Kamil Vəli NERİMANOĞLU
45
Türk Dünyası 34. Sayı
Mirzəyə dostu Manukçi Sahib məktublarının birində yazır: “Dünəniniz,
bu gününüz və sabahınız mübarək olsun!” Dünən, bu gün və sabah dünyanın
bütün zamanları sonsuzluğun insan ağlına sığan ölçüsü deməkdir!
Dünyanın Azərbaycan adlı bucağında bir insan yaşadı. O uzaq və qədim
diyarın bir adamı başını özünə söykəyib özünü dərk etmək, dunyaya, kainata
baxıb onu dərk etmək, insanın özünü dərk etmək üçün uzun illər fıkrə daldı.
Min illərin fıkrini bir ömürdə çəkdi. Böyük ziddiyyətlər yaşadı. Və nəhayət,
nə istəyirdisə, onu da tapdı. Bir qismini öz gözü ilə gördü, bir qismini gün
kimi aydın gördüyü gələçəkdə tapdı. “Gələcək nəsillər heç olmasa bunu
anlayacaqlar ki, biz insanlıq vəzifəmizi yerinə yetirmişik, qoy indi bizə lənət
oxusunlar. Bir zaman qəbrimizin ziyarətinə gələcəklər” (Melkum xan). Və
o bütün həyatını bu dünya üçün, bu dünyanın insan adlı övladı üçün verdi.
Yer üzünü bürüyən zülmətin bir parçasına da o, işıq saldı və insanı bir parça
qaranlıqdan o xilas etdi. Dünən, bu gün və sabah sənindir, Mirzə. Dünəniniz,
bugününüz və sabahınız mübarək olsun!
...Mirzə Fətəlinin təxəllüsü Səbuhidir. Səbuhi – səhərin məstlik, xumarlıq
şərabının adamı anlamındadır.
Səhər, sabah – yeni gün, yeni başlanğıc, şərab məstlik, xumarlıqla bərabər
zindəlik, ayıqlıq rəmzidir. Klassik mənada şərabla çağdaş dünyadakı şərab
(həqiqi və məcazi) Mirzə Fətəliyə xas metaforadır.
Mirzə Fətəli ədəbi əsərlərində modernist (məncə, həm də postmodernist)
dünya ədəbiyyatının sərhədlərinə yetişmiş, hətta zaman-zaman onu keçmişdir.
Şərq mistisizmi ilə, mif dünyasının əsrarəngizliyi ilə Qərb praqmatizmi, sərt
realizmi birləşdirən yazarın “Aldanmış kəvakib”dəki poetik məntiq və real
həyat mozaikası, “Müsyö Jordan...”dakı Parisin dağıdılması qurğusu, və
Dərviş Məstəlişah mistikası, “Hacı Qara”dakı gülüş əl-kimyası bugün üçün
də doğma olan özünəgülüş rəngliliyi “Mürafiə vəkilləri...”ndəki Hamurabi
qanunlarından XIX əsrə uzanan hüquq yolunun ədəbi-bədii transformasiyasını
o qədər ustalıqla verir ki, yazıçı-dramaturqun qələminə heyran olmaya
bilmirsən. Bu mənada XX-XXI əsr Azərbaycan ədəbiyyatı Mirzə Fətəlinin
“şinelindən çıxıb”.
İndi dünya ədəbiyyatında boy göstərən fantasmaqoriya, psixologizm,
mifoloji realizm, şüur axını (T.Vulf, V,Vulf, U.Folkner, X.Borhes, Q.Markes,
K.Kastaneda, U.Eko, Y.Kavabata, O.Pamuk...) kimi üslub-poetika qurğuları,
təsvir üsulları birdən-birə ortaya çıxmayıb. Ədəbiyyatın havasının haradan,
necə, nə zaman gəldiyini müəyyənləşdirmək çox çətindir. Təsirlərin,
intibahların xəritəsini də cızmaq imkansızdır. Metafora sənəti kimya olduğu
qədər də əl-kimyadır. Həm birbaşadır, həm də dolaylı. Bu mənada da sənət
bəşəridir, universaldır.
Azmış Ulduzun Kədərlı̇ İşığı: Başlanğıc, İnqı̇lab və Zı̇ddı̇yyət
Türk Dünyası 34. Sayı
46
Hər halda biz Mirzə Fətəlinin ədəbi yaradıcılığını, xüsusilə komediyalarının
sirlərini açmaqmışıq, dünya səviyyəsində dəyərini verməmişik,- desəm,
Axundovşünasların qəlbinə toxunmasın. Buna böyük ehtiyac və tələb olmasa
deməzdim.
Eşq aləmində qul olmaqla zülm və zalimə qul olmaq eyni deyil. Eşqdə qul
olmaq iradəsini, varlığını haqqa təslim edib Tanrı ilə qovuşma yoluna girmək
deməkdir. Zülm və zalim qarşısında diz çökmək zülmü görə-görə, bilə-bilə
susmaq təslimçilikdən başqa bir şey deyil. Qul anlayışının bu iki qütbü bir-
birindən o qədər uzaq və yaddır ki... Gül-bülbül poeziyasının, eşq əzablarının
ifadəsi olan şeirin əksinə olan, ictimai ədəbiyyat tərəfdarı, mübarizi Mirzə
Fətəlinin praqmatik estetik baxışları eşqdə də qul olma əxlaqını qəbul etmir.
Sosial həyatın elə məqamları var ki, o ədəbiyyat tarixinin özünə lazım
olan şəxsiyyətlərini, örnəklərini tapır, ona istinad edir. Qalanlarını haqlı-
haqsız inkar edir.
Bu gerçəyi gözəl bilənlərdən biri də Mirzə Fətəlidir. Günümüzdə “ərəb
baharı” başlayanda nədənsə Mirzə Fətəlini tez-tez xatırladım və onun bir
sözündəki sarkazma heyrətləndim: “Dünyada əfsanə uydurmaqda ərəblərin,
əfsanəyə uymaqda farsların misli-bərabəri yoxdu”. Ürəyimdə ustada dedim
ki, bəs türklər?
Hər halda Şərq dünyası dəyişdikcə Mirzə Fətəlinin xatırlanacağı
şübhəsizdir (fərqi yoxdur, ya elə, ya belə...).
Mirzə Fətəlinin missiyası dini inkar, islamı yorum, Füzulini rəddetmə
deyldi. Onun missiyası xalqı xalqa göstərmək, gündəlik danışma dilini,
Avropadan geri qalmayan ədəbi dilə çevirmək, teatr, mətbuat üçün zəmin
yaratmaq idi. Və o, bu missiyanı şərəflə yerinə yetirirdi. Bu qədər böyük
tarixi xidməti olan insanı arayış və axtarışlarına, ifratlarına görə damğalamaq
haqsızlıqdan başqa bir şey sayılmaz.
Yalan da həqiqətə gəlməyin və ya həqiqəti almağın yollarından biridir.
Avropa mənşəli maarifçiliyin yaranması, yayılması, uğurlar qazanması
həm də yalandan keçir. Şərq özünü unudub irtica girdabına düşdükcə bu
yalanlar da təsirli olmuşdur. Mirzə Fətəlinin həyatı və fəaliyyəti bu sürəcin
bir növ aynasıdır. Avropa Birliyinə getdiyimiz bu mürəkkəb zamanda
M.F.Axundzadəni anlamaq, dərk etmək tənqidi şəkildə idrak etmək bizim
üçün hava, su qədər zəruridir.
Bu mənada Axundovun 170-180 il öncə başlatdığı təcrübə, ictimai həyat,
ədəbi yaşam, fəlsəfi arayışlar baxımından olduqca önəmlidir. Ancaq ehkam
deyildir.
Ehkamların Şərqdə vurduğu yaralar hələ sağalmayıb. Bunu unutmayaq.
Həmin kontekstdə Mirzə Fətəlinin böyük ədəbi, elmi kəşflərini də, yanlış