44
BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ
№1
Humanitar elmlər seriyası
2013
47.71 Xalq yaradıcılığı. UOT 398; 801.8
47.09 Ədəbiyyat tarixi. UOT 82 (091)
TƏCNİS ŞEİR ŞƏKLİNİN Q.ZAKİR YARADICILIĞINDA YERİ
N.Q.XƏLİLOV
Bakı Dövlət Universiteti
nizami.xalilov@bk.ru
Q.Zakirin yaradıcılığında aşıq şeirinin başqa şəkilləri ilə bərabər, təcnis forması da
mü
hüm yer tutur. Şairin təcnisləri məna və məzmununa, bütövlükdə aydınlığına, xalq ruhuna
yaxınlığına, fikir dərinliyinə, obrazlılıq dərəcəsinə görə fərqlənir. O, şeirlərində gözəllikdən
danışanda belə mövzuya və məzmuna, şəxsi hisslərinə maraqlı ictimai mənalar aşılamağa ça-
l
ışır.
Açar sözlər: Q.Zakir, yazılı poeziya, aşıq poeziyası, Aşıq Ələsgər, Aşıq Alı, təcnis,
folklorşünas
Təcnis aşıq şeirinin ən çətin və ustalıq tələb edən formalarından biridir.
Azərbaycan xalq şeirini və yazılı poeziyamızı gözəlləşdirən, poetik fikrin daha
mənalı, cazibədar və canlı ifadə olunmasına səbəb olan amillərdən biri də cinas
qafi
yələrdir. Cinas qafiyə seçmək, tapmaq zəngin söz ehtiyatına malik olmaq,
dili in
cəliklərinə qədər bilmək və ondan məharətlə istifadə etməyi bacarmaq
deməkdir. Bu da sözün məna çalarlarına, cinaslarda gizlənən məna yükünə
dərindən bələdlik və söz ustalığı tələb edir. Şair gərək omonim sözlərin məna
fərqlərini zərgər dəqiqliyi ilə müəyyənləşdirə, virtuoz söz biliciliyi nümayiş
etdirə bilə. Ustad sənətkarlar təcnislərini anlaşıqlı bir dildə söyləməyi
bacarmalı, həmçinin düşündürməli, məzmuna xələl gətirmədən yaddaqalan
lövhələr yarada bilməlidirlər. Aşıq sənətində və yazılı poeziyamızda təcnis ya-
ratmaq əsil sənətkarlıq, böyük ustalıq hesab olunmuşdur. XVII əsrin qüdrətli
söz ustalarından biri olan Xəstə Qasımın fikrincə, təcnisi hər aşıq, hər şair ya-
za bil
məz, o, təcnis yaradıcılığını sənətdə “söz hünəri” hesab etmişdir:
Xəstə Qasım, sözün yetir tamama,
Gün batan, gün doğan gələr salama.
Nə alim işidi, nə də üləma,
Təcnis mənasının çox hünəri var (1, 66).
45
Mükəmməl fəlsəfi-estetik mənaya, zərif insani duyğuların tərənnümünə
usta
lıqla yanaşan şairlərimiz məzmunla yanaşı, şeirin forma probleminə də
həmişə həssaslıqla yanaşmış, bu istiqamətdə də ciddi axtarışlar aparmış,
səmərəli nəticələr əldə etmişlər. Bu prosesi tədqiqatlarında izləyən folklorşünas
Elxan Məmmədli yazır: “Bu səbəbdən şifahi və yazılı poeziyamızda onlarca
şeir şəkilləri meydana gəlmişdir. Aşıq poeziyamızda bu gün də yaşamaqda olan
bayatı, gəraylı, qoşma, cığalı təcnis, divani, müxəmməs və s. bu kimi işlək şeir
şəkilləri məhz dədə ozanlarımızın, ustad aşıqlarımızın poetik forma axtarışla-
rından xəbər verir. Bir sıra şeir şəkillərində təsadüf etdiyimiz cinas qafiyələr də
belə axtarışların məhsuludur. İlk parlaq nümunələrinə bayatılarımızda təsadüf
etdiyimiz cina
slı şeirlər onu yaradanların poetik kəşfidir” (2, 3).
Poetik kəşf səviyyəsində qəbul edilən təcnislərdə şairlər həm də insanı
yeni bilik
lərlə zənginləşdirir, şeirin məna çalarları üzərində düşündürməyə va-
dar edir, din
ləyici və oxucunun dünyagörüşünü artırır. Həmçinin burada,
mühüm bir şərt də var. Təcnis qafiyələrdə gərək tam orijinal olasan, səndən əv-
vəl işlənmiş təcnis qafiyələr, sözlər təkrar edilməməlidir. İstənilən qafiyədən və
ya rədifdən şairlərin hamısı zaman-zaman istifadə etmişlər və edəcəklər də...
Amma təcnis-qafiyə orijinal olmalıdır, şairin tapıntısıdır, sözün poetik kəşfidir.
Əksər şeir formalarında – qəzəl, qəsidə, müxəmməs, rübai, divani, gəraylı, qoş-
ma, bayatı və s. bu kimi şeir şəkillərində, təcnis qafiyələrdən istifadə etməklə
ya
zılan çoxlu nümunələr var. Lakin xalq-aşıq, o cümlədən yazılı ədəbiyyatda
təcnis qafiyələrdən ən çox bayatı, gəraylı, qoşma şeir şəkillərində istifadə
edildiyindən, təcnis adı çəkiləndə ilk olaraq bu şeir şəkilləri yada düşür...
Şübhəsiz, yazılı poeziyamızda təcnis yaradan sənətkarlar mükəmməl bir
şəkildə xalq-aşıq poeziyasına yaxından-yaxın, doğma olan şairlərdir, özü də
tanınmış, məşhur, sənətin zirvəsinə yüksəlmiş şairlərdir. Belə ki, ustad sənət-
karlar, aşıqlar, el şairləri arasında təcnis-qoşma, gəraylı, müxəmməs, dodaq-
dəyməz, qıfılbənd və başqa mürəkkəb şeir nümunələrinə bələd olmayan, bun-
lardan yaradıcılığında istifadə edə bilməyənlər dövrün mükəmməl bilik sahibi
–
el sənətkarı hesab edilməmişlər.
Ya
zılı poeziyamızda İmadəddin Nəsiminin, Şah İsmayıl Xətainin, Molla
Vəli Vidadinin, Molla Pənah Vaqifin təcnis aşıq şeir formasında qiymətli
əsərlər yazdıqları məlumdur. Q.Zakirlə bir dövrdə yaşamış M.F.Axundzadə
(Səbuhi), Əbülqasım Nəbati, Məhəmməd bəy Aşiq, Seyid Məmmədhüseyin,
Var
xiyanlı Məhəmməd və başqaları da təcnis-qoşmanın dəyərli nümunələrini
yaratmışlar. Amma yazılı poeziyada XIX əsr şairləri arasında təcnis aşıq şeir
formasına ən çox müraciət edən və kamil nümunələr yaradan Qasım bəy Zakir,
aşıqlar sırasında isə Aşıq Ələsgər olmuşdur.
Bir cəhəti də xatırladaq ki, Qasım bəy Zakirin poeziyasından, lirik yara-
dıcılığından yazan tədqiqatçıların heç biri onun gəraylılarından və təcnis-qoş-
ma
larından söhbət açmamış, təhlilə cəlb etməmiş, sadəcə adlarını çəkməklə
kifa
yələnmişlər.
46
Qüdrətli söz ustadı olan Qasım bəy Zakir Sarıcalu bir-birindən gözəl,
fərqli, mürəkkəb məna çalarları ilə zəngin olan on bir təcnis qələmə almışdır.
Qasım bəy Zakirə qədər təcnis aşıq şeiri formasına heç kim bu qədər hünərlə
və geniş şəkildə müraciət etməmişdir. Bu təcnislər poetik cəhətdən mükəmməl
şəkildə biçimlənmiş, leksik cəhətdən klassik poeziya ünsürləri ilə xalq
poeziyası poetikasının qovuşuğunda yaranmışdır:
Qalmadı bir ovuc qəllə, biz acıq,
Qurtulubdi bu afətdən o Dizaq.
Quru yerə zor eyləmiş bir acıq,
Qəlbimizdən gedən deyil o dizaq.
Qalırmola yarəb, bizə bu damaq,
Qılınc alıb səg rəqibli bu damaq,
Qaragözlüm geyinibdir bu damaq
Qəmər kimi şölə verir o dizaq.
Qələm alıb əhvalımız yazarıq,
Qəhbə fələk fitnəsindən yazarıq,
Qışın zəhmətindən çıxıb yazarıq,
Qoyun-
quzu cövlan eylər o dizaq.
Qarı düşmən ölsün gedək yasadıq,
Qayım-qayım dost dərdini yasadıq,
Qadir Allah yaradıbdır yasadıq
Qayıtmaram təriqindən o dizaq.
Qoyma rəqib dərgahına yaxınlıq,
Qəsdi bunu aparmaya yaxalıq,
Qismət eylə bu Zakirə yaxalıq,
Qızılgülə sarmaşıbdı o dizaq (3, 226).
Adətən təcnislər üç, beş bənddən ibarət olur, lakin aşıqlar çox vaxt üç
bəndlik təcnis yaratmışlar. Çünki sözün məna dəyərini, fərqli çalarını tapmaq,
omonimləri ortaya çıxarmaq olduqca çətin olur. Hətta ustad aşıqlar belə, beş
bənddən ibarət olan təcnislərə az-az müraciət etmişlər. Aşıq Ələsgər kimi saz-
söz ustasının beş bəndlik təcnisi azlıq təşkil edir. Qəribə budur ki, Qasım bəy
Zak
irin təcnislərinin hamısı beş bənddən ibarətdir və qoşmanın ənənəvi
mükəmməl biçimindədir. Q.Zakir cinas şeirlərində böyük ustalıq nümayiş
etdirmiş, burada isə 19 cinas-söz işlətmiş, “o dizaq” sözünün isə 6 fərqli
çalarını tapmışdır. Birinci bəndin ikinci misrasında işlənən “o dizaq” yer, mah-
al adıdır, toponimdir. Yenə həmin bəndin dördüncü misrasında “o dizaq” “od
uzaq” mənasında işlənmişdir. İkinci bənddə “Qəmər kimi şölə verir o dizaq” –
üzü, dizi ağ mənasındadır; üçüncü bənddə “Qoyun-quzu cövlan edər o dizaq”
misra
sında örüşün, otlağın uzaqda, həm də geniş olması mənasındadır;
47
dördüncü bənddəki “o dizaq” rədifi “düzəx” ərəb sözünün xalq deyilişi forma-
sındadır və cəhənnəm deməkdir; axırıncı bənddə də şair yenə kamil söz yarada-
raq “o dizaq” sözünü hecaya bö
ləndə “dü zağ”, yəni “iki qarğa” mənasında
işlətmişdir.
Təcnisdə işlədilən bütün cinasları təhlil edəsi, açmasını verəsi olsaq, onda
Q.Zakirin həm klassik, həm də milli ədəbi dilə nə qədər yüksək səviyyədə
bələd olduğunu görərik... Şeirdəki, “acıq”, “damaq”, “yazarıq”, “yasadıq”, “ya-
xalıq” sözlərinin omonimlərini, məna fərqlərini və çalarlarını taparaq şeirdə
uyarınca, yerli-yerində verməsi də Q.Zakirin aşıq şeirinin formalarına, onun
poetikasına dərindən bələdliyini nümayiş etdirir.
Bu təcnisin digər bir orijinallığı da diqqətimizi cəlb etdi. Bu cəhət aşıq
təcnis formasına, ənənəvi modelinə Qasım bəy Zakirin gətirdiyi yeniliklə
əlaqədardır. Şair beş bəndin misralarının hamısını (20 dəfə) “Q” hərfi ilə
başlanan sözlərlə, elə bil, süsləmişdir. Bu sözlərin heç biri təkrar olunmur. Bu
üsul klassik şeir poetikasında mövcuddur. Aşıq sənətində buna hərf üstə təcnis
deyilir. “Bu formaya ən çox XIX əsrin sonları və XX əsrin əvvəllərində yazıb-
yaradan aşıqların yaradıcılığında rast gəlirik. Belə şeirlərdə əksər hallarda
məzmun formaya qurban verilir” (131, 446). Ancaq Q.Zakirin təcnisində
“məzmunun formaya qurban verilməsi”ni demək olmaz. Çünki Zakirin hər
beytinin, hər misrasının məna çaları diqqəti cəlb edir. Onu da demək yerinə
düşərdi ki, yazılı ədəbiyyatda bu formanı aşıq şeirinə, təcnis şeir formasına tət-
biqi
ni ilk və deyəsən, son olaraq Qasım bəy Zakir etmişdir.
Q.Zakirin təcnislərindən bəhs edərkən görkəmli ədəbiyyatşünas və folk-
lor
şünas alim F.Köçərli yazırdı: “Təcnislərdə məna ləfzən gözəl mədhində
tərtib olunmuş qafiyədirlər və lakin bəzi ləfzlərin tələffüzdə bir-birinə şəbahəti
və oxşayışı çox isə də, mənaları ayrıdır və bir parası çox çətinlik ilə fəhm olu-
nur. Bu cür kəlamlar şairin vətən dilini yaxşı bilməyinə şəhadət verir. Farsların
Sədisi və rusların Puşkini öz ana dillərinin ustadı və xaliqi mənzələsində
olduğu kimi, Zakir də Azərbaycan türklərinin ustadi-lisanı olmağa haqlıdır.
Dilimizin hər qisim üslub və şivəsinə və tərzi-mükaliməsinə bələd və aşina
olduğu mütəəddid əsərlərindən görünür” (4, 415).
Ümumiyyətlə, Q.Zakirin təcnis qoşmaları onun digər aşıqsayağı əsərləri
kimi zəngin həyat müşahidələrinin və dərin biliyinin, savadının bədii-məntiqi
nəticələri kimi səslənir, insanı düşündürür, bəzi hallarda məzmunun hikməti ilə
hey
rətləndirir, onun idrakına, şüuruna təsir edir, mənəvi aləmini saflaşdırır.
Söhbət ki, məzmundan düşdü, burada bir cəhəti xüsusi ilə vurğulama-
lıyıq. Təcnislər, qeyd etdiyimiz kimi, formanın təyinedicisi kimi çıxış edir və
müəyyən hallarda elə olur ki, şair şeirin formal cəhətinə aludə olduğundan
məzmunu, mənanı, hətta poetik məntiqi unudur. Eyni tipli fonemlərdən ibarət
sözləri işlətməkdən ötəri bəndlərarası, hətta misralararası bağlılıq, fikir
ardıcıllığı pozulur. Sənətkarın, şairin ustalığı onda üzə çıxır ki, bunlara yol
verməsin, formal cəhətlər xatirinə şeirin məzmununa xələl gətirməsin,
məzmunla forma arasında harmoniya yaransın, klassik nəzəri fikirlə təsbit
48
edəsi olsaq, forma və məzmun vəhdətinə nail olunsun. Qasım bəy Zakirin təc-
nis
lərində bəzən sıx rast gəldiyimiz ərəb-fars tərkibli təcnis qafiyələri nəzərə
almasaq (əslində öz dövründə bu element ustalığın şərtlərindən idi və ustad
aşıqlar tərəfindən, məsələn, aşıqların ustadı Aşıq Ələsgər təcnis qoşmalarında
da işlənirdi), onun şeirlərindəki bu məzmun və forma bərabərliyini, paralel-
liyini, harmoniyasını açıq-aşkar müşahidə edirik:
Dəli könül, nə düşübsən çöllərə,
Məgər usanmazsan yar aşiqidi,
Dost kuyindən gedən deyil bir yana,
Rəqibi-səgsifət yar aşiqidi (3, 214).
Təcnis-qoşmanın birinci bəndində lirik qəhrəman eşqinin əlindən çöllərə
dü
şüb, yarını axtarmaqdan yorulmur, usanmır. Amma onun yarı elə onun,
yarının aşiqidir, onunkudur və bir dost kimi onun qapısını kəsib durub, ona
pənah gətirib, çünki “rəqibi-səgsifət” (it sifət) də onun aşiqidir və ondan əl çək-
mir, qarşısını kəsir, onu incidir. Elə ona görə də o öz yarının, sevdiyinin
qapısına gəlib, sevgilisi də məhəbbətin halətindən çöllərə düşübdür, yarın
halından xəbərsizdi...
Adəm gərək həzz eyləyə həvadən,
Xatircəm ol gətirmişəm həvadən,
Laçın kimi qanad çaldı həvadən,
Sonanın bağrını yar aşiqidi (3, 214).
İknci bənddə, lirik qəhrəman sanki ayılır, bu vəziyyətindən peşman olur
ki, ni
yə çöllərə düşüb, adam gərək məhəbbətindən, sevgisindən (həvadən) həzz
almağı bacarsın. Burada misranın dini-mistik qatı da var ki, Adəm peyğəm-
bərlə Həvvanın məhəbbətinə, münasibətinə işarə edir. Bədii fikir öz məntiqi ilə
davam edir, laçına dönüb havadan sonasının-yarının üzərinə şığımaq istəyir.
Bu misrada da ikili fikir yo
zumu var. Həm bu təcnis qafiyədə sonanın, yarın
üstünə şığımaq da var, həm də, Laçın təki sonanı şığıyıb ovla, onun bağrını-
ürəyini yarıb aç, görəcəksən ki, bu sona aşiqidir, yəni aşiq olubdur...
Təcnisi sona qədər belə təhlil-təşrihdən keçirsək ardıcıl, biri digərindən
doğan, dəmir, pozulmaz bədii məntiq görəcəyik; yüksək, virtuoz sənətkarlıq
görəcəyik, məzmunla formanın ahəngini, harmoniyasını görəcəyik... Görəcəyik
ki, Zakir – li
rik qəhrəman elə-belə, gəldi-gedər, yetən qadına-qıza vurulmaz,
sevməz. Onun yarı elə qoşma-təcnis boyu təsvir elədiyi, mənəvi-əxlaqi,
sabitqədəm, həm batili, həm zahiri tamlığı, gözəlliyi olan yar olmalıdır:
Qaş qaradı, xal həbəşi, gözələ,
Yığ dərdini bu çanıma, gözələ,
Zakir meyl eyləməz yetən gözələ,
Bir büllur əndamlı yar aşiqidi (3, 227).
Təcnis qoşmanın son bəndindəki cinas qafiyələr və bənzətmələr Qasım
bəy Zakirin xalq dilinə, aşıq şeir poetikasına çox yüksək dərəcədə bələdliyini
və biliyini sübut edir. Qarabağın bir sıra bölgələrində “ala göz” ifadəsi ləhcə
fərqi ilə “ələ göz” (a \\ ə) saitlərinin əvəzlənməsinə rast gəlinir. Məsələn, Alı-
49
kişi // Əlikişi, ayə // əyə, a kişi // ə kişi, Aləmzar // Ələmzar, alma // əlmə və s.
Q.Zakir birinci misrada
kı “gözələ” sözünü həm “ala göz” mənasında, həm də
“göz əladır” mənasında işlətmişdir. İkinci misradakı “gözələ” omonimi isə
tamamilə fərqli mənadadır. Qarabağda hanada palaz təkin toxunan, dənli
bitkilər yığmaq üçün işlədilən iri çuvallar olur, buna “gözəmə” də deyirlər.
“Gözəmək” həm də müəyyən bir şey yığılmış torbanın, çuvalın ağzını iynə-
qıyıqla tikmə, hörmə əməliyyatına da deyirlər. Qasım bəy Zakir də “Yığ dər-
dini bu çanıma, gözələ” misrasında yarının dərdini öz canına (can torbasına) yı-
ğıb, ağzını da gözəmək mənasında işlədərək, hiperbolik bənzətmə yaratmış,
həm də xalqın məişətini dərindən bildiyini nümayiş etdirmişdir. Deməli,
“gözələ” təcnis qafiyəsi birinci mənada “ala göz” və ya “əla göz”, ikinci mə-
nada “gö
zələ” – “gözəmək” feli mənasında, üçüncü misrada isə bir başa, müs-
təqim “gözəl” mənasında işlənmiş, sözün zəngin bədii ifadə imkanları aşkar-
lan
mışdır...
Yazılı poeziyada Qasım bəy Zakiri təcnis-qoşma yaradıcılığı baxımından
bu gün də heç kim qabaqlaya bilməmişdir. Zakir Ələsgər kimi bu yaradıcılıq
şəkli ilə sənətin fövqünə qalxmış, Füzuli qəzəldə hansı misildə ustalıq
göstərmişsə, qoşma-təcnis aşıq şeiri şəklində də yazılı poeziyada Qasım bəy
Zakir elə bir ustalıq nümayiş etdirmişdir. Məsələn, qüdrətli şairin eyni rədif
sözdən “ayağa məni”, “ayağam məni” rədiflərində yazdığı iki təcnis qoşması,
özü də tamamilə fərqli, orijinal şeirləri var. Bu qəbildən olan fakta bircə Aşıq
Ələsgərin təcnis-qoşma yaradıcılığında təsadüf olunur. Belə bir fakt əlahiddə
istedad və fitri qabiliyyət tələb edir. Zakirin “Ayağa məni” rədifli təcnisinə
nəzər salaq:
Dilbər, həsrətindən xəstə düşmüşəm,
Hicrin qoymaz duram ayağa məni.
Çulqala zülfünə, basır dərində,
Qoyma ki, bükələr ayağa məni (3, 215).
Təsvir edilən vəziyyətin reallığı, poetikliyi, təsirli lövhəsi oxucunu sheri-
nə salır. Təşbihin bədii-poetik gücü, enerjisi adamı heyrətə gətirir: Dilbərinin
hic
rindən xəstə düşmüş, ayağa qalxmağa belə taqəti qalmamış, ölüm ayağında
olan aşiq görün, nə arzulayır? O, eşqin şəhididir. Şəhidlər kəfənə-ağa bükül-
məz, öz libaslarında basdırılarlar, dəfn olunarlar. Aşiqin libası da dilbərin dər-
di
dir və o istəyir ki, ağ kəfən əvəzinə dilbərinin zülfünə bükülüb basdırılsın...
Gün camalın yüz min əyib tapdaya,
Gürüsnəsən al başını tapdaya,
Dərdü-ğəmin həddi nədir tapdaya,
Sən salmasan əgər ayağa məni.
Birinci misrada “əyib tapdaya” qafiyəsinin kodu olan məna belədir ki,
camalın yüz min ay tapıb əysə də yenə də sənin camalını əvəz edə bilməz,
çünki sənin üzün, camalın Günəşə bənzəyir və Günəş çıxanda yüz min ay olsa
da, görünməz olacaq. İkinci misrada isə “gürüsnəsən” sözü “kürrük etsən, kür-
rüklənsən” mənasındadır. Körpə uşaq ağrıdan-acıdan ağrıyıb tez-tez ağlayanda,
50
el arasında “uşaq yaman kürrük edir” deyərlər. Kürrük edən, ağlayan uşağı da
dayə sakitləşdirər. Şair yarına işarə edir ki, əgər mənim üçün darıxsan, gurus-
nəsən, düşün, daşın, uşaq dayə tapdığı kimi, sən də başına bir çarə qıl, bir
vasitəçi tap ki, biz görüşə bilək... Dərddən-qəmdən uzaqlaşaq. Sonrakı misra-
larda isə təsvirin bədii məntiqi axarı belə tamamlanır ki, əgər sən mənim
qədrimi bilsən, ayağa salmasan dərd-qəm məni tapdaya bilməz, mənə güc gələ
bilməz. Yaxşısı budur ki, bizim dərdimizə çarə edən, bizi ovudan bir dayə tap,
mən də ayağa düşməyim, əksilməyim, alçalmayım...
Sonrakı bəndlərdə də, bədii məntiq bu təhər davam edir, şair orijinal,
bənzərsiz təcnis qafiyələr vasitəsilə olduqca təsirli, qeyri-adi bədii-poetik löv-
hələr, tutumlu mənalar yaradır və beş bəndlik təcnis-qoşma beləcə tamamlanır:
Qoşulmadı Zakir nəcamə səndən,
Bəhs etmək olurmü nəcamə səndən,
Nə ücrət istərəm, nəcamə səndən,
Tək qovma dərindən ayağə, məni (3, 215).
Bu bənddə şair yarına bəslədiyi məhəbbətdən onsuz da bihuşdur,
hüşiyardır ona görə də onun meyə, şəraba, şərab dolu cama qoşulmağa halı
belə qalmayıb, bu üzdən mey, şərab camı ona lazım olmayıbdır. Amma,
eşqindən bihuş olsa da, (kefli adam sirr saxlamaz, danışar) onun haqqında ca-
maata da
nışa, dərdini aça bilmir, getməyə də yeri-yurdu yoxsa da, aşiq
yarından sığınmağa nə hücrə, nə də came istəyir. Yarı onun ağası, o da onun
nökəri, quludur, təki eşqinin, məhəbbətinin ağası onu qapısından (dər-fars
sözüdür, qapı deməkdir) qovmasın. Bu təcnisdə “ayağa məni” ifadəsi omonim
şəklində altı fərqli mənada işlənmişdir.
Bir faktı qeyd edək ki, Aşıq Ələsgərin də, “A yağa, yağa” dörd bəndlik
təcnisindəki omonim sözlər qoşmada təxminən eyni, oxşar mənalarda işlən-
mişdir: “Qəssal qəss eyləyər ay ağa, ağa” (“kəfən” mənasında), “Sərsəri tez
salar ayağa, ayağa” (“alçatmaq”, “ayağa salmaq” mənasında), “Çırağın ki, ila-
hidən a yana, Ehtiyacın nədi a yağa, yağa?!” (“piltənin yağı” mənasında) və s.
təcnis qafiyələr Q.Zakirin “Ayağə məni” təcnisindəki mənalarla, demək olar ki,
eynidir... (5, 101).
İndi isə Q.Zakirin “Ayağam məni” rədifli təcnisinə nəzər yetirək. Şair
burada əvvəl bəhs etdiyimiz təcnisi cinas qafiyəsindəki “ayağa” sözünə bir “m”
samiti əlavə etməklə yeni bir deyim tərzi təqdim edir. Bu samitin yarada bilə-
cəyi məna çalarları Q.Zakirin qələminin möcüzəsi və ecazı ilə şaxələnir,
budaqlanır, pardaqlanır...
Gül camalın göz yaşımı qurutdu,
Qoymadı buludtək ayağam məni.
Əl götürməz, gedər-gedər qayıdı,
Nə tapdaq eyləyib ayağam məni (3, 216).
Sonrakı bəndlərdə “Xalq məndən öyrənib ayağam məni” (“ayağ əmmə”
şərab içmə mənsında), “Demənəm kimsədən ayağam məni” (“kimsədən
ayağam”- kimsədən əksiyəm mənasında), “İmtahan eyləmiş ayağam məni”
51
(mənim ağam, müəllimim mənasında), “Yoxsakı tutubdu ayağam məni”
(“ayağım”- piyaləm mənasında) cinasları fərqli bir tərzdə, yerli-yerində
işlətmiş, bu sözlərin məna çalarlarını, demək olar ki, kəşf etmişdir.
Yenə də, qeyd edək ki, bütün XIX əsr boyu yaşamış ustad Aşıq Alının
(1801-
1911) “Ayağı belə” rədifli üç bəndlik təcnisində “Tutubdu dəstində
ayağı belə” (“piyalə”), “Olubdu canıma ayağı belə” (“yağı-düşmən”), “Kəsilər
dostların ayağı belə” (“ayaq”), “Bükələr qəddimə ayağı belə” (“kəfən”) məna-
larında işlənmişdir. Hətta təcnisin ikinci bəndindəki təcnis qafiyələr Zakirin
təcnisindəki qafiyələrlə eyni mənalardadır:
Dar günümdə yetiş dedim, ay ağa,
Müxənnətə göydən bala a yağa.
Bir iyid ki, enə başdan ayağa
Kəsilər dostların ayağı belə (6, 108).
Bu, əslində kontaminasiya hadisəsidir. Aşıq ədəbiyyatının yazılı
ədəbiyyata, yazılı ədəbiyyatın aşıq ədəbiyyatına paralel keçidləridir...
Burada, yeri gəlmişkən, cinas-qoşmaların çap variantlarındakı bir qrafik
dəyişikliyə toxunmaq istərdim. Əksər yeni çap variantlarında sözün orfoqrafi-
ya
sını müasirləşdirir, müasir orfoqrafik qaydalarla sözü bölüb təqdim edirlər.
Məsələn, ilkin çap variantlarında, eləcə də əlyazmalarında “ayağam məni” təc-
nis rədifi bitişik, eyni biçimdə yazılıbdır. “Təcnislər” toplusunda isə bu rədifi
“a yağam məni”, “aya, ğəm məni”, “ayağ əmməni” “ayağam məni”, “ay ağam
məni”, “aya ğam məni” qrafik biçiminə salaraq təqdim ediblər. Fikrimizcə bu
düz deyildir. “Təcnis qafiyə”nin məna sirrinin müəyyən bir qismi onun qrafik
yazılışında gizlədilib. Onu məna çalarına uyğun tərzdə orfoqrafik şəklə salmaq
məsələni asanlaşdırır, oxucunun məna üzərində düşünmə funksiyasını azaldır.
Ona görə də, bu sözləri bir biçimdə saxlamaq, eyni yazılış qaydasında təqdim
etmək daha məqsədəuyğundur və təcnis-qoşmaların mahiyyətini qorumaqdır...
ƏDƏBİYYAT
1.
X
əstə Qasım (toplayanı və tərtib edəni S.Paşayev). Bakı: Azərnəşr, 2011, 256 s.
2.
Cinaslar (
tərtibçilər M.Aslan, E.Məmmədli). Bakı: Yazıçı, 1985, 151 s.
3.
Q.Zakir. Seçilmiş əsərləri. Bakı: Avrasiya Press, 2005, 400 s.
4.
Köçərli F. Azərbaycan ədəbiyyatı. 2 cilddə, I c. Bakı: Elm, 1978, 593 s.
5.
Aşıq Ələsgər. Əsərləri. Bakı: Şərq-Qərb, 2004, 400 s.
6.
Aşıq Alı. Əsərləri. Bakı: Avrasiya Press, 2006, 192 s.
52
СТИХОТВОРНАЯ ФОРМА ТАДЖНИС В ПОЭЗИИ ГАСЫМ БЕКА ЗАКИРА
Н.Г.ХАЛИЛОВ
РЕЗЮМЕ
В творчестве Гасым бека Закира наряду с другими формами ашугской поэзии, ос-
новное место занимает также форма таджнис. Таджнисы поэта отличаются по смыслу и
содержанию, в целом, по ясности, близости к народному духу, глубине мысли и степени
образности. Даже говоря о красоте в своих стихах, он старается привить теме, содержа-
нию и личным чувствам интересные общественные значения.
Ключевые слова: Г.Закир, письменная поэзия, ашугская поэзия, ашуг Алескер,
ашуг Алы, таджнис, фольклористика
TAJNIS POETIC FORM IN GASIM BAY`S POETRY
N.G.KHALILOV
SUMMARY
In Gasim bay`s creativity along with the other forms of ashug poetry, tajhnis takes an
important place. Zakir`s tajhnises mostly contain the themes of love and admonitions, philo-
sophic thoughts on the world and human. The poet`s tajnises differ by their meaning and con-
tents, generally by clarity, closeness to folk spirit, depth of thoughts and degree of imagery.
Even describing the beauty in his poems, he tries to inculcate interesting social meanings to the
theme, contents and personal feelings.
Key words: G.Zakir, written poetry, ashug poetry, tajnis, ashug Alaskar, Ashug Ali,
folklore studies
Dostları ilə paylaş: |