələlərə aiddir.
Özgələşmənin mahiyyəti və məzmununa dair müasir elmi ədəbiyyatda müxtəlif
rəylər söylənilir. Bu barədə geniş yayılan fikirlərdən biri onu cəmiyyətin həyat
fəaliyyətinin bütün tərəflərini əhatə edən və insanın mahiyyəti ilə onun mövcudluğu
arasında uyğunsuzluqda, subyektin özü ilə təbiəti arasında ayrılıqda, predmetləşmiş
formalarda çıxış edən qabiliyyəti üzərində nəzarətin itirilməsində, sonuncuların onun
üçün yad qüvvəyə çevrilməsində ifadə olunan proses kimi səciyyələndirir. MDB
ölkələrinin fəlsəfi fikrində postindustrial cəmiyyətin problemlərinin təhlilinə (o cüm-
lədən də özgələşmənin) son iyirmi ildə başlanılmışdır. Burada bəzən yeni cəmiyyətdə
guya özgələşmənin olmadığı haqqında rəylərin səslənməsinə baxmayaraq, əksər
tədqiqatçılar belə mövqedən çıxış edirlər ki, özgələşmə ümumsosioloji fenomen
olduğu üçün, o müasir cəmiyyətdə tamamilə aradan qalxmır, bir çox cəhətdən yeni
formada qalır (5, 59).
Hazırda filosof və mütəfəkkirlərin yaradıcılığında özgələşmənin nəzəri tədqiqi
genişləndikcə, bu anlayışın konseptual təlimi formalaşmaqdadır. Bu prosesin ən
qabarıq təzahürünü özgələşmənin əvvəlki dövrlərdə olduğundan geniş, hərtərəfli və
xeyli dərəcədə dəqiq tərifinin verilməsində yəqin etmək olar. Bu yönümdə əldə
olunmuş nailiyyətləri ümumiləşdirərək, məşhur rus filosofu P.V.Alekseyev sözüge-
dən anlayışa aşağıdakı kimi tərif verir: «Özgələşmə, insan fəaliyyətinin nəticələrinin,
48
eləcə də onun xassələri və qabiliyyətlərinin insana nə isə yad olan və onun üzərində
ağalıq edən qüvvəyə çevrilməsi deməkdir» (1, s.201).
Bu tərifdə yenilik məqamı, fikrimizcə, bundan ibarətdir ki, keçmiş fəlsəfi
ədəbiyyatda özgələşmə bir qayda olaraq yalnız insanın fəaliyyət məhsullarının ona
münasibətdə yadlaşması kimi məhdud mənada səciyyələndirilirdi, insanın xassə və
qabiliyyətlərinin özgələşməsi bu fenomenin çox mühüm tərəfləri kimi lazımi
dərəcədə qiymətləndirilmirdi.
Müasir cəmiiyyətdə özgələşmənin sosial-fəlsəfi səciyyəsini verərkən, hər
şeydən əvvəl, belə bir məqamı vurğulamaq lazımdır: bu fenomenin hazırkı vəziyyəti
və ifadə formaları öz mahiyyəti etibarilə keçmiş dövrlərdə olduğu ilə ümumi varislik
əlaqələrinə malikdir və bir növ onun özünəməxsus davamı kimi çıxış edir.
Özgələşmənin fəlsəfi təhlili sübut edir ki, o daha çox insanın fəaliyyət po-
tensialı və gerçəkləşməmiş imkanları ilə real həyatda mövcud olan strukturlar və
ictimai formalar arasında baş verən ayrılıq və uzaqlaşmada üzə çıxır. Bu, insanın elə
bir sosial və psixoloji vəziyyəti deməkdir ki, o özünün yaradıcılıq qabiliyyətlərini
həyata keçirə bilmir, bir növ sosial fəallıqdan məhrum olur. Özgələşmə insanın həyat
fəaliyyətinin bütün sahələri ilə yanaşı, onun daxili mənəvi aləmi, şüuru və psixi-
kasında da təzahür edir. Sonuncu formada çıxış edən özgələşmə daha təhlükəlidir,
çünki, fərdin ümid və arzuları ilə mövcud cəmiyyətin mənəvi-əxlaqi standartları və
normaları arasında kəskin uyğunsuzluğu göstərir. Belə vəziyyətdə subyekt,
sonuncuları özünə yad və düşmən kimi qəbul etdiyindən, onda mənəvi tənəzzül baş
verir, tənhalıq, ümidsizlik və kimsəsizlik hissi güclənir.
XX əsr və XXI əsrin ötən onilliyi ictimai həyatın sosial təşkili formalarında bir
çox əsaslı yeniliklərin yaranması ilə səciyyələnir. Onları öz məzmununa və öz-
gələşməyə təsiri baxımından iki yerə ayırmaq olar: birinci qruppa, fikrimizcə, insanın
və cəmiyyətin sərəncamında olan məhsuldar qüvvələrin sürətli artımı və inkişafı,
elmi-texniki tərəqqi, EHM-in, yeni texnologiyaların geniş miqyaslı tətbiqi, insanların
dünyagörüşü, şüuru və mədəni səviyyəsində baş verən irəliləyişləri aid etmək olar.
Bunlar bütöv bir tam kimi götürüldükdə, insanın mahiyyət qüvvələrinin reallaş-
masında misilsiz imkanlar yaradır və bu baxımdan özgələşməni aradan qaldırmaq
üçün şərait formalaşdırır. Bu qrupdan olan yeni meyllər sırasında ictimai həyatda
biliyin və informasiya texnologiyalarının rolunun sürətlə artması xüsusi qeyd
olunmalıdır. Hazırda müxtəlif növlü biliklər və informasiya, ictimai tərəqqinin əsas
amilinə çevrilməkdədir. Bunun nəticəsidir ki, həmin göstəricilərə daha çox malik olan
ölkələr dünyada dominant mövqe tuturlar. Bu ölkələrdə məhsul istehsalı ilə yanaşı,
müxtəlif xidmət növlərinin yaradılması getdikcə daha çox yer alır, xüsusi mülkiyyətin
və mülkiyyət sahiblərinin təsir dairəsi sürətlə genişlənir, cəmiyyətdə institusional
sistemlər əsaslı surətdə yeniləşir, informatizasiyanın, robotlaşma və avtomatlaşmanın
tətbiqi hərtərəfli miqyas alır, mübadilə sferasında, dəyərlər ilə bağlı münasibətlərdə
bir çox yeniliklər müşahidə olunur, yeni mülkiyyət forması – informasiya mülkiyyəti
yaranır və onu əldə etmək imkanları genişlənir (3, 7).
Bütün bunların nəticəsində cəmiyyət elə bir sosial orqanizmə çevrilir ki,
burada sosial həyatı maddi nemətlər üzərində mülkiyyətin miqdarından daha çox
informasiya və bilik üzərində geniş əməliyyatlar aparmaq qabiliyyəti ilə ölçülür.
Nəticədə cəmiyyətdə intellektuallar təbəqəsinin sayı durmadan artır.
İkinci qrup hadisələr isə öz məzmununa görə tam əks istiqamətdə olmaqla,
müasir insanın sosial həyatdan özgələşməsinə stimullaşdırıcı təsir göstərir. Onların
49
sırasında totalitar rejimlərin törətdiyi geniş miqyaslı qətllər, birinci və ikinci dünya
müharibələrinin yaratdığı böyük faciələr, kütləvi qırğın silahlarının daim çoxalması,
qlobal problemlərin daha kəskin formalar alması, ekoloji təhlükənin artması və s. əsas
yeri tutur. Bu qəbildən olan hadisələr özgələşmənin müxtəlif formalarına əlverişli
mühit yaradır və qida verir.
Müasir cəmiyyətdə özgələşməni şərtləndirən amillərdən və səbəblərdən danı-
şarkən, bunu da qeyd etmək vacibdir ki, yuxarıda göstərilən birinci qrupa aid pro-
seslərin özü də bəşəriyyətin maddi imkanlarını artırmaqla əməyin məzmununu yün-
gülləşdirməklə yanaşı, ciddi neqativ dəyişiklikləri də şərtləndirir. Məsələn, əməyin
konveyer formalarının və avtomatlaşmanın geniş miqyaslı tətbiqi, işçinin hərtərəfli
inkişafına mane olur, onu bir növ bütün tapşırıqları mexaniki surətdə yerinə yetirən
robota çevirir, yaradıcılığını ciddi surətdə zəiflədir. Eynilə də kompyuterlərin əmək
və məişət həyatına dərindən nüfuz etməsi nəticəsində yaranan psixoloji gərginlik və
streslər, kütləvi informasiya vasitələrində çoxmənalı xarakter daşıyan və bəzən də
qərəzli olan məlumatların yerləşdirilməsi, televiziya ekranlarında narkomaniya,
zorakılıq, ölüm və parnoqrafiya ilə bağlı verilişlərin geniş yer tutması, insanın əsl
yaradıcılıq mahiyyətinin və mədəniyyətinin inkişafına mane olur, ona yad mədəniyyət
ünsürləri təlqin edir. Nəticə etibarilə bütövlükdə cəmiyyətdə yalançı və təhrif olun-
muş maddi və mənəvi tələbatlar sistemi formalaşdırır, fərdi təfəkkür özünə-
məxsusluğunu aradan qaldırır, düşüncə tərzini standartlaşdırır və vahid qəlibə salır.
Bütün bunlar və digər neqativ hadisələr insanda qorxu hissini artırır, onun
kimsəsizliyi və tənhalığı haqqında təsəvvürlərini gücləndirir, özünün, yaşadığı
cəmiyyətin və bütövlükdə bəşəriyyətin taleyi ilə bağlı təhlükə və ümidsizliyi çoxaldır.
Həm də qeyd olunmalıdır ki, müasir dövrdə ölkə daxilində və beynəlxalq miqyasda
baş verən ciddi dəyişikliklər, özgələşmənin məzmununda yeniliklər yaradır. Nəticədə
o, prinsipcə yeni mahiyyət və spesifik ifadə formaları alır. Bu baxımdan yuxarıda
qeyd olunan informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının tətbiqi miqyasının geniş-
lənməsi daha səciyyəvidir. Həmin proses intensivləşdikcə, sosial fəaliyyətdə elmi
yeniliklərin və biliyin rolu çoxaldıqca, onlardan real istifadəolunma göstəricilərinə
görə əhalinin geniş kütləsi ilə seçilmiş müəyyən qrup adamlar (elit) arasında uy-
ğunsuzluqların artması, sosial özgələşməyə sürətləndirici təsir göstərir. Bu gün
istifadə olunan informasiya texnologiyaları insan fəaliyyətinin əvvəllərdə məlum
olmayan, prinsipcə yeni və çox şaxələnmiş sahələrini yaratdığından, subyektin
şəxsiyyət kimi öz mahiyyətini tam bütövlüyü ilə reallaşdıra bilməsi çətinləşir.
Bununla əlaqədar belə bir cəhətə də diqqət yetirilməlidir ki, müasir cəmiyyətdə
genişlənməkdə olan informasiya qarşılıqlı təsiri prosesləri sözün əsl mənasında
ziddiyyətli xarakter daşıyır. Belə ki, onlar bir tərəfdən informasiyanın özgələşməsini
(yəni onun şəxssiz surətdə mövcud olan predmet kimi ifadə olunmasını) şərtləndirir,
digər tərəfdən, özgələşmə informasion əlaqələrin və qarşılıqlı təsirin təkrar isteh-
salının zəruri şərti kimi çıxış edir.
Deyilənlərlə yanaşı, cəmiyyətimizin yaşadığı müasir dövrdə insana təsir edən
amillərin, bilik və informasiya axınının sayının durmadan artması (o cümlədən də,
neqativ yönümlü), çox vaxt onun öz yaradıcı qabiliyyətlərini reallaşdırması yolunda
müəyyən əngəllər yaradır, nəticədə onun mövcud sosial strukturlardan və idarəçilik
orqanlarının fəaliyyətindən narazılığı güclənir. Cəmiyyətdə özünü göstərən bəzi
vəzifəli şəxslərin öz mövqeyindən sui-istifadə etmə halları, qohumbazlıq, rüşvətxor-
luq, korrupsiya və digər neqativ hərəkətlər, bu prosesə əlverişli qida verir. Nəticədə
50
şəxsiyyətin öz fərdi mühitinə qapanması və tənhalığı artır, cəmiyyətin sosial və siyasi
institutları sisteminə biganə münasibəti formalaşır, bütün bunlar da özgələşməyə
gücləndirici təsir göstərir.
Müasir cəmiyyətdə özgələşməni şərtləndirən çoxsaylı amillər kompleksinin
xeyli qismi (əməyin məzmunu və şəraitində özünü göstərən ciddi neqativ tərəflər,
totalitarizmdən miras qalmış ağır nəticələr, mülkiyyətin dövlətin inhisarında olması
nəticəsində əhalinin əksəriyyətinin ondan özgələşməsi, siyasi həyatda plüralizmə yol
verilməməsi, əksəriyyətinin ondan özgələşməsi, siyasi həyatda plüralizmə yol veril-
məməsi, sosial sahədə, təhsil və təbabətdə avtoritar rejimin törətdiyi ağır nəticələr və
s. aradan qalxmışdır. Ölkəmizin iqtisadi, siyasi və mənəvi həyatında, insanların
mədəniyyəti, dünyagörüşü və şüurunda, bütövlükdə əxlaqında və daxili aləmində
mütərəqqi irəliləyişlər baş verdikcə, bu meyl daha da güclənməkdədir. Lakin yuxarıda
qeyd olunanlar heç də o demək deyildir ki, indi cəmiyyətdə özgələşmə yoxdur, o,
təkrar istehsal olunmur. Belə yanaşma sadəlövhlük olardı, çünki hazırda özgələşməni
şərtləndirən əsas ümumsosioloji şərtlər (ictimai əmək bölgüsü, fərdlərin maraqları ilə
bütövlükdə cəmiyyətin maraqlarının fərqliliyi və s.) qalmaqda davam edir və onlar
ictimai həyatın müxtəlif sahələrində və idarəçilikdə özünü göstərən subyektiv
əyintilər ilə vəhdətdə çıxış edərək özgələşmə üçün əlverişli zəmin yaradır. Bu
məsələdən danışarkən, müasir dövrdə bütünlükdə dünya miqyasında baş verən əsaslı
dəyişikliklərin – ölkələr arasında iqtisadi, siyasi və mədəni əməkdaşlığın möhkəm-
lənməsi, qarşılıqlı asılılığın və inteqrasiya proseslərinin sürətlənməsi, qloballaşmanın
törətdiyi müxtəlif istiqamətli nəticələr, vahid dünya informasiya məkanının
formalaşması gedişində yaşayış yerindən asılı olmayaraq cəmiyyətin bütün üzvlərinin
intellektual və məlumat alma səviyyəsinin qeyri-adi dərəcədə çoxalması, bir sözlə,
bəşəriyyətin və sivilizasiyanın ümumi taleliliyinin formalaşması və sair istiqamətlərdə
olan böyük dəyişiliklərin də çox mühüm rolu qeyd edilməlidir. Doğrudur, yuxarıda
göstərilənlər müasir insanın həyat fəaliyətinin bütün sahələrinin səmərəli təşkil
olunması və yüngülləşməsi baxımından böyük irəliləyişlər törədir, lakin bununla
yanaşı onlar, həm də özgələşmənin qlobal miqyas almasına və genişlənməsinə də
şərait yaradır. Həm də nəzərdə tutulmalıdır ki, müasir dövrdə gedən qloballaşma
prosesi, vahid informasiya məkanının təşəkkülü, sosial özgələşmənin bir ölkə və re-
gion çərçivəsi ilə məhdudlaşmayaraq, universal beynəlxalq miqyas almasına gətirib
çıxarır. Bu isə o deməkdir ki, sosial özgələşməni doğuran səbəbləri təhlil etmək
əsasında onun zəifləməsi istiqamətində addımlar atmaq, ümumi qlobal vəzifəyə
çevrilməkdədir. Deyilənlərə onu da əlavə etmək lazımdır ki, müasir ictimai inkişafda
iqtisadi və elmi-texniki tərəqqi getdikcə daha çox antropoloji, humanist səmtə yönəl-
diyindən, cəmiyyətin həyat fəaliyyətində insan ölçülərinin, elmin və mədəniyyətin
təsir dairəsi genişləndiyindən, bu sahələrdə özgələşmənin nisbətən kəskin formalarını
aradan qaldırmaq və yumşaltmaq vacib olur.
Konkret yanaşdıqda müasir cəmiyyətdə sosial özgələşmə bir çox növləri əhatə
edir ki, onların sırasında aşağıdakılar xüsusi yer tutur: əmək şəraitindən və əməyin
nəticələrinin bölgüsü sistemi üzündən sosial nemətlərdən özgələşmə, cəmiyyətin
sərəncamında olan ictimai sərvətlərin bölünməsində qeyri-bərabərlik, istehlakçılıq və
maliyyə fetişizmi nəticəsində yaranır; siyasi özgələşmə (dövlətdən, siyasi partiya-
lardan, ictimai təşkilatlar və hərəkatlardan özgələşmə kimi çıxış edir); mənəvi özgə-
ləşmə (elmdən, təhsil və tərbiyə sistemindən özgələşmə; insanlar arasında sosial əlaqə
və münasibətlərdə özgələşmə (millətçilik, şovinizm, irqçilik, dini dözümsüzlük);
51
mədəni sferada özgələşmə (mədəni dəyərlərə biganə münasibət); cəmiyyət-təbiət
münasibətlərində təzahür edən ekoloji özgələşmə.
Keçmiş dövrlərdə olduğu kimi, indiki cəmiyyətdə də özgələşmə birinci növ-
bədə iqtisadi həyatda təzahür edir. O, burada maddi istehsalın hər iki yarımsistemində
(ictimai-iqtisadi münasibətlər sistemində və texniki-texnoloji sahədə) özünü göstərir.
Qeyd olunan hər iki istiqamət bir-biri ilə qarşılıqlı təsirdə və vəhdətdə çıxış edərək,
özgələşmənin digər formaları və növlərinə güclü təsir göstərir.
Cəmiyyətin iqtisadi sferasında özgələşmə özünün ən qabarıq ifadəsini insan-
ların əmək fəaliyyətində, onun nəticələrinin bölünməsində və ümumilikdə əmək
şəraitində tapır. Bu sahələrdə baş verən özgələşməni törədən çoxsaylı amillər
kompleksi mövcuddur. Onların sırasında bazar münasibətləri və sərbəst rəqabət
xüsusi yer tutur. Qeyd olunan şəraitdə insanların qabiliyyətləri onların istehsal etdiyi
məhsullarda şəxssiz formada təcəssüm olunduğundan, özləri üzərində nəzarət edən
yad qüvvə kimi çıxış edir. Belə istehsal və təkrar istehsal prosesi davam etdikcə,
insanlar arasındakı iqtisadi əlaqə və münasibətlər də getdikcə daha çox şəxssizləşmiş
dəyərlər mübadiləsi forması alır. Nəticədə insanın əməyi ilə yaradılan əşyalar aləmi,
əməyə yad olan və onun üzərində ağalıq edən qüvvəyə çevrilir (8, 54).
Bazar şəraitində istehsalçı ilə alıcı, ümumi əmək bölgüsü prosesinə özünəməx-
sus şəkildə daxil olur: onlar, xüsusilə də birinci tərəf, öz tələbatlarını ödəmək üçün
(həm də özünü şəxsiyyət kimi təkrar istehsal etmək naminə) qabiliyyətlərini bazar
sövdələşmələrində əmtəə (məhsul) kimi satmalı olur. Bu vəziyyətdə özgələşməni şərt-
ləndirən başlıca amil odur ki, işçinin hətta öz-özünə münasibəti də onun qabiliy-
yətlərindən keçərək reallaşır, bu qabiliyyətin nə dərəcədə gərəkli və qiymətli oldu-
ğunu isə məhz bazar mexanizmi diktə edir. istehsalçının əmək prosesində yaratdığı
məhsulun ondan ayrı düşməsi nəticəsində onda öz qabiliyyətlərinə, öz-özünə və bü-
tövlükdə əmək fəaliyyətinə sözün müəyyən mənasında özgələşmiş münasibəti güc-
ləndirir. Nəticədə insanın başlıca sosial səciyyələri və keyfiyyətləri də bir növ ondan
kənar xarakter alır, onun şəxsi göstəriciləri ilə deyil, müəyyən şəraitlə, təsadüflərlə,
əmlak, senzi bu və ya digər sosial qrupa mənsubiyyəti ilə müəyyən olunur, deməli on-
lar insana kənardan, anonim qüvvələr tərəfindən təhrik olunur. Beləliklə də, şəx-
siyyət, onun fərdiyyəti ilə əlaqəli olmayan rolları yerinə yetirməli olur (4, 147-149).
Müasir insanın əmək prosesində özgələşməsinə həm də texniki tərəqqi, yeni
texnologiyaların tətbiqi miqyasının genişlənməsi, robotlaşma və avtomatlaşma da
əhəmiyyətli təsir göstərir. Belə şəraitdə insan maşının əlavəsinə, şüursuz texnikanın
şüurlu vasitəsinə çevrilir. Öz mahiyyəti etibarilə subyekt-obyekt münasibətləri sanki
yerlərini dəyişir: texnoloji prosesin subyekti olan insan, onun obyektinə, yəni maşının
adi texniki əlavəsinə çevrilir. Maşın insana deyil, insan maşina uyğunlaşır, o, maşın-
orqanizmin hərəkət tempi və hüdudları daxilində fəaliyyət göstərməli olur.
Qeyd olunmalıdır ki, texniki və texnoloji səpkidə özünü göstərən özgələşmə
həm də buna görə təhlükə yaradır ki, o, təkcə öz hüdudları daxilində təsir göstərmir,
bu çərçivəni aşaraq sosial münasibətlər sferasında da özünəməxsus şəkildə nüfuz edə
bilir. Belə ki, maksimum qazanc və gəlir əldə etmək, bir çox hallarda işçinin əsl
məqsədi və amalına çevrildiyindən, istehsalçını öz əməyi, onun xarakteri şəraiti və
məzmunu o qədər də maraqlandırmır, bütövlükdə əməyə etinasızlıq və biganəlik
özünü göstərir. İşçini əmək şəraiti və peşə yüksəlişi deyil, yüksək əmək haqqı almaq,
daha çox düşündürür. Belə özgələşmə istehsalçılar arasındakı münasibətlərə dərindən
nüfuz edir, lakin onun təsiri təkcə bununla bitmir, həm də sosial həyata öz müvafiq
52
möhrünü vurur: əhalinin sosial vəziyyətə görə təbəqələşməsini və qütbləşməsini,
varlılar isə yoxsullar arasındakı uçurumu daha da dərinləşdirir.
Bilavasitə əmək şəraitinə gəlincə özgələşmə bunda təzahür edir ki, işçini nor-
mal əmək şəraiti, onun müddəti, sanitar-gigiyenik şəraiti o qədər də maraqlandırmır,
işçizlik mövcud olduğundan, o əməklə məşğul olmaq və müəyyən gəlir-əmək haqqı
almaq üçün hər cür əmək şəraiti ilə razılaşmalı olur, əks təqdirdə o iş yerini itirmək
təhlükəsi ilə, ailəsini və övladlarını yaşayış vasitəsindən, əmək haqqından məhrum
etmək qorxusu ilə üzləşir. İqtisadi həyatda özgələşmə həm də işçinin istehsalın idarə
olunmasında, idarəçilik qərarlarının qəbulunda iştirak etməməsində təzahür edir.
Bundan əlavə işə götürənlər əksər hallarda işçilərlə rəsmi müyqavilə bağlamamağa
çalışırlar (bu əmək fonduna mıvafiq ayırmaları ödəməmək, sosial sığortadan yaxa
qurtarmaq və s. məqsəd güdür). Bu daha çox xırda və orta səviyyəli müəssisələrdə baş
verir. Nəticədə sosial nemətlərdən özgələşmə özünü göstərir. Belə müəssisələrdə
çalışanlar çox vaxt əsas sosial proqramlardan kənarda qalır, yəni onun üçün pensiya
və sosial müdafiə təminatı yaradılmır, qocaldıqda və əmək qabiliyyətini itirdikdə
müavinət almır, beləliklə də ciddi çətinliklər ilə üzləşir.
Müasir dövrdə özgələşmə həm də insanlar arasında sosial təbəqələrin və mü-
nasibətlərin istehsalı və təkrar istehsalında üzə çıxır. Bu sferada özgələşmə müxtəlif
sosial birlik növlərinə məxsus olan insanların bir-birinə yadlaşmasında, daha çox
sosial-etnik münasibətlərdə özünü göstərir. XX əsrin sonlarından etibarən milli-etnik
münasibətlərdə baş verən renessans və yüksəliş, özü ilə həm də müəyyən neqativ
cəhətləri (millətlərarası münaqişələr, millətçilik, milli şovinizm, milli əlahiddəlik və
s.) yaratdı ki, bu da sözügedən sahədə özgələşməyə stimullaşdırıcı təsir göstərir.
Özgələşmə müasir cəmiyyətin siyasi həyatında da təzahür edir. Doğrudur, ha-
zırda siyasi sferanın ardıcıl surətdə demokratikləşdirilməsi, siyasi fəaliyyətdə plu-
ralizmin cəmiyyətin geniş təbəqələrinin siyasətdə fəal iştirakını və siyasi fəallığını
gücləndirir. Bununla birlikdə müasir siyasi münasibətlər sistemində özünü göstərən
qüsurlar, əhalinin siyasi mədəniyyətinin zəif olması və sair amillər nəticəsində cə-
miyyət üzvlərinin heç də hamısı siyasi hakimiyyət mexanizminə, siyasi idarəçiliyə və
siyasi fəaliyyətə tam dolğunluğu ilə qovuşa bilmir. Bütün bunlar isə onların müəyyən
hissəsində siyasi süstlük və laqeydlik mövqeyinin qərarlaşmasına, bir sözlə siyasi
özgələşməyə gətirib çıxarır. Özgələşmənin sosial həyatda ifadə formaları şurasında
mənəvi sfera-elm, təhsil, mədəniyyət və mənəvi dəyərlərin yaradılması və istifadə
olunması ilə bağlı tərəflər xüsusi yer tutur. Bu, həmin sahələrin insanın mahiyyətinin
başlıca keyfiyyəti olan mənəviliklə daha sıx bağlılığı ilə izah edilir. Son dövrlərdə
ictimai həyatın bütün tərəflərində olduğu kimi, mənəvi sferada da əsaslı transfor-
masiya prosesləri, burada normal ab-havanın, elmi axtarışlar mühitinin və mənəvi
dəyərlərdən bəhrələnmək üçün şəraitin yaxşılaşdırılması ilə nəticələnmişdir. Bununla
yanaşı, mənəvi həyatda özgələşmənin mövcudluğunu inkar etmək sadəlövhlük olardı.
Elmi nailiyyətlərdən və mənəvi dəyərlərdən özgələşmə başlıca olaraq aşağıdakı
iki istiqamətdə təzahür edir. Bir tərəfdən iş gününün vaxtı uzun olduğundan, is-
tehsalçılar fiziki və mənəvi baxımdan yorğun olur və beləliklə də incəsənət ilə məşğul
olmağa o qədər də can atmır. Digər tərəfdən, müasir şəraitdə incəsənət əsərlərinin,
mənəvi dəyərlərin kifayət qədər baha olması üzündən, geniş xalq kütləsi ondan
effektiv istifadə edə bilmir.
Mənəvi cəhətdən özgələşmə həm də bunda ifadə olunur ki, elmi nailiyyətlər və
ictimai inkişaf haqqında nəzəriyyələr, bəzən həqiqi əhəmiyyətinə görə deyil, sxematik
53
olaraq qəbul olunur. İctimai elmlərdə, təhsil və tərbiyə sistemində avtoritar təfəkkür
tərzinin qalıqları davam edir. Şəxsiyyətin mənəvi həyatının ikiləşməsi baş verir, yəni
onun gündəlik davranışı və əməli bir cür, rəsmi dairələrdə və söhbətlərdə özünü
aparması isə tamamilə başqa cür olur.
Nəhayət, bazar münasibətləri şəraitində ekoloji səpkidə də özgələşmə baş verir.
Bu onda təzahür edir ki, ətraf mühit yüksək gəlir almaq naminə amansız istismar
olunur. Nəticədə insanın və cəmiyyətin normal ekoloji şəraiti pozulr və ciddi
təhlükəyə məruz qalır, ətraf mühitin qorunub saxlanılması üçün məsuliyyət zəifləyir,
ekoloji biganəlik və özgələşmə qərarlaşır.
Qeyd etmək lazımdır ki, özgələşmənin yuxarıda göstərilən formaları bir-
birindən təcrid olunmuş halda deyil, sıx qarşılıqlı təsirdə, çox vaxt isə çulğalaşmış
şəkildə özünü göstərir. Bu məqam həmin fenomenin ictimai həyatda mənfi isti-
qamətdə təsirini daha da artırır.
Özgələşmənin sosial-fəlsəfi təbiətini araşdırarkən, onun azadlıq ilə münasi-
bətlərinə də diqqət yetirmək vacibdir. Təsadüfi deyildir ki, müasir qərb fəlsəfəsində
belə bir fikir geniş yayılmışdır ki, XX əsrin II yarısından başlayaraq qərarlaşan yeni
ictimai inkişaf mərhələsinin (bunu çox vaxt postindustrial, informasion, texnotron və
yaxud professionallar cəmiyyəti də adlandırırlar) səciyyəvi cəhətini məhz azadlıq və
özgələşmə problemlərinin sosial həyatın mərkəzinə keçməsi təşkil edir.
Bu anlayışlar arasında əlaqələr mürəkkəb mexanizmə malikdir, yəni birmənalı
şəkildə iddia etmək olmaz ki, azadlığın məhdudlaşması özgələşməni törədir və ya
əksinə, özgələşmə azadlığın inkişaf məhsuludur. Əslində azadlıq ilə özgələşmənin
qarşılıqlı əlaqələri çoxtərəfli xarakter daşıyır. Burada təzahür edən əsas istiqaməti
aşkar etmək üçün azadlığın təməlində duran zərurət anlayışının mahiyyətinə nəzər
salmaq vacibdir. Bütün tarixi dövrlərdə olduğu kimi, hazırda da zərurətin məz-
mununda obyektiv reallıq başlıca yer tutur. Bu sonuncu özündə həm də özgələşmə
məqamını ifadə edir, yəni o, həm də sözün müəyyən mənasında özgələşmiş reallıq
kimi çıxış edir. Deməli, zərurət özündə elə özgələşməni əks etdirir ki, azadlıq yalnız
onun hüdudları daxilində fəaliyyət göstərir. Bu fikri daha konkret şəkildə belə ifadə
etmək mümkündür: azadlıq, müəyyən mənada sosial fəaliyyətin özgələşmiş for-
masının sərbəst seçimi deməkdir. Sözügedən seçim isə bir çox cəhətdən özgələşmiş
reallığın diktə etdiyi zərurəti ifadə edir.
Özgələşmə ilə azadlıq arasındakı real əlaqələrin qarşılıqlı xarakteri, həm də
aşağıdakı məqamda özünü göstərir: özgələşmə sözün müəyyən mənasında şəxsiyyəti
xarici mühitin təsirindən və mövcud standartların diktəsi altında fəaliyyət gös-
tərməkdən xilas etdiyi üçün belə bir fikir yürütmək məntiqi olar ki, onun inkişafı
şəxsiyyət azadlığının reallaşmasında qismən də olsa, müsbət rol oynayır. Təbii ki,
özgələşmənin bu rolunu həddən artıq şişirtmək, yəni onu azadlığın əldə olunmuş
miqyaslarının mütləq göstəricisi kimi qələmə vermək, doğru olmazdı. Burada söhbət
yalnız özgələşmənin azadlığın inkişafına nisbi mənada müsbət təsirindən gedə bilər.
Özgələşmənin daxili təbiətini və mahiyyətini açarkən, nəzərdə tutulmalıdır ki, o
ani baş verən hadisə deyildir, müəyyən mərhələləri və pillələri əhatə edən uzun-
müddətli, mürəkkəb prosesdir. Onun dinamikası özünün çoxistiqamətli və çoxçalarlı
xarakter daşıması ilə səciyyələnir. Bu prosesin birinci mərhələsi insanların qüvvələri,
qabiliyyətləri və fəaliyyət məhsullarının onlardan ayrılmasında ifadə olunur. İkinci,
sözün əsl mənasında özgələşmə kimi götürülən mərhələdə isə yuxarıda qeyd olunan
54
tərəflərin hər biri bütöv tam kimi müstəqil surətdə çıxış edir. Beləliklə də, onlar
insanların nəzarətindən kənara çıxaraq, onlar üzərində ağalıq edən qüvvəyə çevrilir.
Özgələşmənin sosial-fəlsəfi baxımdan mənalandırmağın mühüm bir prinsipi,
ona yalnız konkret-tarixi hadisə kimi deyil, ümumsosioloji fenomen kimi yana-
şılmasıdır. Əlbəttə, belə yanaşma, müxtəlif tarixi mərhələlərdə onun özünəməxsus
cəhətlərə malik olduğu faktını inkar etmir, belə bir cəhəti vurğulayır ki, bu hadisə
ictimai əmək bölgüsü ilə ayrılmaz əlaqədə olduğundan, o gələcəkdə də fəaliyyət
göstərəcəkdir. Buna görə də, söhbət yaxın perspektivdə onun ləğv olunmasından
deyil, yeni, daha yumşaq formalarda davam edəcəyindən getməlidir. Özgələşmənin
bu və ya digər formada bütün dövrlərdə mövcud olacağının iddia edilməsi, həm də
belə bir məntiqə əsaslanır ki, hər bir cəmiyyətdə ayrıca götürülmüş bir insanın
(fərdin) maraq və mənafeləri ilə ümumilikdə cəmiyyətin bu qəbildən olan analoji
göstəriciləri arasında müəyyən fərqlilik və ayrılıq mövcuddur. Bu vəziyyət gələcəkdə
də qalacaqdır və deməli, özgələşmə üçün şərait və mühit də tarix səhnəsindən silinib
getməyəcəkdir. Əlbəttə, deyilənlərdən belə bir yanlış nəticə hasil etmək doğru ol-
mazdı ki, cəmiyyətin tərəqqisi gedişində özgələşmənin məzmunu və təzahür formaları
birmənalı və dəyişilməz xarakter daşıyır. Əslində, ictimai həyatın maddi istehsal,
sosial, siyasi və mənəvi sferaları inkişaf etdikcə, buna müvafiq olaraq həmin sahələrin
hər birində və bütövlükdə cəmiyyət miqyasında şəxsi və ictimai maraqların qarşılıqlı
əlaqələri də təkmilləşir, burada uzlaşmanın səviyyəsi artır, bu isə zərurən özgə-
ləşmənin məzmununda, baş vermə istiqamətlərində kəskinlik dərəcəsinin azalması,
onun təzahür formalarının yumşalması ilə müşayiət olunur.
Bunu da qeyd etmək vacibdir ki, özgələşmə cəmiyyətdə ikili təbiətə malikdir. O
təkcə mənfi deyil, həm də müsbət rol oynayır. Əgər birinci istiqamət, özgələşmə
insanın mahiyyət qüvvələrinin reallaşmasında yaratdığı maneələrlə bağlıdırsa, ikinci
özünü bunda göstərir ki, o, ictimai əmək bölgüsü ilə bilavasitə əlaqəli olduğundan,
mövcud cəmiyyətdə fərdlər arasında əlaqələr yaratmağın müəyyən forması kimi çıxış
edir. Sonuncunun başlıca məzmunu onun iqtisadi, sosial, siyasi və mənəvi fəaliyyət
sferalarında bir-birinə qarşı duran (əks) tərəflərin əlaqəsi olmasındadır. Özgələşmənin
cəmiyyətdə inteqrasiyaedici rolu, həm də onun müxtəlif sferalarda təzahür forma-
larının əlaqəliliyində aşkara çıxır. Belə ki, özgələşmə təkcə maddi istehsal sahəsi ilə
məhdudlaşmır, digər sferalarda da özünü göstərir. Başqa sözlə, sosial həyatda, təhsil
və təbabət sistemində, siyasi həyatda siyasi institutların fəaliyyətində, mənəvi sahədə
cəmiyyətin sərəncamında olan mənəvi nemətlərin istifadə olunması səviyyəsində və s.
formalarda çıxış edən özgələşmə növləri bir-birilə sıx əlaqələrdə olur.
Özgələşmənin fəlsəfi mahiyyətini araşdıran tədqiqatçıların əksəriyyəti onu
insan varlığının mənfi tərəfi kimi səciyyələndirirlər. Bununla yanaşı həmin fenomenə
sinergetik mövqedən yanaşaraq çoxtərəfli təbiətini üzə çıxarmağa çalışanlar da vardır.
Sonuncu mövqe belə bir fikri əsas götürür ki, insanın sosial fəaliyyətinin özgələşməsi,
ümumilikdə özgələşmənin bir forması olmaqla, özündə subyektin iradə və niyyəti ilə
tam uyğun olmayan və deməli neqativ yönümlü olmaya bilən stoxastik nəticələri
ifadə edir (7, 3). Analoji yanaşma, sosial özgələşməni yalnız neqativ səpkidən ibarət
hesab etmir, yəni birtərəfli götürmür. Həmin təsəvvürə görə özgələşmənin məzmu-
nunda ifadə olunan inkarı xarakterli əks əlaqə forması, öz-özünü təşkil edən, qeyri-
müvazinətli mürəkkəb sistemlərdə kifayət qədər mühüm rol oynayır. Fikrimizcə,
özgələşmənin mahiyyətinin bu cür ikili izahı (həm mənfi, həm də müsbət) doğrudur
və mühüm elmi maraq kəsb edir.
55
Spesifik ictimai münasibətlər növü olan özgələşmənin kəskinlik dərəcəsinin
azaldılması obyektiv və subyektiv xarakterli amillər kompleksinin birgə təsiri sa-
yəsində mümkündür. Odur ki, burada təkcə sosial-iqtisadi inkişaf kifayət deyildir,
həm də sosiomədəni və mənəvi baxımdan əsaslı irəliləyişlər etmək tələb olunur.
Özgələşmənin optimal səviyyədə təzahürünə nail olmaq üçün, həm də insanların
ictimai şüuruna güclü, yeniləşdirici təsir göstərilməlidir. Bu təsir ona nail olmağa
yönəlməlidir ki, cəmiyyətin hər bir üzvünün şüurunda özgələşmənin zəiflədiyi
təsəvvürü yaradılsın: bu münasibətdə ölkəmizdə milli müstəqillik dövründə baş verən
əsaslı transformasiya prosesləri böyük önəm kəsb edir. Söhbət sözün geniş mənasında
götürülən sosial həyatın bütün tərəflərində həyata keçirilən dərin və əhatəli
proqramlardan (yoxsulluğun azaldılması, regionların sosial-iqtisadi inkişafının sürət-
ləndirilməsi, təhsil sistemində əsaslı islahatlar, mədəniyyətin hərtərəfli yüksəlişinə
yönəlmiş tədbirlər silsiləsi, səhiyyədə baş verən mühüm irəliləyişlər, əhalinin yaşayış
səviyyəsinin yüksəldilməsi və sosial müdafiəsinin gücləndirilməsi xəttinin ardıcıl
yerinə yetirilməsi və s.) gedir.
Sosial özgələşməni perspektiv baxımdan mənalandırarkən, fikrimizcə, aşa-
ğıdakı mövqedə durmaq məntiqi hesab oluna bilər: söhbət gələcəkdə bütövlükdə
sosial özgələşmənin və yaxud onun hər hansı konkret növünün tamamilə aradan
qaldırılmasından deyil, mövcud sosial münasibətlər sisteminin təkmilləşdirilməsi və
insanın şəxsiyyət kimi inkişaf etdirilməsi əsasında bu iki tərəfin ahəngdarlığını
yaratmaqla və inkişaf etdirməklə, sosial özgələşmənin yumşaldılmasını, yəni insan və
cəmiyyətin maraqları və tələbatları baxımından yol verilən, bəraətli hesab olunan
hədlər daxilində həyata keçirilməsini təmin etməkdən getməlidir.
ƏDƏBİYYAT
1.
Алексеев П.В. Социальная философия. М.: Проспект, 2005, 253 с.
2.
Гегель Г. Политические произведения. М.: Мысль, 1975, 490 с.
3.
Иноземцев В.Л. Собственность в постиндустриальном обществе в исторической
перспективе// Вопросы философии. 2000, №12, с.3-13.
4.
Крутова О.Н. Человек и история: проблема человека в социальной философии мар-
ксизма. М.: Наука, 1990, 192 с.
5.
Кутырев В.А. Духовность, экономизм и после: драма вазимодействия. //Вопросы
философии, 2001, №8, с.56-66.
6.
Маркс К., Энгельс Ф. Сочинения. Т.42, М.: 1982, 512 с.
7.
Марков В.И. «Свое», «чужое» и отчуждение в культуре Кемерово КТИТТИ, 2002,
169 с.
8.
Чангли И.И. Труд. Социологические аспекты теории и методологии исследования.
М., Центр Социального прогнозирования. 2002, 612 с.
К СОЦИАЛЬНО-ФИЛОСОФСКОЙ СУЩНОСТИ ОТЧУЖДЕНИЯ
З.Дж.ГАДЖИЕВ, Я.М.АЛИЕВ
РЕЗЮМЕ
Статья посвящена раскрытию социально-философской сущности отчуждения. В
ней отмечаются недастотки марксистского подхода к анализу этого явления, счи-
тавшего его порождением только частной собственности и капитализма. «Подчерки-
56
вается, что отчуждение будучи связанным с общественным разделением труда имеет
общесоциологическое содержание.
Особое внимание уделяется анализу причин, порождающих отчуждение в совре-
менном обществе и форм его проявления в сферах. Показывается огромное значение,
проводимых в нашей стране глубоких реформ, для снижения остроты проявления и
смягчения отчуждения.
ON THE SOCIAL-PHILOSOPHICAL ESSENCE OF ALIENATION
Z.J.HAJIYEV, Y.M.ALIYEV
SUMMARY
This article deals with the disclosure of social-philosophycal essence of the alienation.
It reveals the shortcomings of Marxian approach to the analysis of this phenomenon that
considers the alienation as a product only of private ownership and capitalism. It is
emphasized that the alienation associated with the social division of labor has a common
sociological content. Special attention has been paid to the analysis of the causes that engender
the alienation in contemporary society and its manifestations in economic, political and
spiritual spheres. The enormous importance of the deep reforms effected in our country for the
purpose to reduce and mitigare the acuteness of alienation and its manifestations has been
underscored.
Dostları ilə paylaş: |