Азярбайжан республикасы
Yüklə 3,9 Kb. Pdf görüntüsü
|
59 alətin rud olmasını təsdiq etmək olar. Klassik şairlərimizin zəngin irsi göstərir ki, Оrta əsrlərdə Azərbaycanda yayılan rübabın əfqan rübabından fərqli olaraq, çox da böyük olmayan yumru çanağı, qolun kənarlarında buynuzvarı çıxıntıları, çoxlu sayda simləri, pərdələri və arxaya əyilmiş kəlləsi olmuşdur. Bu məlumatlar vaxtilə Azərbaycanda hazırda Mərkəzi Asiyada istifadə olunan Гaşqar rübabının yayılmasına dəlalət edir. Dərviş Əliyə görə rübab beşsimli idi, onlardan dördü ipəkdən, biri isə gümüşdən hazırlanırdı [5, 17]. Orta əsrlərdə qədim alətlərdən sayılan tənbur və ondan simlərinin sayına görə fərqlənən dütar, setar, çartar, pənctar və şeştar növləri də səslənirdi. Dərviş Əliyə görə [5, 20], bütün musiqi alətlərinin “müəllimi” sayılan tənburun təsviri sayca miniatürlərdə üstünlük təşkil edir. Bu da alətin o dövrdə geniş ərazidə yayılmasını göstərir. Hazırda tənbur və onun adı çəkilən növləri ancaq Mərkəzi Asiyada yayılmışdır. Miniatürlərdə bəzək vurulmuş, yuxarı tərəfində üç aşıqı, uzun qolu, çox da böyük olmayan armudabənzər çanağı və diz üstündə tutularaq səsləndirilən alət əks olunmuşdur. Bəzi miniatürlərdə dörd aşıq gəzə çarpır. Bu artıq onun çartar növünə işarədir. Şeştar saza nisbətən iri çanağa malikdir. Simlərin sayına uyğun olaraq, qolun bilavasitə davamı olan kəlləyə yanlardan altı aşıq pərçim edilmiş, qoluna isə 11 pərdə bağlanmışdır. Çoğur Q.Qaqarinin “Nisə” tablosunda təsvir edilmişdir. Xalça üzərində qoyulmuş alçaq kətil üstündə oturmuş cazibədar Nisə sağ əli ilə çoğurun qolunu saxlayaraq onun çanaq hissəsini dizinə sıxır. Şəkildə alətin yan tərəfdən görünüşü verilmişdir. Çanağın qola yaxın tərəfdə bir qədər enli olması (bunu rəssam kölgə vasitəsilə vermişdir) və uzun qola malik olması, həqiqətən çoğur olmasını təsdiqləyir. Çanağın iki növ ağac zolaqlarından (onlar rənglərinə görə bir-birindən seçilirlər) quraşdırılmışdır. Qolun yuxarı – kəllə hissəsi bir qədər geriyə doğru əyilmişdir. Ona alt tərəfdən dörd aşıq pərçim edilmişdir. Bu da alətin dördsimli olmasını göstərir. Orta əsrlərdə Azərbaycanda geniş yayılan alətlərdən olan çəng xanəndələrin, çalğıçıların, şairələrin sevimli alətlərindən idi. Dərviş Əli onu bütün alətlərin “gəlini” adlandırır və Zöhrə (Venera) ulduzuna ithafən yaradılmasını, 26 simi və 7 lingi olmasını qeyd edir [5, 16]. Miniatürlərə görə, çəngin qövsvari və aşağı tərəfə genişlənən rezоnator rolunu oynayan ağac gövdəsi var. Onun üst hissəsi kəskin əyilmiş və bəzək rolunu oynayır, aşağı hissəsinə isə, gövdəyə ifa zamanı alətin döşəməyə dirənməsi üçün uzun, geriyə əyilmiş taxta mil pərçim edilmişdir. Milə də öz növbəsində düzbucaq altında tamasa - qol pərçim edilib. Çoxsaylı simlər (16- 30 və daha çox) bir ucları ilə rezonatora, digər ucları isə qol üzərindəki aşıqlara bağlanır. Simlər başını alətə doğru əyən musiqiçinin hər iki əlinin barmaqları ilə səsləndirilir. Bu zaman alət özü sol tərəfdən tutulurdu. 60 At tükündən hazırlanan kamanla çalınan çəьanənin çanağı armud şəklində idi. İki və ya üç simli alət kamança kimi dayağı ilə döşəməyə söykənilirdi. Onun xarici görünüşü Q.Qaqarinin “Şamaxı rəqqasələri” tablosunda verilmişdir [4, 56]. Azərbaycanın сəfalı dağlarında, aran yerlərində, şəhər və kəndlərində nəfəs alətlərindən zurnanın gur, balabanın məlahətli, tütək və neyin həzin səsləri eşidilməkdədir. Azərbaycanın şimal və şimal-qərb bölgələrində ksul, sipsi, Naxçıvanda isə yan-tütəyə və çalğıçıların saatlarla səsləndirdiyi tulum da yayılmışdır. Xalqımız zurna (o “qara zurna” da adlanır) sədaları altında oğullarını döyüşə göndərmiş, əmin-amanlIq dövründə isə səsi şənliklərdə, toy- düyünlərdə, idman yarışlarında eşidilmişdir. Miniatürlərдə zurna ölçülərinə görə müasir növündən böyük və ağzı daha genişdir. Gövdədə barmaqların vəziyyətinə görə belə qənaətə gəlmək olуr ki, çalğı dəliklərinin sayı 7-yə çatır. İfaçının dodaqları milə keçirilmiş girdə tağalağa toxunur. Müasir dövrümüzdə bayram və şənliklərdə səslənən zurna təsviri sənət nümunələrində daha çox görünür. Bu da onun xalq arasında daha geniş yayılmasına dəlalət edir. Miniatürlərdə ney kiçik diametrli uzun boru şəklindədir. Alətin uzunluğu (çalğıчı ilə müqayisədə) 700-800 mm-ə çatır. Aydındır ki, miniatürlərin ölçüləri rəssamlara gövdənin üzərindəki dəlikləri göstərməyə imkan vermirdi. Lakin barmaqların vəziyyətinə görə ehtimal etmək olar ki, belə dəliklərin sayı bir neçədir və onlar alətin aşağı hissəsində yerləşir. Ney çobanların və habelə peşəkar musiqiçilərin əlində səslənirdi. Q.Qaqarinin “Şamaxı rəqqasələri” tablosunda balabanın “sümsü - balaban” növü çəkilmişdir. Miniatürlərə görə Оrta əsrlərdə Azərbaycanda başqa nəfəs alətləri də yayılmışdı. Onlardan müxtəlif uzunluqda səkkiz borudan ibarət olan musiqar, uzunluğu 2 metrə çatan və aşağıya doğru ağzı genişlənən эərənay, ona nisbətən qısa nəfir və ağzı bir qədər geniş, uzun, düz borudan ibarət olan şeypuru göstərmək olar. Miniatürlərdə musiqarın borucuqlarının sayını ayırd etmək çətindir [6, 109]. Lakin onun xarici görünüşü, borucuqların yerləşmə qaydası və çalğı üsulu haqqında fikir yürütmək olur. Musiqarın borucuqları müxtəlif uzunluqdadir və artan ardıcıllıqla – ən qısa borucuqdan ən uzun borucuğa doğru yerləşdirilimişdir. Yuxarı, düzünə kəsilmiş uclar bir bərabərdədir, aşağı ucları isə qövsvari xətt əmələ gətirir. İfa zamanı alət borucuqların açıq ucları yuxarı şaquli tutub, bir əllə alt tərəfdən, digər əllə (sağ və yaxud sol) isə ensiz hissədən saxlanılır. Borucuqların açıq ucları dodaqlara toxunur. Hava axınını kəsiyin qırağına istiqamətləndirməklə səslər çıxarılır. Эərənay miniatürlərdə düz boru şəklində təsvir olunmuşdur. Эərənayla müqayisədə nəfirin uzunluğu, demək olar ki, iki dəfə azdır. Yüklə 3,9 Kb. Dostları ilə paylaş:
|