Азярбайжан республикасы тящсил назирлийи
Yüklə 0,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
12
etdi və onların hökmdarının başını kəsdi” – deyə Çin qaynaqlarındа xatırlanan tayfalar qərb ticarət yollarının Qausudan keçib bütün Çinə girdikləri keçid sahələrində, yəni Lunqhsi dairələrində yaşayırdılar. Kiçik sülalələr tərəfindən idarə olunan Çin bu sistemin birliyinə arxalanan və mərkəzdən idarə olunan böyük dövlətə çevrildi. Altay tayfaları ilə qərb ticarət yollarının demək olar ki, əsasını təşkil edən Çinin qərb əraziləri digər Çin ərazilərinə nisbətən inkişaf edirdi. Çinin mərkəzində və şərqində bir çox kiçik dövlətlər olduğu halda, Orta Asiyanın sərhəddində yerləşən Çin sülaləsinin inkişaf edərək böyük bir imperiyaya çevrilməsinin, əlbəttə ki, səbəblərindən biri də qərblə ticarətin olması idi. Çin dövləti bugünkü Şensi ilə Qausunun şərq tərəfində idi. Bura keçid zonası hesab olunurdu. Çinin şimalı səhra və çöllərlə, cənubu isə keçilməz dağlarla əhatələnmişdi. Buna görə də, dövlət qərbdən gələn və şərqə gedən yollar üzə- rində idi. Türküstana gedib-gələn bütün karvanlar Çin dövlətinin olduğu bu ərazidən keçirdi. Qaynaqlarda olan məlumatlara istinadən bunu söyləmək olar ki, Çin dövləti ilə Şərqi Türküstan arasındakı xarici ticarət əlaqələri bu dövrdə başlamışdı. Çin dövlətinin bundan böyük qazanclar əldə etdiyini də söyləyə bilərik. Çünki dövlətin tərəqqisində iqtisadiyyatın təsirlərini danmaq olmaz. Çin ordusunda atlı dəstələr yaradılmağa başlayanda at ticarəti də sürətlə dəyər qazanmağa başladı. Orta Asiyada yaşayan tayfalar Çinlə at ticarətinə üstünlük verirdilər. Türküstan, Altay və Orxona gedən karvanlar başlanğıcını Çin ölkəsindən alırdı. Bu ticarət yollarının əhəmiyyəti getdikcə artırdı. Bu yollar vasitəsilə Çin qonşu dövlətlərlə əlaqələrini daha sıx qururdu. İpək yolu və yaxud Orta Asiya ticarət yolları haqqında qədim Çin mənbələrində məlumatlar çoxluq təşkil edir. Hətta Çinin qədim tarix kitablarında bu yolun keçdiyi şəhərlər, sərhədlər ayrıca göstərilmişdir. Məlum olduğu kimi, Tunhuanq regionu Şərqi Türküstanın böyük bir şərq qapısıdır. 13
Qərbə gedən bütün ticarət yolları Tunhuanqdan başlayıb yayılır. Tunhuanq Türküstan ticarət yollarının birləşdiyi bir yer idi. Canq - yeh və Ciu-cüan isə Qausunun şövkətli şəhərləri olan Kau və Su-cuhounun qədim adları idi. Üstəlik bu tanınmış Su şəhərindən Orta Asiyaya gedən böyük bir yol da var idi. Bu yol Etsiu-qol vadiləri üstündən bütün Orta Asiyaya yayılırdı. Türküstanın şərq qapısı o zaman yüecilərin əlində idi.
14
Qərbə açılmış karvan yolu vasitəsilə Çin ölkəsindən Hun ölkəsinə ipək, qumaş, şərab, çəltik və müxtəlif ərzaq məhsulları daşınırdı. Bunların nəticəsi olaraq hər iki xaqanlıq arasında dostluq və sülh münasibətləri mövcud olmuşdu. Bu dövrdə ticarət yollarına nəzarət Çinin və Hunların ixti- yarında idi. Hun dövlətinin davamlılığı və taleyi Çinin qərb şəhərlərinin varlığına bağlı idi. Hunlar ticarət yollarının qərbə gedən hissəsinə nəzarətə böyük əhəmiyyət verirdilər. Bu yol Loulandan keçirdi. Loulan Şərqi Türküstanın şərqində, çöllərin və şor bataqlıqların arasında qalmış yer idi. Ancaq Çindən qərbə gedən İpək yolu və digər ticarət yolları Loulanın içərisindən keçmək məcburiyyətində idi. Karvanlar buradan çıxdıqdan sonra böyük çöllərin içərisindən keçməsi səbəbli su və ərzağı Loulandan alırdılar. Buradakı bataqlıq və şor gölə Labnor adı sonradan bu yerə Şauşan adı verilmişdir. Məşhur Çin elçisi Canq Çien Çin imperatoruna verdiyi raportunda Loulan şəhərinin əhəmiyyətli mövqeyi haqqında ətraflı məlumat vermiş, oranı nəzarətə götürməyi tövsiyyə etmişdi. Canq Çienin səyahəti e. ə. 125-ci ildə sona çatanda Çin- lə Qərb arasında karvanlar tez-tez gəlib-getməyə başladılar. Hunlar buna qarşı çıxdılar və mübarizəyə başladılar. E.ə 121-ci ildə, yəni elçi Canq Çienin səyahətindən 4 il sonra Orta Asiyaya gedən Çin karvanlarından ilk acı xəbərlər və şikayətlər gəldi. (Bundan sonra bu şikayətlər yüz illər boyunca kəsilməyəcəkdir). Çinlilər karvanları elçi-karvan anlayışı ilə nizamlayırdılar. Elçi karvanları toxunulmazlıq hüququ daşıyırdı. E.ə 121-ci ildə Loulanda olan Hun xaqanının casus və müşahidəçiləri Çin karvanlarının yolunu bağladılar. Bu karvan elçi Vanq Kuennin idi. Elçilər imperatora bu dövlətin müdafiə divarlarının olduğunu, lakin əsgərlərinin azlığını və Çin tərəfindən asanca məğlub edilə biləcəyini bildirdilər. Çin imperatoru əmr verib saray sərkərdəsi Caokunu göndərir. Sərkərdə Loulanı tutur və Çin sərhədləri ilə o yer arasında - çöllərin ortasında müdafiə qüllələri tikdirir. Həmin qüvvələr sonralar karvanların yolüstü 15
dayanacaq məntəqələrinə çevrilmişdi. Bu qüllələrin yerini A.Stein tapmışdı. Böyük ticarət yollarının üzərində yerləşən Loulan hökmdarlığı Çinlə hunlar arasında bir neçə əsr tarazlıq siyasətini qorumağa müvəffəq olmuşdu.
Yüecilərin (kuşanların) Qərbə köç etməsi ilə Orta Asiya, Qərbi Türküstan, Əfqanıstan və Hindistanın şimalında böyük tayfalar hərəkatı başlanmışdı. Makedoniyalı İsgəndərdən sonra bu ərazilərdə dövlətlər qurmuş olan yunan müstəmləkəçiləri buralardan çıxarılmışdı. Çin mənbələrində göstərilir ki, Taure dağlarının qərb hissələrində yaşayan sakalar yüecilərin qabağından vahiməli halda cənuba doğru çəkilmişdilər. Əfqanıstan və Hindistanın şimalında bəzi yeni dövlətlər quruldu. Yüecilər Toharıstana, yəni Amudərya çayının cənub hissələrinə enib, orada yeni bir dövlət qurdular. Bu yaranan kiçik dövlətlər və böyük imperiyalar zamanında daima Çindən qərbə yol alan karvanların sayı-hesabı olmamışdı. Bunları qazıntılar zamanı Orta Asiya ərazilərində Çin pullarının, Çin ərazilərindən isə müxtəlif vaxtlarda Türküstan ərazilərində mövcud olmuş imperiyaların pullarının tapılması təsdiqləyir.
Yüklə 0,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|