Bahorgi bug‘doy yetishtirish agrotexnologiyasi reja

Yaksart navi erta muddat 10-oktyabrda ekilganda don hosildorligi ochiq maydonga SZU-3,6 seyalkasida ekilganda 68,1-74,6s/ga, g‘o‘za qator oralariga ekilganda esa 64,6-66,1 s/gani tashkil qildi. Eng yuqori hosildorlik 5,5 mln. dona unuvchan urug‘ hisobida SZU-3,6 seyalkasida ekilganda ochiq maydonda 74,9 s/ga, g‘o‘za qator orasida 6 mln. dona unuvchan urug‘ hisobida ekilganda esa 66,1 s/ga kuzatildi.
O‘rta muddat 1-noyabrda ekilganda don hosildorligi ekish me’yorlarining ortib borishiga mos ravishda ochiq maydonga SZU-3,6 seyalkasida ekilganda 65,1-71s/ga, g‘o‘za qator oralariga SZU-3,6 seyalkasida ekilganda esa 58,3-63,8 s/ga kuzatildi. Eng yuqori hosildorlik 6 mln. dona unuvchan urug‘ hisobida SZU-3,6 seyalkasida ekilganda ochiq maydonda 71 s/ga, g‘o‘za qator orasida 63,8 s/ga ni tashkil etdi.
Kechki muddat 20-noyabrda ekilganda don hosildorligi ekish me’yorlarining ortib borishiga mos ravishda ochiq maydonga SZU-3,6 seyalkasida ekilganda 53,2-61,1s/ga, g‘o‘za qator oralariga SZU-3,6 seyalkasida ekilganda esa 42-44,9 s/ga oshib borishi kuzatildi. Eng yuqori hosildorlik 6 mln. dona unuvchan urug‘ hisobida 61, s/ga, g‘o‘za qator orasida esa 44,9 s/ga ni tashkil etdi.
Yaksart navidan erta muddatda ochiq maydonga SZU-3,6 seyalkasida 5,5 mln. dona unuvchan urug‘ hisobida ekilganda, o‘rta va kech muddatlarda 6 mln. dona unuvchan urug‘ hisobida ekilganda eng yuqori hosil olish mumkinligi aniqlandi.
Xulosa qilib aytganda har uchchala navda ham ochiq maydon va g‘o‘za qator oralariga ekilgan variantda ekish muddati 10-oktabrda gektariga 6 mln dona unuvchan urug‘ hisobida ekilgan variantda hosildorlik yuqori bo‘lgan, ekish muddati kechikishi bilan hosildorlik ham kamayib borgan.
Xalq xo‘jaligida bunday undan yog'siz non mahsulotlari va oq non tayyorlanadi, qora non esa javdar uni bilan aralashtiriladi. Olingan natijalar va ularning ma’nosi: Kleykovina unning miqdori va sifati: Tayyor non mahsulotlarining sifati unning pishirish xususiyatlariga bog'liq. Unning pishirish xususiyatlarini tavsiflovchi asosiy ko'rsatkichlardan biri kleykovina miqdori va sifati . Kleykovina ko'plab ozuqa moddalari va minerallarni bog'lashga qodir va shu bilan hazm qilishga yordam beradi. Unda kleykovina qanchalik ko‘p bo'lsa va uning sifati qanchalik yaxshi bo'lsa, unning pishirish xususiyatlari shunchalik yuqori bo'ladi.Non va non mahsulotlari ishlab chiqarish uchun maqbul bo‘lgan o‘rta (yaxshi) sifatli kleykovina bo‘lgan un bo‘lib, u IDK qurilmasi (kleykovina deformatsiyasini o‘lchagich) ko‘rsatkichiga mos keladi. Bunday undan tayyorlangan non mahsulotlari yaxshi hajmga ega, bir xil va ingichka devorli g‘ovaklikka ega.
Zaif kleykovina zaif elastiklikka ega. Bunday undan xamir tezda ko'tariladi, keyin esa tushadi va asl hajmini tiklamaydi. Mahsulotlar past hajmli, noaniq shaklda, zaif porozlik bilan olinadi. Undan qandolat ishlab chiqarish uchun zaif kleykovinali un ishlatiladi.Haddan tashqari kuchli kleykovina past elastiklikka ega, uni cho'zish qiyin va cho'zilganida u tezda buziladi. Kuchli kleykovina bo'lgan undan tayyorlangan mahsulotlar qo'pol g'ovakli va maydalangan hajmda olinadi. Biroq, kuchli kleykovina bo'lgan un Bagel (aylana doiradagi bulochkalar) mahsulotlarini ishlab chiqarishda ishlatilishi mumkin. Un sifati standartlashtirilgan va 16 ko'rsatkich bo'yicha baholanadi, ular ikki guruhga bo'lingan:
1. Xarakteristikalari va sonli ifodasi un unumdorligi va naviga bog‘liq bo‘lmagan ko'rsatkichlar, ya‘ni. ushbu ko‘rsatkichlarga ko‘ra har qanday unga yagona talablar qo‘yiladi: hid, ta'm, siqilish, namlik, don zahiralarining zararkunandalari bilan zararlanishi, zararli aralashmalar va metall aralashmalarining mavjudligi - organoleptik ko'rsatkichlar.
2. Turli xil unumdorlik va navli un uchun normalangan ko‘rsatkichlar: kulning tarkibi, rangi, silliqlash hajmi, kleykovina miqdori va sifati. Uning organoleptik xususiyatlarini baholovchi mutaxassislarning ishi murakkab va mas’uliyatli, chunki mutaxassislar ta'm va hidning eng kichik soyalarini olishlari kerak. Unning rangi uning yangiligi va sifatining ko'rsatkichidir. Unning navi qanchalik yuqori bo'lsa, unchalik engilroq bo'ladi, chunki unda don qobig'i (kepak) kamroq bo'ladi. Turli navlarning un rangi standartlar talablariga javob berishi kerak: donalar oq yoki sarg'ish tusli rangga ega bo'lishi kerak; eng yuqori nav oq yoki oq kremsi rangga ega; birinchi nav oq yoki sarg'ish tusli krem; ikkinchisi sarg‘ish yoki kulrang tusli oq; ikkinchisi - turli xil qattiq bug'doy - sariq rangga ega krem sarg'ish yoki kulrang tusli oq va aniq ko'rinadigan kepak zarralari. Yaxshi sifatli bug'doy uni bir oz aniq ta'mi va hidiga ega Undagi eriydigan uglevodlar, erkin aminokislotalar va organik kislotalar yangi unning aromati va ta’mini shakllantirishda ishtirok etadi.
Qishloq xo‘jaligida bug‘doy eng muhim oziq-ovqat ekinlari hisoblanadi. Dunyo aholisi ozuqa ratsionining asosiy qismini don va don mahsulotlari tashkil etadi. Ayniqsa, o‘zbek xalqi nonni ko‘p iste’mol qiladi, shu jihatdan bug‘doy donining hayotimizdagi o‘rni nihoyatda katta. Jahon ekin maydonlarining 14% ni don ekin maydonlari egallaydi. Oziq-ovqat savdosida don mahsulotlari 50% ni tashkil qiladi. Shunga ko‘ra jahon bozorida bug‘doy mahsulotiga talab katta.
Shu sababli bug‘doyni tez fursatda yetishtirib, ko‘p hosil olish, bug‘doy unining sifatini oshirish bo‘yicha tadqiqotlar olib borish muhim ahamiyat kasb etadi. Samarqand davlat universiteti biologiya fakulteti magistri O‘g‘iloy Xidirova “Mahalliy yumshoq bug‘doy navlarining kleykovina bo‘yicha polimorfizmi” mavzusida ilmiy tadqiqot olib boradi. Ilmiy rahbari genetika va biotexnologiya kafedrasi professori Ibragim Jabborov.
– Dunyo bo‘yicha bug‘doy yetishtirish yiliga 760 million tonnani tashkil etadi, - deydi O‘g‘iloy Xidirova. - 2030-yilga kelib bu ko‘rsatkich 850 million tonnaga oshirish kutilmoqda. Shu munosabat bilan butun dunyoda qishloq xo‘jaligi mahsulotlari sifatini oshirishga qaratilgan seleksiya yo‘nalishlari keng tarqalmoqda. Buning uchun ko‘p tadqiqotlar jahonda ham, yurtimizda ham, tuproq-iqlim sharoitlarini hisobga olgan holda, dehqonchilikning moslashuvchan tizimini ishlab chiqish va joriy etish asosidagina bug‘doy donining sifati sezilarli darajada oshishiga erishish mumkin. Shu bois, hosildor, yuqori don sifat ko‘rsatkichlariga ega bo‘lgan, stressli ekologik sharoitlarga chidamli navlarni yaratish uchun boshlang‘ich shakllarini o‘rganish, genetik manbalarni ajratish va chatishtirish dasturlarida yangi istiqbolli bug‘doy navlarini yaratish dolzarb muammo hisoblanadi. Bug‘doy qattiq va yumshoq turlarga bo‘linadi. Yumshoq bug‘doylardan, asosan, non tayyorlanadi. Qattiq bug‘doylar makaron, konditer sanoatida foydalaniladi. Uning unidan tayyorlangan xamir zich, elastikligi past, egiluvchanligi yuqori, cho‘ziluvchanligi kam bo‘ladi, kleykovina hosil qilmaydi. Bug‘doy don sifatini yaxshilash muammosi bozor iqtisodiyoti sharoitida muhim ahamiyatga ega. Kuchli bug‘doy donlaridan sifatli non mahsulotlari olish ko‘rsatkichi yuqori bo‘lib, donning sarflanishini kamaytiradi.
Odatda, bug‘doy doni oqsili protoidlar va protoinlar shaklida bо‘lib, sifatli non va non mahsulotlari tayyorlashda katta rol о‘ynaydi. Bug‘doy doni sifatining eng muhim ko‘rsatkichlaridan biri uning tarkibidagi oqsil va kleykovinadir. Sifatli non tayyorlashda xamir cho‘ziluvchanligini belgilovchi biokimyoviy birikma kleykovina hisoblanadi. Bug‘doy donining kimyoviy tarkibi juda o‘zgaruvchan. Uning tarkibidagi oqsil, kleykovina, ma’danli moddalar, vitaminlar, pigmentlar va fermentlar iqlim, tuproq va solinadigan o‘g‘itlar, qo‘llaniladigan agrotexnikaga, navlariga bog‘liq holda o‘zgarib turadi. Dunyo standarti talablarida bug‘doy doni tarkibida oqsil miqdori 13,5 % dan kam bo‘lmasligi qayd etiladi. Bug‘doy doni tarkibidagi oqsil miqdori undan qanday maqsadlarda foydalanishni belgilaydi. Non yopish uchun don tarkibida 14—15 %, makaron mahsulotlari tayyorlashlari uchun 17—18 % oqsil bo‘lishi talab etiladi.
Odamlar uchun asosiy o‘simlik oqsili manbayi bug‘doy doni bo‘lib, u kundalik oziq-ovqat ratsionida oqsilga bo‘lgan ehtiyojning 50 % ini qondiradi. O‘zbekistonning lalmikor sharoitida o‘stirilgan bug‘doylar yuqori quyosh energiyasi va samarali harorat ta’sirida ko‘p va sifatli oqsil, kleykovina to‘playdi. Bug‘doy unining non yopishga yaroqlilik sifatlarini aniqlashda nonning hajmiga, g‘ovakligiga, yoyilib ketishiga ta’sir qiladigan kleykovinaning miqdori va sifati muhim ahamiyatga ega. Bug‘doy bir nechta vitaminlar, kraxmal, oqsillar va yog‘larning muvozanatini ta’minlaganligi sababli, u ajoyib ozuqa manbai hisoblanadi. Bug‘doy nonidagi oqsilning hazm bo‘lishi 95 foizni tashkil qiladi. Bug‘doy doni, somoni va poxoli yem-xashak sifatida chorva mollariga beriladi. Bug‘doyni yanchishdan chiqqan chiqindilar chorva mollari uchun yuqori sifatli ozuqa hisoblanadi. Texnikada bug‘doy donidan spirt, kraxmal, kleykovina, dekstrin, kley va boshqa har xil mahsulotlar olinadi.
XULOSA
Bug‘doy donidan inson istemoli uchun turli mahsulotlar ishlab chiqarish.Aholi uchun bug‘doy unidan yuqori nav(sort) olish uchun yaxshi saqlash va donkombinatlarining laboratoriyalarida amaliy to‘g‘ri analizlar olib borish. Respublika standartlariga javob beradigan sifatli unlar ishlab chiqarish. Bug‘doyning kleykovinasidan to‘g‘ri xulosalar chiqarib sifatini to‘g‘ri belgilash maqsadga muvofiqdir. Markaziy Osiyoda o‘stiriladigan asosiy mahalliy yumshoq bug‘doy navlari sariq zang kasalligiga nisbatan kuchsiz immunitetga egaligi aniqlangan (R.A.Udachin, I.Sh.Shaxmedov, 1984). Mahalliy navlarda qisqa (yarim kuzgi bug‘doy 25-30 kun, duvarak 7-12 kun, bahori 2-7 kun) yarovizasiya davrini o‘tishi kuzatiladi. N.I.Vavilov madaniy o‘simliklarning kelib chiqishi bo‘yicha O‘zbekistonni O‘rta Osiyo Markazining asosi deb hisoblaydi hamda 42 xromosomali yumshoq bug‘doy (T.ayestivum)ning 44 ta tur xilini va ularning geografik jihatdan tarqalishini aniqlaydi (N.I.Vavilov, 1966). N.V.Pokrovskiy (1930) O‘zbekiston hududida yumshoq bug‘doyning 44 ta tur xiliga ega navlarni to‘plaganligi ushbu ma‘lumotni yana bir bor isbot etdi. Respublikada hozirgi kunda yumshoq bug‘doy (Triticum ayestivum L.) ning 53 ta navi, qattiq bug‘doy(T.durum)ning 8 ta navi ekishga tavsiya etilgan. Shundan 17 ta nav xorijdan keltirilgan navlar hisoblanadi. Chetdan keltirilgan navlarning hosildorligi, don sifati, sovuqqa, kasalliklarga chidamliligi yuqori, lekin navlar ushbu xususiyatlarini O‘zbekistonning noqulay tuproq-iqlim sharoitlarida to‘liq namoyon etolmayapti. Ular mahalliy tuproqiqlim sharoitining turli noqulay omillaridan, ayniqsa issiqlikdan katta zarar ko‘rmoqda.