Kamil Vəli NERİMANOĞLU
41
Türk Dünyası 34. Sayı
Bu qələm rus şeirinin günəşinə yana-yana ağladı, ilk dəfə dərdli ürəyinin
sirrini açdı...
Bu qələm rus və Avropa mədəniyyətinə qapı açdı. Elə bir qapı ki, oradan
təqlid, pərəstiş havası yox, öyrənmə, dərketmə havası və özünə həmdəmlər,
həmdərdlər, həmmübarizlər daxil oldu.
“Avropa filosoflarının təcrübələri və bir çox inkar edilməz həyati dəlillər
sübut etmişdir ki, tənqid istehza və məsxərədən başqa, pis və yaramaz əməlləri
insan təbiətindən heç bir vasitə ilə məhv etmək olmaz...”
“Mən rus dilini yaxşı bilirəm, indiki əsrdə rus dili inşa eimində və s.
cəhətlərdə gün-gündən tərəqqi edir və incə mətləbləri ifadə etməkdən ötrü
misilsiz bir dildir”
.
Şekspir və Molyer, Volter və Monteskye, Holbax və Darvin, Belinski və
Çernışevski... onun sevdiyi, mütaliə etdiyi ağıl və zəka sahibləri idi.
Şərqdən baxanda Qərbi, Qərbdən baxanda Şərqi çox aydın görurdü Mirzə
Fətəli.
“Əvvəldə mədəniyyət toxumu İslam xalqlarının yaşadığı torpaqda
göyərmişdir”, - deyən Mirzə Fətəli fəryad edirdi: “
Ey mömünlər, qəflət
yuxusundan ayılın, bəlkə, nicat tapasınız; çünki sizin dörd tərəfinizdəki
qonşularınız oyanmışlar və yüksək mərtəbəyə çatmışlar. Halbuki siz cəhalət
qaranlığında qalaraq köləlik barı ilə bağlı və azadlıq nemətlərindən
məhrumsunuz”
.
Mirzə Fətəlinin gördüyü üfüqlər olduqca aydın, işıqlı idi. “Keçmişlərdə
Avropada da belə zənn edirdilər ki, zalimə zülmü tərk etdirmək üçün ona
nəsihət etmək lazımdır; sonra gördülər ki, nəsihət zalimin təbiətinə qətiyyən
təsir etmir. Buna görə də millət özü, dinin manesizliyi sayəsində elmlərdə
tərəqqi edərək birliyin faydalarını anladı və bir-biri ilə yekdil-yekcəhət olub,
zalimə müraciətlə dedi ki: “
Səltənət və hökumət busatından əl çək!..”
Mirzə Fətəli özü üçün gün kimi aydın olan bu müraciəti ustalıqla xatırlayır:
“Zülm” məsdərdir. Onun ismi-faili “zalim və ismi-məfulu “məzlum”dur. Məsdər
olan zülmü aradan qaldırmaq üçün iki şey lazımdır: ya zalım zülmdən əl
çəkməlidir, ya da məzlum zülmə dözməlidir. İdrakın təsdiqi zülmü dəf etməkdə
bu iki yoldan başqa heç bir yol təsəvvür edə bilməz”.
Bu sakit qrammatik izahatdan sonra müraciət yenidən partlayır: “Ey
nadan, sən ki qüdrət, səy və bacarıq cəhətdən zalimdən qat-qat artıqsan,
bəs nə üçün zülmə qatlaşırsan? Qəflət yuxusundan oyan və zalimin atasının
goruna od vur!”
Qan qoxuyan bu inqilabi müraciət çox illər, çox yollar keçəcək, çox
dolaylar adlayacaq və nəhayət, böyük, qarşısıalınmaz bir qüvvənin yeni dünya
qurmaq, yeni həyat yaratmaq idealının həqiqətinə çevriləcək...
Azmış Ulduzun Kədərlı̇ İşığı: Başlanğıc, İnqı̇lab və Zı̇ddı̇yyət
Türk Dünyası 34. Sayı
42
Ancaq o uzaq gunlərə çox var idi. Və o uzaq günlərə çatmaq üçün
addımlamaq, irəli getmək lazım idi.
Mirzə Fətəli fıkrə dalmışdı və onun fikri qəribə bir dünyada dolaşırdı:
“Canlılar aləmində insan daima tərəqqi tələb edən bir növdür və fıkir
azadlığı olmadan tərəqqi mümkün ola bilməz. Tərəqqinin nəticəsini
zəmanəmizdə sivilizasyon adlandırırlar. Sivilizasyon elə bir ümumi sözdur
ki, onun məzmununda bütün sənətlər, fənlər, qüdrəti-dövlət, millətin asayişi
və mədəniyyətin bu kimi şərtləri cəm olmuşdur... əgər cəmiyyət öz fərdlərinə
fikir azadlığı verməzsə və onları ata-babanın və övliyanın qərar verdikləri
şeylərlə kifayət etməyə və bunlardan kənar çıxmamağa və ağıllarını
mədəniyyət işlərində işlətməməyə məcbur edərsə, bu surətdə fərdlər yerəkən
məhsul toplayan və hər bir işi düşünmədən və fıkir etmədən görən avtomat
olarlar; və ya onlar dəyirman atlarına bənzərlər ki, hər gün müəyyən dairədə
dolanarlar və öz vaxtında da arpa-saman yeyib su içər və yatarlar, sonra yenə
oyanıb haman dünənki dolanışı dünyanın axırına qədər təkrar edirlər. Və bu
biçarə atların hərgiz xətri olmaz ki, dünyada çəmənlər, otlaqlar, çayırqlıqlar,
çiçəkliklər, meşələr, dağlar və dərələr vardır; əgər bağlı olmasaydılar,
dünyada gəzərdilər və o könul açan yerləri görərdilər və dünya nemətlərindən
tamamilə faydalanmış olardılar”.
Mirzə Fətəli “bəşər dostları” ifadəsini işlədir və dünyanın böyük fılosof və
mütəfəkkirlərini bəşər dostu sayır.
Özü də böyük bəşər dostu olan Mirzə Fətəlinin iti baxışları yalnız gələcəyə
dikilmişdi: “Məgər siz bilirsiniz ki, insanın kəlləsində olan bir ovuc beyni nə
qədər müxtəlif və mürəkkəb fıkirlərin xəzinəsidir. İnsanın fıkri və xəyalının
vüsəti qarşısında yeni yollar tapmaq heç də çətin deyildir”.
Bu yollardan biri də “qan qoxusu gələn” məsələləri səhnəyə çıxarmaq,
xalqı özü ilə üzbəüz qoymaq idi. “Mülayimlik və məsələni ört-basdır etmək
tənqid şərtlərinə ziddir” - deyən Mirzə Fətəli qısa bir zamanda yeni Azərbaycan
ədəbiyyatının bünövrəsi olan altı klassik komediyasını təzə üfuqlərə çıxardı.
“Mərhum Mirzə Fətəlinin komediyaları məişətimizin təəccüblü bir
ayinəsidir ki, zahirimizi də və batinimizi də eyni ilə göstərir. Müruri-əyyam
isə bu ayinənin üzünə qonubdur. Bu tozu silib, ayinəni üzünə seyqal verəndən
sonra diqqət ilə ona baxsaq, öz surətimizi onda görərik və bir-birimizi
tanıyarıq. Batini-aləmimizdə, əmali-naməşruqə və əhvali-şəniəmizə dürüst
diqqət yetirsək, xəcalət çəkib yəqin edərik ki, bu yarım əsrin müddətində
uzaq getməmişik; cüzi dəyişikliyimiz olubsa, o da ancaq zahiridir. İçərimiz və
mənəvi tərəfimiz haman irəliki qərar üzrə qalıbdır...
Odur ki, Mirzə Fətəlinin komediyalarını oxuyan bəsirət əhli bir tərəfdən
gülürsə, bir tərəfdən də həzin-həzin ağlayıb göz yaşı tökür. Gülmək görünür,