“Kaspi”.-2012.-15 may.-№315.-S.12.
Fətəli xan İsgəndər xan oğlu Xoyski
F.Xoyski xalqımızın görkəmli ictimai-siyasi xadimi, böyük istiqlal mücahidi, Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyətinin Nazirlər Şurasının və ilk daxili işlər naziri olmuşdur.
Fətəli xan İsgəndər xan oğlu Xoyski 1875-ci il dekabrın 7-də Şəki şəhərində əsilli-nəcabətli ailədə anadan
olmuşdu. Əsli-nəsli Cənubi Azərbaycanın Xoy şəhərindən idi. Fətəli xanın ulu babası Cəfərqulu xan Dünbülü
Batmanqılınc və onun oğlu İsmayıl xan Xoyski hələ X1X əsrin əvvəllərində Şəki xanlığına rəhbərlik etmişdilər.
Cəfərqulu xan və onun oğlu, Fətəli xanın atası İsgəndər xan rus ordusunun general-ieytenantı rütbələrinə layiq
görülmüşdülər Beləliklə, Fətəli xan hərbçi ailəsində böyüyüb-başa çatmışdı. İlk təhsilini Gəncə klassik
gimnaziyasında almışdı.
1897-ci ildə Moskva Universitetinin hüquq fakültəsinə daxil olaraq 1901-ci ildə oranı yüksək qiymətlərlə
bitirmiş, ilk öncə Gəncədə, sonra isə Suxumi, Batumi və Kutaisi dairə məhkəmələrində müxtəlif vəzifələrdə
çalışmışdı. O, 1907-ci ildə Yekatinadar dairə məhkəməsində prokuror köməkçisi təyin edilmişdi.
1907-ci ildə Fətəli xan Xoyski Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasından Rusiyanın İİ Dövlət Dumasına
kadetlər (Konstitusiya burjua demokratik partiyası) partiyasından deputat seçilmişdi. O zaman Azərbaycandan II
Dumada Fətəli xan Xoyski ilə bərabər Xəlil bəy Xasməmmədov, İsmayıl Tagıyev, Məhəmməd ağa Şahtaxtinski,
Mustafa Mahmudov və Zeynal Zeynalov da millət vəkili missiyasını daşıyırdılar. Kadetlər partiyasının üzvü
olmasına baxmayaraq, müsəlman fraksiyasına daxil olan Fətəlixan 1907-ci il fevralın 20-də açılan
Sankt-Peterburqun məşhur Tavriya sarayında Rusiya Dumasındakı cəsarətli çıxışlarında çar hökumətinin
Zaqafqaziyada, o cümlədən Azərbaycanda yeritdiyi müstəmləkəçilik və milli ayrı-seçkilik siyasətini tənqid atəşinə
tuturdu. O, Rusiyanın müstəmləkə xalqlarına məhəlli (milli-mədəni) muxtariyyət verilməsini tələb edirdi. F.Xoyski
1917-ci ilin martınadək Gəncə və Bakı dairə məhkəmələrində iş kəsmək üzrə andlı müvəkkil vəzifəsini də icra
etmişdi.
Bundan sonra Partiya mənsubiyyəti üzrə bitərəfliyini bəyan edən Fətəli xan Xoyski 1917-ci ilin martında
yaradılmış Zaqafqaziya Müsəlmanları Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin üzvü seçilmişdi.” Müsavat” (ərəbcə
“Bərabərlik” deməkdir) firqəsinin 1917-ci il oktyabrın 26-31-də Bakıda keçirilən I qurultayında iştirak edən Fətəli
xan Xoyski demişdi:- “Mən müxtəlif səbəblərə görə heç bir firqəyə girməmişəm, amma hamısı ilə çalışmışam.Ona
görə də hər bir firqənin fəaliyyətini bitərəfanə təhqiq edə bilmişəm.”. F. Xoyski “Müsavat” partiyasının 1
qurultayında irəli sürülən “Azərbaycana Muxtariyyət” (Özünüidarə) şüarının qızğın tərəfdarı olmuşdu.
Fətəli xan Zaqafqaziya Komissarlığının maarif naziri, həm də Zaqafaqziya Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin
sədri idi. Millətinin mənafeyini hər şeydən üstün tutan,onu müqqəddəs hesab edən Fətəli xan Xoyski Zaqafqaziya
Müsəlmanları Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin sədri kimi böyük nüfuza malik olmuşdur. Tiflisdə Zaqafqaziya
Seyminin üzvü, Zaqafqaziya Federativ Respublikasının ədliyyə naziri olması heç də təsadüfi deyildi.Fətəli xan
Xoyski hələ Zaqafqaziya Komissarlığı hökumətində çalışarkən Azərbaycanda ibtidai və ali məktəblərin açılmasına
səy göstərmişdi. Tiflis şəhərində Zaqafqaziya Darülfününün (Universitetinin) təsis məsələsi qaldırılanda Fətəli xan
demişdi:”...Hə üçün Tiflisdə? Axı,burada həm Ali Texniki Məktəb, həm də Gürcüstan Universiteti var. Yaxşı
olmazmı ki, bu Darülfünün hər bir şəraiti olan Bakıda təsis edilsin...”.
Fətəli xan Xoyski Zaqafqaziya Komissarlığında nazir olarkən 1917-ci ilin noyabrında Azərbaycan
Ordusunun yaradılması haqqında da məsələ qaldırmışdı. Çünki o, nizami ordu yaradılmasını milli müstəqilliyə
aparan doğru yolda ən vacib və ciddi addım hesab edirdi. Komissarlıgın sədri Y. P. Geqeçkori 1917-ci il noyabrın
15-də Fətəli xana qaldırdığı məsələ ilə əlaqədar rəsmi münasibətini bildirmiş, Zaqafqaziya Müsəlman Kol (nizami)
ordusunu təşkil etmək haqqında” 7 bənddən ibarət qətnaməni isə 11 dekabr 1917-ci ildə imzalamış,onun həyata
keçirilməsini Fətəli xanın özünə həvalə etmişdi.
...1918-ci il Mayın 28-də Tiflisdə sabiq Qafqaz canişini Qrandükün oturduğu sarayda Zaqafqaziya
Seymində 4 partiyanı təmsil edən 44 nəfər azərbaycanlını birləşdirən Azərbaycan Milli Şurası axşam saat 20 on
dəqiqədə adbaad səsvermə yolu ilə Şərqdə yeni respublikanın-Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin (Azərbaycan
Demokratik Respublikasının) yarandığını elan edən “İstiqlal Bəyannaməsi”ni qəbul etdi. Elə həmin axşam, bundan
bir saatlıq fasilədən sonra Azərbaycan Milli Şurası tərəfindən ilk müvəqqəti hökumət təsis olundu. Hökumətin
təşkili məhz Fətəli xan Xoyskiyə həvalə edildi. Özü bitərəf olan Fətəli xan 4 partiyanı təmsil edən birinci koalisiyalı
(sazişli) Azərbaycan Müvəqqəti hökumət kabinetini 9 nazirdən ibarət təşkil etdi. Özü Milli Şura Heyəti-Vükalə rəisi
(Nazirlər Şurasının sədri) olmaqla yanaşı, daxili işlər naziri vəzifəsini də üzərinə götürdü.Beləliklə,ali təhsilli
hüquqşünas olan Fətəli xan İsgəndər xan oğlu Xoyski 1918-ci il Mayın 28-də təsis olunan müstəqil Azərbaycan
Respublikasının ilk daxili işlər naziri oldu.
Qeyd etmək lazımdır ki,Fətəli xan Xoyski Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 5 hökumət kabinetinin ilk
üçündə Nazirlər Şurasının sədri işləyib.
Fətəli xan Xoyskinin yaratdığı Azərbaycan Xalq Cümuriyyətinin Müvəqqəti hökuməti Tiflisdə cəmi 20 gün
fəaliyyət göstərdi... F. Xoyski hökuməti başqa ölkənin (Gürcüstanın) ərazisində fəaliyyət göstərdiyi üçün DİN-in və
onun orqanlarının təşkili əslində,formal xarakter daşiyırdı.Yəni belə şəraitdə nə mükəmməl struktur,nə də ki nizami
hissələrin yaradılması mümkün deyildi. Qeyd etmək lazımdır ki, o zaman Fətəli xan Xoyskinin baş nazir və eyni
zamanda daxili işlər naziri vəzifələrini öz üzərinə götürməsi Qərbi Avropa modeli idi.Özü də Fətəli xan Xoyski
mülki nazir idi.
...1918-ci il iyunun 16-da Azərbaycan Müvəqqəti hökuməti Tiflisdən Gəncəyə köçdü. Hökumətin
iqamətgahı Fətəli xanın Gəncədəki Ata Evi seçildi..(Sonra hökumət indiki Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı
Akademiyasının binasına köşmüşdü).Ertəsi gün, iyunun 17-də yenə Fətəli xan Xoyskinin başçılıq etdiyi ikinci
hökumət kabineti yaradıldı. F. Xoyski həm ikinci (17 iyun-7 dekabr 1918-ci il) və üçüncü (26 dekabr 1918-ci il-14
mart 1919-cu il) hökumət kabinetləri dövründə və sonrakı fəaliyyətində də çox böyük işlər görmüş, onların
təşkilatçısı, həyata keçiricisi olmuşdu. Azərbaycan Cümhuriyyətinin dövlət dilinin türk dili olduğunun elan edilməsi
(27 iyun 1918-ci il),Gəncədə gizirlər məktəbinin açılması (1918-ci ilin iyulu),üçrəngli, aypara və səkkiz guşəli milli
bayrağımızın qəbul edilməsi (9 noyabr 1918-ci-il),Azərbaycan milli polisinin təsis edilməsi (2 iyul
1918-ci-il),Yelizavetpol şəhəri və quberniyasının adının dəyişdirilərək Gəncənin tarixi adının yenidən özünə
qaytarılması (30 avqust 1918-ci il), xalqımıza qan uddurmuş çar polkovniki Pavel Karyaginin adını daşıyan
“Qaryagin” (indiki Füzuli rayonu) qəzasının adının götürülərək Cəbrayıl qəzası adlandırılması (30 avqust 1918-ci
il),Ağdaş qəzasına şəhər statusunun verilməsi (30 avqust 1918-ci il),Bakının erməni-daşnak qüvvələrindən azad
edilmısi (15 sentyabr 1918-ci il),Azərbaycan Məclisi Məbusanının (Parlamentinin) açılması (7 dekabr 1918-ci il) və
çoxpartiyalı parlament sisteminin yaradılması, Azərbaycan Cümhuriyyətinin pul və poçt markalarının buraxılması,
ana dilində məktəb və seminariyaların təsis olunması,Azərbaycanın beynəlxalq aləmdə tanınması və xarici
əlaqələrin aparılmasında və digər mütərəqqi işlərdə Fətəli xan Xoyski əvəzsiz xidmətlər göstərmişdir.
Qeyd etmək lazımdır ki, Gəncəyə köçəndən sonra Fətəli xan Xoyski yaranmış yeni əlverişli şəraitdə əməli
olaraq,2 iyul 1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ilk müstəqil milli polisini təsis etmişdi. Bu zaman
sosial baza da vardı...Beləki, vaxtı ilə Bakıda və Azərbaycanın digər yerlərində xidmət edən sabiq polis və burjua
milisi əməkdaşları Gəncəyə toplaşmışdılar. F. Xoyski hökuməti həmin qüvvələrdən istifadə etməklə ilk
milli-müstəqil polis orqanlarının yaradılması zamanı həm də qeyri millətlərin sədaqətli olan nümayəndələrindən
istifadə etmişdi. Bununla əlaqədar Fətəli xanın başçılıq etdiyi Azərbaycan hökuməti “Hökumət müəssisələri və
idarələrinin öz vəzifələrini tərk etmiş qulluqçuları haqqında” 178 nömrəli qərar vermişdi.
Qərara uyğun olaraq məhz Fətəli xan Xoyskinin və daxili işlər naziri Behbud xan Cavanşirin rəhbərliyi
altında 1918-ci il iyulun 2-dən etibarən Gəncə quberniyasına daxil olan, əhalisi 1 milyon 64 min 647 nəfər təşkil
edən,9 qəzada (Gəncə, Zəngəzur, Cəbrayıl, Cavanşir, Qazax, Şuşa, Cavad, Nuxa və Ərəş qəzalarında) müstəqil
Azərbaycan polisinin yaradılmasına başlanmışdı...
1918-ci il sentyabrın 15-də Azərbaycan və Türkiyə ordularının birgə hücumu ilə Bakı azad edilmiş və Fətəli
xan Xoyski hökuməti Bakıya köçmüşdü...Əksər nazirlərin və Fətəli xan Xoyskinin öz iş otagı əvvəlcə “Metropol”
mehmanxanasında (indiki Nizami Gəncəvi adına Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyində) yerləşirdi. Fətəli xan
“Metropol” mehmanxanasındakı 31 saylı otaqda hər gün saat 12-dən 14-dək vətəndaşları qəbul edirdi.
Fətəli xan Xoyski o zaman böyük hörmətə malik olan, neft sənayesində öz fəaliyyəti ilə ad çıxarmış Behbud
xan Cavanşiri daxili işlər naziri təyin etmiş, həmçinin general-mayor Məhəmməd Sadıx bəy Ağabəyzadəni
vitse-nazir kimi milli-müstəqil polisimizin təşkilinə cəlb etmişdi. Yeri gəlmişkən, Azərbaycan Respublikası DİN-də
Qərb modelli vitse-nazir institutu Fətəli xan Xoyski hökuməti tərəfindən ilk dəfə Şərqdə məhz Azərbaycanda tətbiq
olunmuşdu...
...Fətəli xan Xoyski Nəsib bəy Yusifbəylinin başçısı olduğu dördüncü (14 mart-22 dekabr 1919-cu il) və
beşinci (24 dekabr 1919-cu il-1 aprel 1920-ci il) hökumət kabinetləri dövründə xarici işlər naziri vəzifəsini
tutmuşdu. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin beynəlxalq aləmdə və əcnəbi dövlətlər tərəfindən tanınmasında,
müstəqil xarici siyasət aparılmasında Fətəli xan Xoyskinin rolu az olmamışdı...Hələ 1918-ci il dekabrın 2-də
Müttəfiq dövlətlərin (ABŞ, İngiltərə, Fransa) hərbi nümayəndəliyinin başçısı general Uilyam Tomson Bakıda ikən
Fətəli xan Xoyskinin başçılıgı ilə yaradılmış koalisyon hökumətini Azərbaycanda yeganə qanuni hökumət kimi
tanıyaraq,Fətəli xanı bacarıqlı adamlardan biri hesab etdiyini və baş nazirə dərin rəğbət bəslədiyini
bildirmişdi...Azərbaycan Milli Şurasının və Cümhuriyyətinin rəhbəri Məhəmmməd Əmin Rəsulzadə isə yaxın dostu
və məsləkdaşı Fətəli xanı müstəqil Azərbaycanın təşəkkülündə mühüm rol oynamış şəxsiyyətərdən biri
adlandırmışdı.
Fətəli xan Xoyski canından artıq sevdiyi xalqına, Vətəninə axıradək sadiq qalıb. Başlanğıc həmişə çətin
olur. Milli istiqlaliyyətimizin qazanılmasında, dövlət müstəqilliyimizin bərpa edilməsində onun xidmətləri
böyükdür. O cümlədən müstəqil Daxili İşlər Nazirliyimizin təsis edilməsində və onun polis orqanlarının təşəkkülü
və inkişaf etdirilməsində də müstəsna xidmətlər göstərmişdir. Təəssüf ki, xalqımızın bu görkəmli oğlunun aqibəti
faciə ilə sona yetmişdir. O, erməni terrorunun qurbanı olmuşdur...
...1920-ci il aprelin 27-də Bakının X1 qırmızı ordu tərəfindən işğalından bir gün sonra Azərbaycanda sovet
hakimiyyəti elan olundu. Bolşeviklərin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin siyasi xadimlərinə toxunmayacaqlarına
əmin olmayan Fətəli xan təqibdən və “qırmızı terrordan“ yaxa qurtarmaq üçün zirehli qatarla Tiflisə gedib ailəsilə
birlikdə orada yaşayırdı.Lakin düşmənlər onu “unuda” bilmir,izləyir və fiziki cəhətdən məhv etmək üçün fürsət
gözləyirdilər.
...Budur, həmin müdhiş 19 iyun 1920-ci il...Fətəli xan öz yaxın silahdaşı, Azərbaycan Xalq
Cümhuruyyətinin rəhbər vəzifələrində,o cümlədən daxili işlər naziri vəzifəsində işləmiş (26 dekabr 1918-ci il-14
mart 1919-cu il) Xəlil bəy Xasməmmədovla birlikdə Tiflisdəki İrəvan meydanından (indiki Patiaşvili adına Opera
və Balet Teatrının yanı) söhbət edə-edə keçərkən qəfil atılan atəşlərə düçar olmuşdu...Fətəli xan səndirləyib
yıxılmış, Xəlil bəy cavab olaraq tapançanı çıxarıb terrorçulardan birini yaralamış və onun dalınca yüyürmüşdü.
Lakin terrorçular axşamın qaranlığında aradan çıxmışdılar...
...Xəlil bəy özü də terrorçunun atdığı qəfil güllədən ağır yaralansa da,yenidən özünü Fətəli xana
yetirmişdi.Fətəli xan güllə səsinə yığışan insanlarla əhatə olunmuşdu.Xəlil bəy ona yetişəndə fəqət Fətəli xan
gözlərini əbədilik yummuşdu.Xəlil bəy hönkür-hönkür ağlayırdı...
Beləliklə, Fətəli xan Xoyski 45 yaşında erməni terrorçularının əli ilə həyatdan vaxtsız köçmüşdür. Tarixi
ədəbiyyatların verdiyi məlumatlara görə, Fətəli xan Xoyskini Türkiyənin Ərzrum şəhərindən gəlmiş muzdlu erməni
terrorçuları Aram Erkayan və Murad Qriqoryan qətlə yetirmişdilər...
Fətəli xan Xoyski Tiflisdə Azərbaycan dramaturgiyasının banisi Mirzə Fətəli Axundovun qəbri yanında
dəfn olunmuşdur...Yeri behiştlik olsun!
İLTİFAT ƏLİYARLI
Tarix üzrə fəlsəfə doktoru
Dostları ilə paylaş: |