104
BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ
№1
Humanitar elmlər seriyası
2013
UOT: 930255
ŞİMALİ AZƏRBAYCANDA KƏND TƏSƏRRÜFATININ VƏZİYYƏTİ
QAFQ
AZ ARXEOQRAFİYA
KOMİSSİYASININ SƏNƏDLƏRİNDƏ
C.Ş.QULİYEV
Lənkəran Dövlət Universiteti
cemil.quliyev.1983@mail.ru
M
əqalə XIX əsrin əvvəllərində Şimali Azərbaycan çar Rusiyası tərəfindən işğal
olunduqdan sonra k
ənd təsərrüfatının vəziyyətinə həsr olunmuşdur. Aparılan araşdırmalar
n
əticəsində müəllif belə qənaətə gəlir ki, bütün xanlıqlarda kənd təsərrüfatında oxşar vəziyyət
hökm sürürdü, k
ənd əhalisinin başlıca məşğuliyyəti əkinçilik olub, əsasən, buğda çəltik və arpa
yetişdirilirdi. Bütün bunlar məqalədə ilkin mənbə xarakteri daşıyan Qafqaz Arxeoqrafiya
Komissiyasının sənədləri əsasında obyektiv şəkildə işıqlandırılmışdır.
Açar sözl
ər: kənd təsərrüfatı, vəziyyət, Qafqaz Arxeoqrafiya Komissiyasının sənədləri
1813-
cü il Gülüstan və 1828-ci il Türkmənçay müqavilələri ilə tarixi
Azərbaycan torpaqları Rusiya və İran arasında ikiyə parçalandıqdan və
bütövlükdə Qafqazın Rusiya İmperiyası tərəfindən işğal edilməsindən sonra,
Tiflis şəhəri Cənubi Qafqazın inzibati və mədəni mərkəzi kimi fəaliyyət
göstərməyə başlamışdır. Qafqazda yaşayan yüzlərlə xalqı idarə etmək üçün çar
Rusiyası orada bir sıra inzibati təşkilat, idarə və cəmiyyətlər açmış, müxtəlif
elmi və mədəni müəssisələr təşkil etmişdir. XIX əsrin əvvəllərindən etibarən,
həmin idarə və təşkilatlar müxtəlif kitab, məcmuə, jurnal və qəzetlər çap
etməyə başlamışdır. Bunların arasında “Tiflis quberniyasının təsviri üçün
məcmuə”, “Qafqazın təqvimi”, “Qafqaz dağlıları haqqında məlumatlar
toplusu”, “Kənd təsərrüfatı üzrə Qafqaz İmperator Cəmiyyətinin məcmuəsi”ni
və s. göstərmək olar. XIX əsrdə Tiflisdə nəşr olunan məcmuələr arasında
Şimali Azərbaycan xanlıqlarının ictimai-iqtisadi, siyasi, eləcə də Şimali
Azərbaycan xanlıqlarının Rusiya tərəfindən işğalı probleminə dair külli
miqdarda sənəd və materialları özündə cəmləşdirən “Qafqaz Arxeoloji
Komissiya
sının Aktları” mühüm yer tutur. Qeyd etmək lazımdır ki, Qafqaz
Arexeoqrafiya Komissiyasının Aktları görkəmli şərqşünas və qafqazşünas
A.P.Berjenin redaktorluğu ilə 1866-ci ildən nəşrə hazırlanaraq oxucuların
105
diqqətinə çatdırılmışdır. Azərbaycanın bəhs olunan dövrünə aid qymətli mənbə
olan Aktlarda
Şimali Azərbaycan xanlıqlarının ictimai-iqtisadi və siyasi həyatı,
Şimali Azərbaycanın Rusiya tərəfindən işğalına dair külli miqdarda sənəd və
materiallar mövcuddur.
Şimali Azərbaycan xanlıqlarının siyasi, ictimai-iqtisadi vəziyyətinə dair
çoxsaylı tədqiqatlar aparılsa da, Qafqaz Arxeoqrafiya Komissiyasının sənədləri
əsasında bu günədək bəhs olunan məsələ demək olar ki, tədqiqatçılar
tərəfindən işlənilməmişdir.
Məlumdur ki, uzun müddət İranın hökmranlığı altında olmuş Azərbaycan
XVIII əsrin ortalarında yenidən istiqlaliyyət əldə etdi. Lakin həmin dövrdə
Azərbaycan vahid dövlət deyil, siyasi cəhətdən müstəqil dövlət qurumlarından-
xanlıqlardan ibarət idi. Görkəmli Azərbaycan tarixçisi A.A.Bakıxanov Şimali
Azərbaycan xanlıqlarının yaranması barədə yazırdı: “İndi də Nadir şahın
ölümündən sonra Dağıstan və Şirvanın nə halda olduğunu nəzərdən keçirək.
Nadir şahın vəfatından sonra İran qoşunu bu ölkədən çıxıb getdi. Hər bir
vilayətdə bir həşəmət sahibi baş qaldıraraq, istiqlaliyyətdən dəm vurub
başqasına tabe olmurdu. Quba və Salyan hakimi Hüseynəli xan sultan Əhməd
xan oğlu Xudat qalasını köçürüb, indiki Quba şəhərinin Qudyal adlı yerində
tikdirməyə başladı. İğtişaş zamanı da bu ölkənin özbaşına qalan bir çox
mahallarını itaətə məcbur etdi. Dərbəndlilər İmamqulu xanın oğlu Məhəmməd-
həsən bəy Qorçunu xanlığa seçdilər. Nadir şahın yaxın əmirlərindən sayılan
bakılı Mirzə Məhəmməd xan Dərgah xan oğlu Bakı ölkəsini müstəqil olaraq
ixtiyarına keçirdi. Xançobanı tayfasından olan Əsgər bəy Sərkərarın oğulları
Şirvan elatı arasında hakimiyyət bayrağı qaldırdılar. Nuxulu Hacı Çələbi
Qurban oğlu istiqlaliyyət bayrağı qaldıraraq Şəki, Qəbələ və Ərəş mahallarını
özünə tabe etdi” [4, 66]. Məlumatlardan da göründüyü kimi, Nadirin
ölümündən sonra Şimali Azərbaycan ərazisində siyasi cəhətdən müstəqil olan
ayrı-ayrı xanlıqlar meydana gəlmişdir. Bu isə Azərbaycanın siyasi tarixində
ardı-arası kəsilməyən feodal vuruşmaları, qanlı saray çevrilişləri və yadelli
işğalçılara qarşı mübarizə ilə bağlı olmasını fikrini söyləməyə əsas verir.
Bununla belə, ölkə ərazisinin kiçik dövlətlərə-xanlıqlara parçalanması, xanlar
arasında gedən ara müharibələri Azərbaycanda məhsuldar qüvvələrin, o
cümlədən kənd təsərrüfatının inkişafına əngəl törədirdi. Lakin bu heç də o
demək deyildir ki, kənd təsərrüfatında durğunluq və tənəzzül baş vermişdi.
Əldə olan materialların böyük əksəriyyəti, xüsusilə Qafqaz Arxeoqrafiya
Komissiyasının sənədləri əsasında ayrı-ayrı xanlıqlar üzrə kənd təsərrüfatının
vəziyyətini aşağıdakı kimi səciyyələndirə bilərik.
Şamaxı xanlığında kənd əhalisinin başlıca məşğuliyyəti əkinçilik idi,
əsasən buğda, arpa və çəltik əkirdilər [6, 103-123]. Salyanətrafı ərazilərdə və
Seyidan adlanan yerdə əsasən çəltikçiliklə məşğul olurdular [7, 20]. Bu çəltik əkin
sahələri yerli bəylərin mülkiyyətində idi və bütün işləri rəncbərlər görürdülər.
XVIII əsrin son rübü-XIX əsrin birinci yarısında Azərbaycan kəndinin
sosial-
iqtisadi quruluşundan bəhs edən tədqiqatçı alim M.M.Gülmalıyev yazır
106
ki, Şamaxı xanlığının aran torpaqlarında, həmçinin Şamaxı və Salyan şəhərlə-
rin
də və onların həndəvərində ipəkçilik, barama istehsalı və tütünçülüklə məş-
ğul olurdular. Şirvan Zaqafqaziyanın ən zəngin əyalətidir. Şirvanın mühüm his-
səsində ipəkçiliklə məşğul olurlar və burada çoxlu bağ var. Şamaxı xanlığı Ru-
siya tərəfindən işğal edildikdən üç il sonra orada 5000 puda yaxın barama
isteh
sal olunmuşdu. Azərbaycanın sosial-iqtisadi tarixinin ilk sovet tədqiqatçı-
la
rından biri Ə.Qubaydulinin verdiyi məlumata görə, Şamaxı xanlığında ipək-
çilik
çox inkişaf etmişdi. Burada 70-ə qədər tut bağı olan bəylər var idi [7, 21].
Xanlığın aran yerlərində tut bağları ilə yanaşı meyvə bağları salınmış,
burada bağçılıq və üzümçülüklə məşğul olurdular. Xanlığın Xozayurt və
Sərdərin mahallarında meyvəçilik, Gürcüvan və Mədrəsə kəndlərində isə
üzümçülük daha çox inkişaf etmişdi [8, 135]. Burada tut bağlarının sahəsi 2600
desyatinə, meyvə bağlarının sahəsi 800 desyatinə, üzümlüklərin sahəsi isə 600
desyatinə çatırdı. Xanlığın bu hissəsində az da olsa pambıqçılıqla məşğul
olurdular. Burada pambığın “qara qoza” növünü yetişdirir və istehsal olunan
məhsul onu yetişdirənlərin özlərinin istifadəsinə gedirdi. Şamaxı xanlığında
pambıqçılıq barəsində o dövrdə bu ərazidə olmuş səyyahlar da məlumat
verirlər [1, sənəd 85, 48]. Qeyd edək ki, adı çəkilən məlumatları Şamaxı
xanlığının müasir dövr tədqiqatçılarından olan N.Bayramova da təsdiqləyir.
Müəllif yazır ki, Şamaxı yaxınlığında Pirsaat çayından suvarma məqsədilə üç
arx çəkilmişdi. Belə arxlardan Xan arxı, Qoşqar arxını xüsusilə qeyd etmək
olar [3, 52].
Şamaxı xanlığında, xüsusən də onun dağlıq hissəsində geniş surətdə
maldarlıqla da məşğul olurdular. Dağlıq hissədən fərqli olaraq, onun düzənlik
yerlərində qoyunçuluqla çox az məşğul olur, əsasən iribuynuzlu heyvan
saxlayırdılar. Cüzi də olsa burada dəvəçilik də inkişaf etmişdi [3, 53].
Bakı xanlığının ərazisinin torpaqları əsasən qumlu torpaqlar olduğundan
suvarma üçün zəruri olan suyun olmaması üzündən burada əkinçilik zəif
inkişaf etmiş, əhali əsasən üzümçülük və zəfərançılıqla məşğul olurdu [7, 25].
Yalnız iqlim şəraiti Bakı xanlığının digər yerlərindən fərqlənən Güzdək, Qobu,
Saray və Hökməli kəndlərində əkinçilik az-çox inkişaf etmişdi. Bu kəndlərdə
dəmyə buğda və arpa əkilirdi. Onlar buğda əkininə daha çox əhəmiyyət
ve
rirdilər. Burada orta hesabla 57600 pud buğda, 38 min pud arpa məhsulu
götürürdülər [7, 25]. Qafqaz Arxeoqrafiya Komissiyasının sənədlərindən
məlum olur ki, Bakı xanlığı kəndliləri bostançılıqla da məşğul olur, qarpız və
yemiş yetişdirirdilər. Bostanlar əsasən quyu suyu ilə suvarılırdı. Xanlıqda az da
olsa pambıqçılıqla da məşğul olurdular. Bakı xanlığında 600 pud zəfəran, 3000
pud pambıq istehsal olunurdu [2, sənəd 95, 81].
Bakı xanlığında, xüsusilə Abşeron yarımadasında üzümçülük geniş
inkişaf tapmışdı. Zəfəran becərilməsi isə əhalinin əsas məşğuliyyəti sırasında
idi. Abşeron yarımadasının 11 kəndinin sakinləri bu gəlirli təsərrüfat sahəsi ilə
məşğul olurdu. İldə orta hesabla 600-1000 puddan çox məhsul götürürdülər.
Zəfərançılıqda qadın və uşaq əməyindən geniş istifadə olunurdu[2, sənəd 37, 38].
107
Bakı xanlığında maldarlıq zəif inkişaf etmişdi. Burada iribuynuzlu hey-
vanların sayı 20 minə, qoyunların sayı 30 minə çatırdı. Burada dəvə də sax-
lanılırdı. Xanlığın əhalisi balıqçılıqla məşğul olurdu. Balıq məhsulları əmtəə
xarakteri daşıyır, balıqçılar əldə etdiyi məhsulları satış bazarına çıxarır, hətta
ixrac edirdilər. İxrac olunan balıq məhsulları içərisində suiti yağı və dərisi də
var idi. Bu məhsullar və balıq kürüsü Rusiyaya da ixrac olunurdu [2, sənəd 37,
38].
Azərbaycanın digər xanlıqlarında olduğu kimi Naxçıvan xanlığı əhalisi-
nin əsas məşğuliyyəti əkinçilik və maldarlıq idi. Zəngəzur kəndindən başlamış
Araz çayı vadisinə qədər uzanan geniş ərazidə yerləşən Naxçıvan xanlığı Qərbi
Azərbaycanın böyük bir hissəsini əhatə edirdi. Görkəmli rus tədqiqatçısı
S.P.Zelinskinin məlumatlarına istinad edən F.Əliyev Naxçıvan xanlığının xa-
rici görünüşünü təsvir edərək yazır: “Susuz şoran çöllər, müxtəlif formada olan
dağ qayalıqları, dərə-təpəli sahələr, gözəl otlaq yerləri, təsəvvüredilməz düzən-
liklər, səs-küylü saysız-hesabsız vadilər və dərələrdən axan və yayda tamamilə
quruyan dağ selləri bu uzaq guşənin xarici aləmini özündə əks edir”[5, 21].
Tarixi ədəbiyyatın və dövrün mənbələrinin məlumatına görə Naxçıvan
xanlığında əsas kənd təsərrüfatı sahəsi taxılçılıq idi. Taxılçılıqla demək olar ki,
əhalinin əksəriyyəti məşğul olurdu. Hətta bəzən maldarlar da öz şəxsi
istifadələri üçün taxıl əkirdilər [5, 34]. Burada, Azərbaycanın başqa yerlərinə
nisbətən pambıqçılıqla daha geniş məşğul olurdular. “Naxçıvan əyalətinin
statistik təsvir” adlı mənbənin məlumatına əsasən deyə bilərik ki, xanlığın
Rusiya tərəfindən işğal edildiyi il 6 min pud pambıq yetişdirilmişdir [9, 86].
Mütəxəssislərin də qeyd etdiyi kimi, yuxarıda göstərilən rəqəmlər 1828-ci ilə
aid olduğundan, onlar istər taxıl və istərsə də pambıq istehsalında düzgün
mənzərəni yarada bilməz. Nəzərə alsaq ki, bəhc olunan ildə Naxçıvan xanlığı
Rusiya tərəfindən işğal edilmişdi, onda həmin ildə taxıl, pambıq zəmiləri və
digər sahələrin belə bol məhsul verməsi şübhəli görünə bilər. Təbii ki,
müharibənin belə qızğın vaxtında bol məhsul götürmək mümkün deyildi.
Təsadüfi deyildir ki, “Naxçıvan əyalətinin statistik təsviri”ndə istehsal olunmuş
taxılın miqdarını göstərən iki rəqəm gətirilir: biri yuxarıda qeyd etdiyimiz 250
min, digəri isə 10 min xalvar, yəni 160 min pud rəqəmi, təəssüf ki, birinci
rəqəmin dəqiq ili göstərilmir, ikinci rəqəm isə 1828-ci ilə aiddir. Həmin il
Naxçıvan xanlığında 10 min pud çəltik istehsal edilmişdir [9, 88].
“Naxçıvan əyalətinin statistik təsviri”ndən məlum olur ki, xanlığın
əhalisinin müəyyən hissəsi baramaçılıqla məşğul olurdu. Təkcə Ordubad
mahalında 100 min tut ağacı var idi. Ipəkçiliklə Naxçıvan xanı da məşğul olur,
öz bağlarında kənd əhalisinin əməyindən istifadə edirdi [9, 89]. Naxçıvan
xanlığında bağçılıq da xeyli inkişaf etmişdi, xanlıq öz meyvələri ilə şöhrət
tapmışdı. Naxçıvan meyvələri qurudulur və ixrac edilirdi. Naxçıvan üzümü də
məşhur idi. Burada 60 növ üzüm yetişdirilir. Arıçılıq bütün xanlıqda olmasa da,
Ordubad mahalında geniş yayılmışdı. Burada 1000 arı təknəsi var idi. Adı
çəkilən mənbə daha sonra məlumat verir ki, burada maldarlıq da geniş inkişaf
108
etmişdi. Rusiya tərəfindən işğal ərəfəsində Naxçıvan xanlığında 10 min baş
qara mal, 15 min qoyun-keçi, 1500 at var idi [9, 93].
Şəki xanlığının bütün mahallarında əkinçiliklə məşğul olurdular.
Xanlığın Şəki mahalında Bozdağ adlanan yer taxılçılıq üçün çox yararlı olub
əkinlər süni suvarma tələb edirdi.
Şəki xanlığının kənd əhalisinin başlıca məşğuliyyəti ipəkçilik, daha doğ-
ru
su barama yetişdirmək idi. Xanlığın təkcə Ağdaş mahalında 204 tut bağı var
idi. “Qafqaz təqvimi”nin məlumatlarına görə Şəki xanlığında bağçılıq da xeyli
inkişaf etmişdi. Xanlıqda otlaqların kifayət qədər olmaması üzündən burada
başqa xanlıqlara nisbətən maldarlıq zəif inkişaf etmişdi. Burada yaylaqlar alp
çəmənlikləri olan dağlarda, qışlaqlar isə Ərəş, Ağdaş, Xaçmaz və Bum mahal-
la
rında, həmçinin şəhərin aşağı hissəsində idi. Şəhərin bu hissəsi Qışlaq ad-
lanırdı [6, 411]. Qeyd etmək lazımdır ki, Qafqaz Arxeoqrafiya Komissiyasının
sənədləri əsasında Şimali Azərbaycan xanlıqlarının təsərrüfat vəziyyətinin tam
mənzərəsini canlandırmaq mümkün deyildir. Boşluğu aradan qaldırmaq üçün
dövrün digər mənbələri və tarixi ədəbiyyatı bizə yardımçı olmuşdur.
İrəvan xanlığının sosial-iqtisadi həyatı bütövlükdə Azərbaycanın sosial-
iqtisadi münasibətlərinin tərkib hissəsi idi. XVIII əsrdə Azərbaycanın
qərbində-Ağrı vadisində, Naxçıvanda, Qafanda və ətraf əyalətlərdə əmtəə
isteh
salı kifayət qədər geniş inlişaf etmişdi.
Dövrün mənbələrindən məlum olur ki, İrəvan xanlığından ixrac olunan
mallar əsasən kənd təsərrüfatı məhsulları idi. İ.Şopenin qələmə aldığı əsərində
kənd təsərrüfatı məhsullarının əksəriyyətini Azərbaycan türkcəsində belə sa-
dalayır: “İrəvan ətrafındakı bölgələr, Qırxbulaq, Sərdarabad, Şorəyəl, Pəmbək
taxıl istehsalı ilə məşhur idi. Əkin sahələri əsasən yazlıq və payızlıq olurdu.
Burada arpa, buğda, küncüt, pambıq, gənəgərçək və s. əkilirdi”[10, 738-746].
İrəvan xanlığında texniki bitkilərdən pambıq əsasən aran yerlərində
becərilirdi. Zəngibasar, Sərdarabad və Sürməli mahalları pambıq istehsalına
görə fərqlənirdi [10, 743]. İ.İ.Şopenin məlumatlarından aydın olur ki, İrəvan
xanlığının kənd təsərrüfatında ipəkçilik də geniş yayılmışdı. Müəllifə görə,
bütün xanlıq ərazisində toxmaçarlıqların çox olması burada vaxtilə ipəkçiliyin
böyük rol oynamasından xəbər verirdi [10, 753].
XVIII əsrin II yarısında İrəvan xanlığında maldarlıqla məşğul olan
əhalinin bir hissəsi bazarda satmaq üçün yağ, pendir və digər süd məhsulları
istehsal edirdi. Heyvandarlığın başqa sahələrinə nisbətən qoyunçuluq daha çox
inkişaf etmişdi. Qırxbulaq, Göyçə, Abaran, Dərəçiçək, Gərnibasar, Vedibasar,
Talın, Sürməli mahallarının otlaqları maldarlıq üçün daha əlverişli idi. Mal-
darlıq əsasən yaylaq-qışlaq və qismən köçəri maldarlığa bölünmüşdü [10, 519-
525]. Məlumatlar digər Azərbaycan xanlıqlarında olduğu kimi İrəvan
xanlığında kənd təsərrüfatında oxşar vəziyyəti təsdiq edir. Beləliklə, Qafqaz
Arexeoqraf
iya Komissiyasının sənədlərindən və dövrün digər mənbələrindən
əldə olunan məlumatlar göstərir ki, ölkədə vahid siyasi hakimiyyətin yoxluğu
üzündən vahid torpaq fondunun olmadığı bir şəraitdə dövlət torpaqları üzərində
109
ali mülkiyyətçilik hüququ bütün ölkənin əvəzinə ayrı-ayrı xanlıqların hüdudları
çərçivəsində məhdudlaşmışdı. Bütün xanlıqlarda kənd təsərrüfatında oxşar
vəziyyət hökm sürürdü, kənd əhalisinin başlıca məşğuliyyəti əkinçilik olub,
əsasən, buğda çəltik və arpa yetişdirilirdi. Dağlıq və dağətəyi yerlərdə ipək-
çilik, barama və tütünçülük geniş yayılmışdı.
ƏDƏBİYYAT
1.
AKAK, III cild, Tiflis, 1869, s
ənəd 85
2.
AKAK, IV cild, Tiflis 1870, s
ənəd 95, sənəd 37
3.
Bayramova N. Şamaxı xanlığı. Bakı: Təhsil, 2009, 396 s.
4.
Bakıxanov A.A. Gülüstani-İrəm. Bakı: Minarə, 2000, 224 s.
5.
Əliyev F., Əliyev M. Naxçıvan xanlığı. Bakı: Azərnəşr, 1996, 106 s.
6.
Кавказский календарь на 1852 г., Тифлис 1851, 3-го отд., с. 103-123.
7.
Gülmalıyev M.M. XVIII əsrin son rübü-XIX əsrin I yarısında Azərbaycan kəndinin sosial-
iqtisadi strukturu. Bakı: Elm, 1989, 280 s.
8.
Обозрение Российских владений за Кавказом в статистическом, этнографическом,
топографическом и финансовом отношениях. Т. 1, СПб, 1836.
9.
Статистическое описание Нахичеванской провинции. Тифлис, 1833.
10.
Шопен И. И. Исторический памятник состояния Армянской области в эпоху ее при-
соединения к Российской империи. СПб.: типография Императорской Академии На-
ук, 1852.
ПОЛОЖЕНИЕ СЕЛЬСКОГО ХОЗЯЙСТВА СЕВЕРНОГО АЗЕРБАЙДЖАНА
В ДОКУМЕНТАХ КАВКАЗСКОЙ АРХЕОГРАФИЧЕСКОЙ КОМИССИИ
Дж.Ш.КУЛИЕВ
РЕЗЮМЕ
В статье указывается на состояние сельского хозяйства, созданного со стороны
колониальной царской России в начале ХIХ века в Северном Азербайджана. На основе
авторского исследования, можно полагать, что основой сельского хозяйства у всех наро-
дов одно начало, и очень много сходного основным занятием сельского хозяйство явля-
ется земледелие, сеяние пшеницы, ячменя, риса. Все эти данные собраны на основе ма-
териалов Кавказской Археографической Комиссии как первоисточник по истории сель-
ского хозяйство по Северному Азербайджану.
Ключевые слова: сельское хозяйство, положение, документы Кавказской Архео-
графической Комиссии
110
THE SITUATION OF AGRICULTURE IN NORTH AZERBAIJAN ON THE BASIS
OF ARCHEOGRAHICAL COMMISSION OF CAUCASUS
J.Sh.GULIYEV
SUMMARY
The article deals with the situation of agriculture in North Azerbaijan after the occupa-
tion of Tsarist Russia at the beginning of the XIX century. The author comes to such a
conclusion that the situation was the same in the agriculture of all the khanates.
All of these are analyzed on the basis of the documents of Archeographical Commission
of the Caucasus which is the first sources in the objective form.
Key words: Agriculture, situation, documents of Archeographical Commission of the
Caucasus
Dostları ilə paylaş: |