Bakı Slavyan Universiteti Slawistische Universität Baku Osvald fon Volkenştayn cəm iyyəti Oswald von w olkenstein-Gesellschaft
Yüklə 98,7 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- K L A S S İK İR S İ M İ Z D Ə N AUS DEM KLASSİSCHEN ERBE ƏM İN ABİD
- Tıirkiyənin Istanbul şəhəriııdə alıb. Tiirkiyədə oxııyarkən «Azərbaycan türkləriııin ədəbiyyat
- Azərbaycana gətirən və onun haqqmda tədqiqatlar aparan ilk Qorqudşünas alimdir.
- Ə.Abid həm də Axundovşünas tədqiqatçı kimi tanınıb. İlk dəfə olaraq M.F.Axundzadənin
- Ə.Abid repressiya qurbanı olduğundan uzun miiddət əsərləri dərc edHməmişdir.
- ƏŞİRƏT DÖVRÜNDƏKİ AZƏRBAYCAN ƏDƏBİYYATINA AİD VƏSİQƏLƏR "KİTAB DƏDƏM QURQUD-ƏLA LİSAN TAYİFEYİ OĞUZAN”
- A.CaMOHJtOBHM. "MaTepHajibt
- "KİTABİ QURQUD U "OĞUZNAMƏ YƏ BAĞLAYAN VƏSİQƏ
- "QURQUD KİTABI" HAQQINDA TƏDQİQLƏRƏ AİD BİBLİOQRAFİ
- "DREZDENDƏKİ MƏTNİN YAZILDIĞI TARİX HAQQINDA"
- "KHHra
- 1 T eket "Tarixi A li-S eld ju k " (np.pyKonHCH A3HatCK0r0 My3ea, 5 9 0
- "Azərbayccını öyrənmə yolu", Bakı, 1930, Ns3, səh. 48-52
| Bakı Slavyan Universiteti Slawistische Universität Baku Osvald fon Volkenştayn cəm iyyəti Oswald von W olkenstein-Gesellschaft ELM İ ƏSƏ RLƏ R W İSSEN SC H A FTLİC H E SCH RİFTEN Dil və əd əbiyyat seriyası B irgə nəşr Reihe für Sprache und Literatur 2010 G em einsam e A usgabe 2010 K L A S S İK İR S İ M İ Z D Ə N AUS DEM KLASSİSCHEN ERBE ƏM İN ABİD Əmin Abid Miıtəllibzadə (Əhmədov) (1898-1938) Bakıda anadan olub, ali təhsiliııi Tıirkiyənin Istanbul şəhəriııdə alıb. Tiirkiyədə oxııyarkən «Azərbaycan türkləriııin ədəbiyyat tarixi» çoxcildlik əsərinı yazmış, ədəbiyyat tarixçiliyinə aid məqahlər yazmışdır. Görkəmli folklorşünas, ədəbiyyat tarixçisi, nəzəriyyəçisi və tədqiqatçısı kimi Azərbaycan ədəbiyyatşii- naslığtnın təşəkkiil dövrümdə onlarla fundamental tədqiqat əsərləri yazıb. «Dədə Qorqudm Azərbaycana gətirən və onun haqqmda tədqiqatlar aparan ilk Qorqudşünas alimdir. Tiirkiyədə yaşayarkən Azərbaycan siyasi mühacirəti i!ə yaxın olmuş və Azərbaycan miiha- cirət poeziyasının əsasını qoymuşdur. Bolşevizmə qarşı siyasi kəskinliyi ilə fərqlənən şeirləri «Gültəkin» imzası ilə çap olunmuşdu. Ə.Abid həm də Axundovşünas tədqiqatçı kimi tanınıb. İlk dəfə olaraq M.F.Axundzadənin altı komediya müəllifliyindən çıxaraq tamnması onun tədqiqatları sayəsində miimkün oldu. Azərbaycan bayatılarını toplamış və haqqında tədqiqat aparmışdır. Ə.Abid repressiya qurbanı olduğundan uzun miiddət əsərləri dərc edHməmişdir. llk dəfə olaraq «Seçilmiş əsərləri» (Bakı, «Şərq-Qərb», 2007) f.e.d., prof. B.B.Əhmə- dovun ön sözü və tərtibi ilə çapdan çıxmışdır. ƏŞİRƏT DÖVRÜNDƏKİ AZƏRBAYCAN ƏDƏBİYYATINA AİD VƏSİQƏLƏR "KİTAB DƏDƏM QURQUD-ƏLA LİSAN TAYİFEYİ OĞUZAN” Adı ərəb və farsca olaraq oğuz tayfalarının dilində "D ədəm Q urqudun kitabı" olan bu əsər A zərbaycan və Şim ali İranda yaşayan türklərin ədəbiyyatına aid ən əski vəsiqədir. B unun ətraflıca tədqiq təhlili, əşirət dövründəki ədəbiyyatım ızın m ühüm bir cəbhəsinin aydınlaşm asına səbəb olacaqdır. Bu əsər ilk dəfə XIX əsrin başında Qərbi A vropa alim ləri tərəfindən dar planlı qısa nəşriyyatla elm aləm inə bildirilm işdir. Ondan sonra rus alim ləri T ürkiyə müdəqqiqləri tərəfındən m üxtəlif qayələrlə gözdən keçirilm işdir. A şağıda bu (nu) xüsusi, daha müfəssəl izah edəcəyiz. B urada yalnız bunu söyləyəlim ki, tədqiqlər "Kitabi Q urqud"u son za- m anlara qədər başlı-başına bir əsər olaraq göstərirdi. Fəqət M isirdə yazılm ış bir tarixin m eydana çıxm ası bu fıkri tam am ilə dəyişdirdi. B öylə ki, "Kitabi Q urqud" ayrıca bir kitab olm ayıb əski O ğuzlara aid olan "Oğuznam ə"nin bir parçasıdır. B una görə Q urqudun əsəri ətrafında biblioqrafık və təhlili m əlum ata başlam azdan əvvəl "O ğuznam ə" üzərində durm aq əsər haqqında bu vaxta qədər yapılan tədqiqlərin adətən xülasəsini göstərəcəyiz. “OĞUZNAMƏ" C ahan türkolojisinin ictim ai və iqtisadi həyatlarım çox zə if və az tədqiq etdiyi Oğuz türklərinin "Oğuznam ə" adında dastanı (epik) bir kitabları olduğu ötədən bəri məlumdur. Oğuz daha A zərbaycan və Q afqaza gəlmədən əvvəl, yəni T ürküstan "step"lərində köçəbə bir həyat sürürkən xalq şair və həkimi dem ək olan "Ozan lar əşirətdən-əşirətə dolaşaraq çadırlarda qurulan "şülən-bəklik qonaqlıq"larda' və başqa xalq yığıncaqlarında Oğuzların m ənqəbələrini bəstələr ilə oğurladı'. M övzuları əsrlərcə yaşayaraq xalqın bədii ehtiyaclarını təm in edən "Oğuznamə" m üsəlm anlıqdan əvvəlki etiqad və etiyadların izlərini d a ş ıy ırd r. Z am an keçdikcə müx- təlif səbəblərlə, bilxassə ərəb dilinin yerləşm əsini m ütəaqib qüvvətli bir surətdə inkişaf eləyən "quran kulturası"m n təsiri altında "O ğuznam ə"nin dastanları yerini islami bir şəkildə olan başqa xalq "m əbəd"lərinə tərk edərək m eydana qalxm ışdır. O ğuz m ənqəbələrinin xalq ədəbiyyatındakı qalm ış izləri islam iyyətin başlanğıc- larında olm am ışdır. B unlar m üsəlm anlığın intişarından sonra da çox zam anlar qüvvətlə yaşamışdır. A zərbaycan və Q afqaz Oğuzları içində XVIII əsrin ikinci yarısına qədər bizə bir neçə vəsiqə isbat etir. Türkiyənin kitabiyyat m üəlliflərindən Bursalı M əhəm m əd Tahir məxəz arasında yaşadığım bu sətirlərlə qeyd edir: "Türk qövm inə m əxsus əqvam haqqında yazılan milli tarixlərdən ən dəyərlisi əldə bulunan bəzi im arələrə nəzərən (Oğuznam ə) alm aq lazım gəlir. Bu tarix kəbir hicrətin bir tarixinə qədər A zərbaycan (Q ərb Şimali İran) tərəfındə m övcud olduğu bəzi vəsaiqlə m üsbət isə də bugünkü gündə əlim izdə mövcud deyildir" . M əhəm m əd Tahirin üm um i rəvayətlərinin təsiri altında olaraq tarix5 adı ilə deyiriz. 1 Bazi türkiyəli mtidəqqiqlər "şülən” va yaxud "şilən" adlanan qonaqlıqlan ümumi, yəni x a lq a d a şamil olaraq göstərir. Halbuki biz bu mərasimlərin yalnız bəylərə, ağalara məxsus olduğunu görürüz. Bu xüsusda aşağıda təfsilat var. 2 Süleym an Ö zbəg ü l-b u x arı: lü ğ əti-çığ atay ; F ərh ən g i-şü u ra və dü rriltacan -Ə b u B əkr A bdullah D əvadari. 3"Əbu Bəkr Abdullah Dəvadari”d a qıpçaqlara aid "Ətabətikçi” oğuzlara aid "Oğuznamə" ətrafında fikir yürüdürkən möv- zulannın müsəlmanltğa müxalif olduğunu izah edir: "Bu taytanm zühur edişlərini, əhvallannı izah etmek istəyirəm. Fəqət bunlann bir çoxu şərafətli şəriətə uyğun deyildir. "Dümltican" yazma, Istanbul, İbrahim paşa kitabxanası, 913. 4 T ürk dərnəyi m əcm uəsi, sayı b ir (İstanbul, 1927). 5 Bursalı M əhəm m əd T ahir də bir çox əski osmanlı tarixçiləri kimi "Oğuz-namə"ni tarix kitabı şəklində göstərir. Onun Şimali Iranda "Oğuznamə"nin yaşadığı haqqında verdiyi məlumatını, başqa səyyah və mühərrirlərin itadələri təyid etdi- yi üçün "Oğuznamə" mənqəbələrini qəsd etmək istədiyi fıkri ilə alınz. Vaqeən, Səlcuqnam ə sahibi Yaztçıoğlu Əli "Cami Həmi Ayin" sahibi Hüseyn bini M ahm ud Bayatı "Behcətürttəvarix" müəllifi Şükiirüllah kimi yazıçılar "Oğuz- namə" adında aynca tarixi bir əsərdən bəhs edərlər. Onlann yad etdikləri ”Oğuznamə"nin oğuz mənqəbələri məcmuasi olub-olmadığt aydın bir surətdə m əlum deyildir. Osmanlı müəlliflərinin bu xüsusda yapdıqlan fikri qanşıqlığt haqqında Köprüluzadə M əhəm m əd Fayadın "Türk ədəbiyyatında ilk mütəsəvviflər" kitabında qiymətli bir tənqid var (səh.278- 279). Son əsrlərdə bəzi türkiyəli m üəlliflər osmanlı türklərinin tarixinə aid yazdığt əsərlərə "Oğuznamə" adı vermışdir. Lütfli paşa adında bu zatın bu cinsdən "Oğuznamə" adında bir tarixi var. Türküstanda yetişen D ana ata adında bir şair də "Oğuznamə" adında m ənzum bir əsər yazmışdır. Bu xüsusda baxınız:
no cpe/uıeaw - ə t c k o h h TypeLtKOH jiHTeparype", 3anHCKH
b o c t o m h . o t h . HMnep. pyccK. apxeonor, o-Ba, t o m X IX ,
B b in . 1.
G östərdiyi O ğuz m ənqəbəsi izlərinin yaşadığı tarix XVI əsr sərhədini görürüz. Bizim əhalim iz arasında X V II əsrdə o m ənqəbələrin yaşadığı 1638-ci il tarixində Dərbənd şəhərini ziyarət edən səyyah "Oleari" X VIII əsrdə m övcud oiduğu 1722-ci ildə köhnə R usiya çarı B öyük Petronun knyazlarından K antəm irdən nəqlən qeyd edir. Zam anım ızda yaşayan xalq m asalları (nağılları), səlahiyyət sahibi türkoloqlar tərəfındən tədqiq edilirsə, əski m ənqəbələrim izin təsirlərinin bulunduğunu tapm aq və yaxud onların başqa şəkillərə girdiyini görm ək ehtim aldan az deyildir.
"O ğuznam ə"nin m ahiyyəti haqqında bizə ilk m əlum at verən M isirdə hökm darlıq etm iş olan "M əlik N əsirəddin M əhəm m əd ibni-K lavu"nun (cilusi 1075 - vəfatı 1123) adam larından Ə bubəkr Ə bdüllah İbni-A ybəküddəvadaridir1. Bu adam üçüncü əsrə qədər keçən vaqeələr haqqında M isirdə yazdığı tarixində "O ğuznam ə"ni belə anladır: "Başqa türklərin "Əqiznima" ("Oğuznam ə") adında bir kitabı var. Bu kitab onların arasında çox m əşhurdur. O nların əhvalları ilə m əişətləri və ilk hakim lər barəsində m əlum at ehtiva edir. Onların böyüyü Oğuz deyilən bir adam dır". D əvadari "O ğuznam ə"nin türkcəsini görm əm işdir. O, ərəbcəyə tərcüm ə edilm iş bir nüsxədən istifadə eləm işdir ki, bu ərəbcə nüsxədə 793 tarixində (hicri 221) farscadan tərcüm ə olunm uşdur. "O ğuznam ə"nin ərəbcə nüsxəsi.haqqında D əvadari bu izahatı verir: Atam hicri 709-da (m iladi 1291) idarə mərkəzi Bilbas (Belbis Q ahirə cavarındadır) olan Şərq vilayətinin valisi idi. T atarlara aid bir neçə alim lə yapdığı m ünaqişədən sonra yoldaşlarından Ə m inəddin əl-H əm əvi mənə bir kitab göstərdi. Bu kitabın yeganə nüsxə olduğunu və onun Əmin B ədrəddin Baysəri tərəfındən özünə verildiyini əlavə edir. Ə sər nəqşli və təzhibli idi. Y azısını Əli ibn Hilal əl-B əvvaf adında xəttatm bir şagirdi yazmışdı. K itabın kağızları B ağdad şəhərində yapılm ış ipəkdən idi. Gildi də sarı rəngdə ipəkdən işlənm iş idi, kitabın ayrıca alsından bir qapağı var idi. Y oldaşlarım M ənsur əl-A bbas, Ə m inəddin əl-H əm əvi və Bəliqin şairi C əm aləddin ibn-Zeytun ilə birlikdə oturub əsəri gözdən keçirdik. Dördüm üzün oxuya bildiyi parçaları mən kopya etdim. Bir taqım yerlərini oxuya bilmədik. Kitabı tərcüm ə edənin C əbrayıl ibn Bəxti- m uyun (vəfatı 795) adında bir doktor olduğu öz dilindən yazılm ışdı. Bu kitabın əvvəlcə türk dilindən farscaya tərcüm ə edildiyini və sonradan özünün hicri 211 tarixində farsca- dan-ərəbcəyə tərcüm ə etdiyini qeyd etmişdi. Bu əsər Əbu M üslüm -X urasanının (vəfatı 719) xəzinəsinə aid şeirlərdən idi. Əbü M üslüm ün özü də B uxtu xan sülaləsindən olduğunu və bu əsəri vərasət olaraq aldığını söyləm iş” 1. Əbbasi xəlifələrinin Harun ər-R əşid (doğumu 730, ölüm ü 775) uzun m üddət dok- torluq yapan C əbrayil-bini B əxtim uyun yazdığından anlaşıldığı kimi nə(yə) görə ondan əvvəl türkcədən-farscadan 793 tarixindən ərəbcəyə tərcüm ə edildiyinə baxıltrsa türkcə Oğuznam ə nüsxəsinin V-V I əsrlərdə bulunduğunu qeyd etm ək lazım gəlir ki, o vaxtdan Dərriltican . Bu m üxəzillik diqqət cəlb etdirən Misirli Əhm əd Zəki Paşanın "A rxiyo-do azyatik"dəki məqaləsidir. Türkcə m ətbuata ilk əks etdirən, İstanbul Darül-m üəllimin ibtidaisi m üəllim lərindən M .Cövdətdir. Bu zatm bu xüsusa aid iki m əqaləsi var. (Yeni m əcm uənin fövqəladə nüsxəsi 1334, "Dergah" m əcm uəsi 1338). Bundan sonra professor K öprülüzadə də "İlk m ütəsəvvirlər"ində (İstanbul, 1918) bu əsərdən istifadə etm işdir (s.279-181). Bartoldun "Kitabi Q urqud"a aid yazdığı bir çox yazılanndan o vaxta qədər bu kitabı görm ədiyi anlaşılır. bəri keçən uzun m üddət içində ortadan yoxalm ışdır. Bu qiym ətli kitabın yalnız bir neçə parçası bizə qədər gələ bilm işdir. B unu da bizə Ə bubəkr Ə bdüllah D əvadari xəbər verir. "O ğuznam ə"nin m ündəricatı haqqında bildirdiyi qısa m əlum at ilə D əvadari kitab, oğuz türklərinin zühura, ilk həyatlan və ilk hökm darlarına aid izahatdan ibarət olduğunu göstərir və bu əsərdə bir çox hekayə bulunduğunu da söyləyir. Onun gördüyü "Oğuznamə"nin içində türklərin adi üsulu "Altım xan", "Arslan hekayəsi", "Ulu ayanası", "Ulu ayatası", "Ulu qara,dağ", "Uşaq hekayəsi", "Qartal hekayəsi" və s. kimi mənqəbələr vardır. Bunlardan başqa Dəvadari "Oğuznamə"də "Təpəgöz" hekayəsinin mövcud olduğunu da söyləyir. Bu hekayənin mövzusu əql və məntiqin qəbul edəməyəcəyi bir şəkildə xürafı mahiyyətdədir, biz buraya ancaq mühüm bir vəsiqə olduğu üçün alınz. Dəvadari ərəbcə "Oğuznamə" nüsxəsində gördüyü "Təpəgöz" hekayəsinin mövzusu da bu surətlə anladır: "Oğuznam ə" adlanan bu kitabda onların (yəni oğuzların) "D əbəgez" (təpə göz) de- dikləri bir adam ın sərgüzəşti var. Təpəgöz onların m əm ləkətlərini yığıb dağıtm ış və bö- yüklərini öldürm üşdür. O ğuzların köhnə etiqadlarına görə Təpəgöz əcaib bir adamm ış, tə- pəsində tək bir gözü varmış. Ona nə qılınc, nə də nizə işləm əzm iş. A nası böyük dənizin cinlərindən imiş. Atası da qocam an başlı bir adamm ış, o qədər ki, başına on üç qoyun dərisindən bir papaq geyərm iş. Bunun kimi bir çox m əşhur hekayələr vardır ki, bizim zam anım ıza qədər oğuzlar arasında yaşamışdır. Bu hekayələri bilikli adam lar Q opuz çalaraq əzbərdən nəql edərlərm iş. Nəhayət, türklərin içində yetişən "Ərs (oruz) oğlu Büsat" adında bir qəhrəm an Təpəgözü öldürm üşdür. Bu vaqiə də böylə olmuş: bir qız varmış, onu yenən (basan) adam a gedəcəyini söyləm iş imiş. Taliblərindən kimsə onu basam am ış idi. Ə rs oğlu B üsat, qızı yəndi və qızla bərabər atası "Ə rs"in yam na gəldi və atasına qızı yəndiyini xəbər verdi. Atası da cavab olaraq bən də öylə sandım ki, Təpəgözü öldürm üşsən!" - dedi. B üsat sözün üzərinə ham an getdi və Təpəgözü əqlin qə- bul etm əyəcəyi xürafı bir şəkildə öldürdü". D əvadarinin bir hekayə tərzində göstərdiyi m övzu əlim izdəki "Kitabi Qorqud"da iki ayrı hekayədəndir. "Kitabi Qorqud"dakı Təpəgöz hekayəsində B üsatın qız ilə mücadi- ləsi yoxdur. B öylə qızı yendikdən sonra alm aq m övzusu "Qan B ura bəy oğlu Bamsıbirik" hekayəsində vardır. Bu hekayədə Bam sı birik adında bir qəhrəm an "Y egit bay Beycan"ın qızı "Banı çiçək" ilə güləş yaparaq qızı basır və ondan sonra onunla nişanlanır. "Kitabi Q urqud"da üçüncü hekayə olaraq göstərilən bu hekayənin m övzusunu "Əbu Bəkr A bdullah D əvadari"nin oxum uş olm ası, "Qcpı B ura bəy oğlu Bam sı birik" hekayəsinin də O ğuznam ədə bulunduğunu göstərir. Qız ilə olan güləş haqqında D əvadarinin verdiyi m əlum at Q urəydun kitabındakı "Bamsı birik" hekayəsinin yalnız bir qism ini təşkil edər. H albuki Təpəgöz haqqında göstərdiyi mövzu kitabın səkkizinci hekayəsi olaraq "Busat Təpəgözü öldürdüyü boyunu bəyan edər" sərlövhəsi altında m üfəssəl vardır. D əvadarinin bu iki xürafəyi anlatm ası sayəsindədir ki, bu gün m əlum olan "Kitabi D ədəm Q urqud Ə la-lisan tayifəyi O ğuzan"ın m əşhur "O ğuznam ə"nin bir parçası olduğu qəti surətdə anlaşılm ışdır. B undan başqa "Kurkud" kitabındakı ifadələr də bu kitabın "O ğuznam ə"yə bağlı olduğunu göstərir. K itabda bulunan on iki hekayədən altısınm sonunda o hekayəyə "Oğuznam ə" deyildiyini göstərən sözlər var. "D ərsə xan oğlu B ağac xan" hekayəsinin sonunda bu cüm lə var: "D ədəm Qurqud boy boyuldu, soy soyuldu, bu oğuznam əyi dizdi, qoşdu böylə dedi: onlar dəxi bu dünyaya gəldi-keçdi karvan kibi, qondu köçdü".
"Salur Q azanın evinin yağm alandığı" hekayəsinin son sətirlərində böylə deyilir: 'D ədəm Q urqud gəlibən boy boyuldu, soy soyuldu, bu oğuznam əyi dizdi qoşdu". "Bay B ura bay oğlu Bamsı Birik" hekayəsi də böylə bitir: "D ədəm Q urqud gəldi şadlıq çaldı, boy boyuldu, soy soyuldu qazı ərənlər başına nə gəldiyin söylədi, bu oğuz- nam ə Birgin olsun dedi". "Q azanın oğlu U ruzun əsir olması" hekayəsinin sonu da: "D ədəm Q urqud gəldi şadlıq çaldı bu oğuznam ayi dizdi qoşdu". Q azılıq qoca oğlu yeknək" boyunda deyilir ki: "D ədəm Q urqud gəlibən boy bo- yuldu, soy soyuldu bu oğuznam ə yegnəkin olsun dedi". "Bəkil oğru İmran" hekayəsinin sonunda da bu cüm lə oxunur: "Dədə Qorqud gə- libən şadlıq çaldı, bu oğuznam əyi dizdi qoşdu. Bəkil oğlu İmranın olsun dedi qazilər ba- şma nə gəldikin söylədi". Bu parçalar eyni zam anda "Oğuznam ə" adına həm O ğuz m ənqəbələrinin ümumi m əcm uəsinə, həm də O ğuzlardan hər "bəy", "xan" və yaxud qəhrəm an ətrafında vücuda gəlm iş tək m ənqəbəyə verildigini də göstərir.
Kitabi Dədəm Qurqud Əla-lisan tayifeyi Oğuzan"ın yeganə yazma nüsxəsinin Alma- niyada, Drezden kütubxanasında bulunduğunu da kataloqunda xəbər verən alimlərdən Fleyşerdir. Bu nüsxə Drezden yazmalan içində Fleyşer fəhrüstündə 86 nömrə ilə müqəyyəd- dir. XIX əsrin başlannda yenə alman müdəqqiqlərindən Dits bu nüsxəyə kopyə etmişdir. Bu kopyə Berlin kütubxanasmda "Re-ca" fəhrüstündə 203 nömrədə müqəyyəddir. Bundan başqa Diqe yazma nüsxədə bulunan hekayələrdən "Büsat Təpəgözü öldürdügü boyunu bəyan edər" əfsanəsinin mətnini almancaya tərcüməsi ilə barabər şərqiyyata aid material kolleksiyonu içində 1815-ci ildə nəşr eyləmişdir. Akademik Bartoldun söylədiyinə görə Niyoldeke nam bir alim də 1859-cu ildə yazma nüsxəyi tamamilə kopyə etmiş və əhəmiyyətli yerlərini almanca- ya tərcümə etm işsə də, bir çox yerlərini anlamadığı üçün təb etdirməmişdir. Bundan sonra "Dədə Qurqud" haqqında çox geniş tərzdə rus alim ləri tədqiqatda bu- lundular. 1892 ilə 1911-ci il tarixləri arasında, başda akadem ik B artold olduğu halda Tuman- ski, İnostrantsev və Q azax alim i Divayev tərəfındən bir çox m əqalələr nəşr edilm işdir ki, bunların m ahiyyəti öz bəhslərində təhlil ediləcəkdir. V axtilə İstanbulda təşkil edilm iş "Asar islam iyyə və m illiyə tədqiq əncüməni" B erlin kütubxanasındakı kopyə edilm iş nüsxənin fotoqrafını çıxararaq "Kilisli müəllim Rüfət" m ərifətinə kitab halında basdırm ışdır (M ətbəyi A m irə, 1332). M üəllim R üfətin istisna əsasında oxuyam adığı bir çox ifadə və kəlm ələrin yanmda yapdığı təshihlərin bir çoxu yanlışdır. Çünki "Kitabi Q urqud"un dili bizim Azərbaycan ləhcəsi olduğundan bizim indi belə qollandığım ız bir çox kəlm ələri və ifadələri müəllim R üfət bilm ədiyi üçün bunları yanlış olm adığı halda Osm anlı türkcəsinə görə təshih eylə- m işdir'. Y azm a nüsxəyi bizzat görən və tədqiq edən B artold, m ətndə kitabın adını "Kitabi Məsələn "şib" (şilb ) kəlməsini m üəllif (qətiyyən yanlış) işarətilə göstərmişdir. Halbuki "mərə noldamz diyü bir şillə birinə, bir şillə birinə urdu (səh. 143) cümləsinin özü də göstərir ki, şille kəlməsi bizim ləhcəmizin hazırda belə yaşayan kəlmələrdəndir. 65-ci səhifədə "dəxi sətin yüzünə bən ğəlmərəm cümləsindəki "yüzünə" kəlməsini "yurduna" şəklində tamamilə indi olaraq təshih edir. Halbuki bu ifadə indi belə bizim ləhcəmizdə var". Dədəm Q urqud Ə la-lisan tayifefı Oğuzan" deyə göstərir1. H albuki R üfət "Dədəm"dəki zəm ir ədatını atm ış və tayifə yapm ışdır. Bu xüsusda türkiyəli m üəllim lərdən M .C övdətin 1334 və 1338-ci illərdə yazılmış iki kiçik m əqaləsi bundan sonra K öprülüzadənin kitablarından bir neçə qısa haşiyəsi vardır. Ə n çox tədqiq Ə bdül-Q adir adında başqırdıstanlı bir gəncin "Türkiyyat" məc- m uəsində "Kitabi D ədə Q urqud" haqqında sərlövhəsi ilə yazıldığı m əqaləsidir. Bu məqalə əskik bir biblioqrafı ilə bərabər, Q ırqız və başqırd türkləri arasında Qurqud haqqında yaşayan əfsanələrdən bəhs edir. Y uxarıda qeyd edilən bütün m ənbələr B artoldun ilk m əqaləsindəki qısa sətirlər m üstəsna olm aq şərti ilə Q urqud kitabının dil və ədəbiyyat tarixi nöqteyi-nəzərindən -əhəm iyyət və qiym ətli təhlil edəcək ümumi m ahiyyətdə deyil. B iz burada bütün bu tədqiqləri gözdə tutaraq onu ümum i bir təhlilə m əruz buraxacağız. "DREZDENDƏKİ MƏTNİN YAZILDIĞI TARİX HAQQINDA" Q urqud kitabının m ətni D rezden kütubxanasının XVI əsr yazm aları arasında hifz edilm əkdədir. D em ək olur ki, yazm aların kataloqunu tərtib edən F leyşer mətnin bu əsrdə yazıldığına qənaət hasil etm işdir. Bartold da m ətnin yazıldığı tarixi araşdırarkən haman- haman eyni nəticəyə hasil olm uşdur. Böylə ki, m ətnin son səhifələrindən birində Osman paşanın vəfat tarixi 993 (m iladi 1585)-cü il tərzində m övcud bir qeydi görən Bartold deyir ki, bundan da əlyazm asının o vaxtlar (yəni 1585-ci il radələrində), yaxud az sonra yazıldığı istixrac edilə bilər". H albuki, bizcə bu kitabın mətni xaricində gəlişigözəl qeyd edilən bir vəfat tarixi o kitabın yazılışı və yazıldığı tarix ilə əlaqədar olmaz. Bunun üçün m ətnin yazıldığı tarixi, böylə ki, bir ölüm tarixindən çıxarm ağa çalışm aq doğru nəticə verməz. Əski türk ailələrində bir adət var idi: birisi doğdum u və ya öldüm ü və yaxud zəlzələ, aclıq, xəstəlik, istila kimi m ühüm hadisələr zühur etdim i, vaqeənin tarixi, ailənin böyüyü və yaxud oxum aq biləni bir-iki sətirlə evdə bulunan layətyin bir kitabın (ələl- əksəri-quranın) başına və ya sonuna qeyd edərlərdi. Osm an paşa adlı zatın ölüm ünün qeydi də bu surətdədir. Bu kim i qeydlər üçün m ütləqa kitabın və yaxud yaxın zam ana aid olduğuna baxılm azdı. O la bilər ki, Osm an paşanın vəfat tarixi qeyd edilən mətn çox köhnə bir zam anda yazılm ışdır. "K itabi Q urqud"u öz kataloqunun XVI əsrə m ənsub yazm alar içində qeyd edilən Fleyşeri aldadan səbəb də bəlkə bu bir sətirlik qeyddir. Professor K öprülüzadə m üəyyən bir vaxt göstərm əyərək bu yazm anm Osm anlı dövlətinin təşkilindən sonra təsbit edilm iş olduğunu iddia e d i r . B urada təsbit kəlm əsi istisna m ənasında olm ayıb şifahi vəziyyətdə ikən kağız üzərinə qonulduğu m əqsədi ilə qollanılırsa, o halda bir az düşünm ək lazım gəlir. Çünki Ə bubəkr Ə bdüllah ibni A ybəküddəvadarinin verdiyi m əlum at m övcibincə Kitabi Q urquddakı m ündəricat "Oğuznam ə" adı altında çox əvvəllər türkcə olaraq təsbit 1 Eap-rojw. E m e n 3 B ecTH e o KopKyae. 3anw cK H B 0 CT 0 MH 0 r 0 o t ; i . pycc. apx. o6ıu. t o m . X IX , c rp .7 3 -7 5 . İ n o s t r a n t s e v də eyni ərəb cə sərlövhələri q o y u r və r u s c a d a b öylə tərcü m ə edir:
o MoeM /le iie KopKyne Ha » 3 b iK e ıu ıe M e H H 0 ry 3 0 B " . 3anH CK H , t . X X ,
CTp. 40-46.
2 "K H iaÖH K o p K y ;ı” 3anncK H b o c t .
, t o m
8,
c . 203-218.
3 T ürk ədəb iy y atı tarixi, cild I, s.58. edilm işdir. S onralar farscaya və IX əsrdə farscadan ərəb dilinə tərcüm ə olunm uşdur ki, D əvadarinin X IV əsrin başlarında gördüyü "O ğuznam ə"nin ərəbcə tərcüm əsidir. O halda bu tərzdə ifadəyi biz ancaq əldəki kitabın Osm anlı dövlətinin təsisindən sonra kopyə edildiyi tərzində qəbul etm ək m əcburiyyətindəyiz. Osm anlı dövlətinin təşkilini m ütəaqüb kopyə edildiyi fıkrini verən yeganə vəsiqə "Kitabi Q urqud"un iki cüm ləsidir. "Qurqud ata ayıtdı axır zam anda xanlıq gerü qayıya degə kim sənə əllərindən əlliyə axır zaman ölüb qiyam ət qopunca. Bu dedigü Osman nəslidir, iştə sürülüb gedəyürdür (səh.3). Bir də "Baybirə beg oğlu Bam sı birik" heka- yəsində İstanbul kəlm əsinin yad edilm əsidir. Bay Birə bek yeni bir oğlu doğduğu zaman Bazerganları çağıraraq əm r verir: "Varın Rum elinə, m ənim oğlum üçün yakşı ərm ağanlar gətirin böyüyüncə" dedi. B azirganlar dəxi gecə-gündüz yola girdilər, İstanbula gəldilər, dam danışıx ələ yaxşı ərm ağanlar aldılar (səh.39)". Bu iki cüm lədən birincisi daha qüvvətli bir vəsiqə təşkil edir. H əqiqətən Qurqud kitabının başında görülən cüm lə kitabın Osmanlı hökum ətinin təşkilindən sonra yazıl- dığını deyil, kopyə edildiyini göstərir. Q orqud m ətninin yazıldığı tarixi XVI əsrə qədər irəli gətirm ək doğru olamaz. M ətndəki dilin ünsürləri bu fıkri təyid etdiyi kimi, ayrı bir vəsiqə də mütaliəmizi qüvvətləndirir. Əski Osm anlı padşahlarından ikinci M urad zamanı (doğum u 1388, vəfatı 1438-ci il) olan XIV əsrin başlarında yazılm ış "Tarixi əl-səlcuq" D ədə Q urqud haqqında bu qayıbdan xəbərlər söylərdi, haqqı-təala nəzar edərək qiym ətli vəsiqə olduğu üçün bu- raya alırız: "R əsul-əleyhissalam zam anına yaxın zam anda Bayat boyundan Q urqud ata qopdu, kənd və qövm inin bilgəsi idi, nə dirsə olurdu, qayıbdan xəbərlər söylərdi, həqqi-təala onun könlünə ilham edərdi, etdi axır zam anda xanlıq gərü qayeya verilib kim sə əllərindən əlm i-yəddi dedigü O sm an R əhm ətullah nəslidir1". "Tarixi ali səlcuq"un göstərdiyi vəsiqəyi eyni ilə Q urqud kitabım n D rezden nüs- xəsinin başlanğıcında da buluruz. Rəsul əleyhissalam zam anına yaxın Bayat boyundan Q urqud ata derlər bir ər qopdu. O ğuzun el kişi təm am bilicisi idi. Nə dirsə olurdu, qayıbdan dürlü xəbərlər söy- lərdi, həqq-təala onun könlünə ilham edərdi. Qurqud ata etdi axır zam anda xanlıq gərü qayıda degə kim sənə əllərindən əlliyə axır zaman ölüb qiyam ət qopunca bu dedigü Osman nəslidir, iştə sürünüb gediyor. G örülür ki, "Tarixi ali səlcuq"un nəql etdigi m əlum at "Qorqud kitabı"nın müqəddi- m əsindən başqa bir şey degil. O halda "Tarixi ali səlcuq"un XV əsrin yarısında yazıldığı- na baxılırsa, "K itabi D ədəm Q urqud"un XVI əsrdə yazıldığım iddia edənlərin hökm- lərindəki zəiflik öz-özünə m eydana çıxar. "Qurqud kitabı"m n X V I əsrdən çox əvvəl yazıldığını tədid edən vəsiqələrdən biri də "Qurqud kitabı"nın tam am ilə köçəbəlik səciyyəsini göstərən m övzularıdır. D əvadarinin fıkri də bunu nəqd edir: əldəki Qurqudun bir qism ini böylə havi olan O ğuznam ənin ərəbcəsini daha XIV əsrdə görm üşdür, o halda türkcə daha əvvəl yazıl- mışdır.
b c .
2 7 ). N əqlən: ak ad em ik V .V .B artold. D em ək olur ki, "Q urqud kitabı", "Tarixi A li-səlcuq"dan əvvəl yazılm ışdır, buna görə D rezden nüsxəsinin kopyə tarixini XV əsrin gerisində qalan əsrlərin içində aramaq lazım dır.
R E S Ü M E E V on der groBen Zahl bisheriger Forschungen zum „Kitabi D ede K orkut" hebt sich dieser B eitrag ab, weil hierin eine allem B isherigen w idersprechende Ansicht über die geschichtliche N iederschrift und den historischen K ontext dieser H eldendichtung vertre- ten wird. D er V erfasser A .A bid führt hier seiner M einung nach unbestreitbare Tatsachen an, w oraus hervorgehen soll, zu w elchem türkischen Stam m das B uch gehöre und wann es aufgeschrieben sei. Z udem vertritt der V erfasser die A uffassung, dass das „K itabi D ede K orkut“ ist kein abgeschlossenes Einzelw erk sei, sondern ein Teil von dem B uch der Oghuzen, des- sen Existenz und Titel bereits in Schriftzeugen aus dem S pätm ittelalter dokum entiert ist. Nach der M einung des A utors gehören die im „D ede K orkut“ geschilderten Ereignisse zur vorislam ischen Epoche, w eshalb sie Spuren der V olksliteratur aus dieser Zeit aufwie- sen. Es ist auch interessant, dass der V erfasser behauptet, dass das „K itabi Dede K orkut“ aus der Sprache der O ghusen zuerst ins Türkische, aus dem T ürkischen ins Persische und aus dem Persischen ins A rabische übersetzt w orden sei. D aher zählt A bid zu denjenigen, welche m it der D atierung d er Schriftfassung in der D resdener H andschrift au f das Jahr 1585 nicht einverstanden sind (eine Datierung, die von B arthold und anderen vorgeschla- gen w orden ist). G enerell hat A .A bid in diesem Beitrag Q uellen benutzt, welche die ge- genw ärtige K orkutw issenschaft wenig beachtet hat. D eshalb lautet sein Fazit: W ürde man diese Q uellen stärker beachten, könnte man zu neuen E rgebnissen gelangen. Yüklə 98,7 Kb. Dostları ilə paylaş:
|