Azmış Ulduzun Kədərlı̇ İşığı: Başlanğıc, İnqı̇lab və Zı̇ddı̇yyət
Türk Dünyası 34. Sayı
80
yaradıcının Hz. Məhəmmədin həyatını yorumları dahi zındıqlığından başqa
bir şey deyil. Mən hələ ürəyində Hz. Məhəmməd sevgisi olan milyardlarla
insanın ruhunun incidildiyini, vicdanının sarsıldığını demirəm.
Bu yazıda mənim də dərin ziddiyyət yaşadığımı söyləyirsinizsə sizlərə
tamamilə haqq verirəm. Mənim düşdüyüm ziddiyyətin səbəbi haqqında
yazdığım tarixi şəxsiyyətdən gəlir, - desəm bu, problemə aydınlıq gətirmək,
can qurtarmaq sayılmaz.
İnsanın bir adı da günaheləyən deməkdir. Belə olmasaydı hamı insan yox,
mələk olardı.
Mirzə Fətəlinin yaşadığı ictimai-siyasi vəziyyəti, psixoloji durumu
dərk etmək faciəsini nəzərə almadan dəyərləndirmə aparmaq olmaz. Mirzə
Fətəlinin tanıdığı, sevdiyi, öyrəndiyi Allahsız alimlərin, yazıçıların Allahı,
Mirzə Şəfinin “şarlatan” dediyi din tüccarlarının Allahından qat-qat böyük
olmuşdur. Filosofun Allahın varlığını inkar etməsi bir başqa şəkildə təsdiq
etməsidir. Qananla qanmazın fərqi o qədər böyükdür ki, heç bir bəraət o fərqi
yox edə bilməz. Şərqin XIX əsrdəki durumu Mirzə Fətəlini ifrata sürükləmiş,
əks qütbdə mövqeləndirmişsə, bunun səbəbi cəhalət, xürafat, gerilik, irtica
olmuşdur. Bu sözləri yaza-yaza mən dramaturq, filosof, inqilabçı, reformator
Mirzə Fətəlini böyük məhəbbətlə sevən insan kimi onun dinə və Füzuliyə
münasibətdə haqsız olduğunu qəbul edirəm.
Böyük insanların böyük səhvi olduğu həqiqətini də unutmayaq. Bəlkə
başqa daha ciddi səbəblər də var ki, düzü mən onları bilmirəm, əslində heç
bilmək də istəmirəm və hər şeyi bildiyim, dərk etdiyim şəkildə yazmağa
üstünlük verirəm.
Mirzə Fətəli əlinə qələm alıb yazıya başlayanda Allah onun qulağına
bir neçə şey pıçıldadı, ona vəhyi-ilahi verdi. Bu vəhylə o, beş-altı il içində
altı dahiyanə dram əsərini və bir müddət sonra “Aldanmış kəvakib”i, ədəbi-
tənqidi yazılarını qələmə aldı.
Şeytan fürsəti fövtə vermədi və Mirzənin o biri qulağına bir şeylər oxudu
və yazar elmsiz və əsassız “Məktublar”ını yazdı, ilahi qüdrətə şəkk gətirdi,
ilahi olanla dünyəvi olanı qarışdırdı, bədii dühasına yaraşmayanları yazdı.
Yazdı və onların ağırlığı altından çıxa bilmədi.
Bunu da unutmayaq ki, Mirzə Fətəlinin ədəbi varisləri əsla Allahsız
olmayıblar ən qəribəsi və qanunauyğun olan da budur ki, Mirzə Fətəlinin
tələbələri Azərbaycanın milli bayrağındakı yaşıl rəngə qarşı çıxmayanlardır.
Onlar cəhalət və mövhumat düşməni olublar ki, bu da təbiidir. Amma heç
bir zaman “külli-ədyanı” əfsanə hesab etməyiblər. Mirzə Fətəlinin səpdiyi
toxumlardan bir xeyli dinsizin də yaranması təbiidir. Mən şəxsən toxumların
hamısının Mirzə Fətəlidən gəldiyini düşünmürəm. İslamafobiyanın mənbələri
Kamil Vəli NERİMANOĞLU
81
Türk Dünyası 34. Sayı
çoxdur və onlar üzərində də durmaq istəmirəm. Heç zaman da onlarla bu
məsələdə polemikaya girmədim (başqa məsələlərdə, xüsusən ədəbi və
siyasi meydandakı polemikalarım olub, var və onların olmayacağını da
düşünmürəm.)
İlahiyyat məsələləri, xüsusilə hermenevtika dini epistomologiya və hüquq
problemləri professinal hazırlıq və dərin bilgi istəyir. Həvəskar bilgisiylə
çözüm aramaq yersiz bir işdir. Qəzali, Əl-Ərəbi, İbn-Sina, Mövlana, Şeyx
Şəbüstərini... bilmədən Quranı şərhə girişmək uğursuzluqdur.
Mən Mirzə Fətəlidə bir şeyi onun bu zülmətdən – Allahsızlıqdan bəraəti
üçün (əlbəttə ki, hakim biz deyilik) iki amili göstərə bilərəm. Birincisi,
Mirzənin ifrat şəkildə dinsiz (əslində kafir demək daha doğru olardı) elmi,
bədii ədəbiyyatın, yazılanların təsiri altına düşməsi, ikincisi mövhumat,
cəhalət qaranlığının aşırı şəkildə şişirdilərək ilahi səviyyəyə isnad edilməsi.
Bu cür mübaliğə, şişirtmə ağıl faktı yox, daha çox hissi (nifrət, qisas, kin...)
gerçəkliyidir və əlbəttə ki, kökündən yanlışdır. Dahi Mirzə Fətəlinin ruhunu
azdıran və bu azmışlığı ideologiyalaşdıran şeytana Allah lənət eləsin, -
deməklə çoxsaylı suallardan canımı qurtarmaq istəyirəm, oxucum. Ən çətin
və cavabsız sual adamın özünün özündən sorduğu suallardır.
Elə başa düşməyin ki, dini, xüsusən islam dinini təbliğ edirəm. Əsla. Mən
hər kəsin Allahını tapmasını onun həyatının ən əziz və təkrarsız anı hesab
edirəm. Yazdıqlarım Mirzə Fətəli müəllimimlə mənim qırx-qırx beş illik
söhbətlərim, intibalarımdan başqa bir şey deyil. Əgər assosiativ məqamlar
varsa, bunu da təbii bil. Burada söhbətin söhbəti, sözün sözü çəkdiyini də
unutmayaq. Biz, yəni sən və mən. Başımızın üstündə də Allah. Könlümüzün
dərinliyində də Allah.
A.Eynşteynin fəlsəfi məqalələrini və xatirələrini, Bertran Rasselin
özü haqqında yazdıqlarını oxuduqca Mirzə Fətəlini daha yaxşı anladığımı
düşünürəm. Dahi şair və kommunist Nazim Hikmətin, sosializm realizminin
təməlini qoyan Maksim Qorkinin və onlarca dahinin həyatı və taleyi də bu
və ya digər şəkildə Mirzə Fətəlininkinə bənzədiyini diqqətinizə çatdırmaq
istəyirəm. Öz zamanına sığmayanları öz zamanına sığanlarla bərabər
dəyərləndirməyi ədalətli olmadığını bildirmək istəyirəm.
Bir də ki, Mirzə Fətəlini qəbul edib, dəyərləndirməsi və ya kimlərinsə
qəbul etməməsi, tənqid və ya təhqir etməsi nəyi dəyişir ki?!
Bir də üzr istəyərək bir şeyi də xatırlatmağı özümə borc bilirəm.
Təvazökarlıqdan uzaq sayılsa da deməliyəm ki, mən oxucu üçün deyil,
özüm üçün yazanlardanam. Hərdən oxucunu xatırlasam da, əsla oxucu üçün
yazmıram. Mən özümü inandırmağa çalışıram, içimdəki əks fikirli adamla
dartışıram, bəzən uduram, bəzən də uduzuram. Bu mübahisə ədalətli olan