Azmiş ulduzun kəDƏRLİ İŞIĞI: başlanğIC, İNQİlab və ZİDDİYYƏT
Yüklə 0,5 Mb. Pdf görüntüsü
|
Kamil Vəli NERİMANOĞLU 47
ədəbi-fəlsəfi eksperimentlərini də unutmayaq. Yaddaş xalqın gələcəyə aparan yolunun potensialıdırsa tarixin, mədəniyyətin dərsləri həmişə canlı və diridir. Mirzə Fətəlinin əsərləri 140 ilə yaxındır ki, səhnədədir. Bu illər ərzində Mirzə Fətəlini səhnələşdirən rejissorların, onun qəhrəmanlarını oynayan aktyorların neçə-neçə nəsli dəyişmişdir. O rejissorlar və aktyorlar öz zamanlarını, ağrı və acılarını, arzu və ümidlərini, estetik ideallarını Mirzə Fətəlinin yazdıqlarını yükləyərək öz zəmanələrini ifadə etmişlər. Bu mənada Mirzə Fətəli həmişə bizim müasirimizdir. Mirzə Fətəlinin inqilablarından biri də əlifba ilə bağlıdır. Əlifbadan danışarkən bir vacib məsələyə diqqətinizi çəkmək istərdik. Rus rəsmi idarələrinin yüksək məmuru olan Mirzə Fətəli Azərbaycanın taleyinin Rusiya iləbağlı olduğunu düşünmürdü. Əgər elə olmasaydı əlifba layihələrini qoltuğuna vurub İstanbula gəlməzdi, ən yüksək səviyyəli dövlət məmurları ilə görüşməsi, yüksək məcidiyyə nişanını da alamazdı. Doğrudur, Osmanlı Türkiyəsi əlifba reformasına getmədi və gedə də bilməzdi. Ancaq 1926-cı il I Bakı Türkoloji Qurultayından sonra Türkiyədə və Azərbaycanda (eləcə də bir sıra türk respublikalarında) latın əlifbasına keçildi. Doğrudur Sovetlərin, başda Stalin olmaqla qurduğu siyasi oyunların nəticəsi olaraq türk respublikalarında, o cümlədən Azərbaycanda latın əlifbası qaldırıldı və kiril əlifbasına keçildi. Nəhayət, Sovetlər Birliyi dağıldıqdan sonra Azərbaycan bir dəfəlik latın əlifbasına keçdi. Bu ilk növbədə Mirzə Fətəlinin zəfəri idi. Onun idealı gerçəkləşmişdi. Əlifba oyunları hələ də bitməmişdi. Və bu oyunlar Mirzə Fətəlinin sümüklərini sızladır. Artıq hər kəsanlamağa borcludur ki, ortaq latın əlifbası qəbul edilməlidir. Türk dillərinin hər birinin öz əlavələri ortaqlığı pozur və onun praktik funksiyasına zərbə vurur. “x”, “ə”, “q” “milliyyətçiliyi” kiçiklik kompleksindən başqa bir şey deyil. Qloballaşan dünyanın, onun tərkibi olan Türk Dünyasının əlavələrsiz ortaq əlifbası təhsildə, uluslararası ünsiyyətdə həlledici rol oynayacaqdır. Çağdaş internet sistemi, texnoloji inkişaf, əlaqələrin yeni mərhələsi ortaq əlifba ilə qırılmaz şəkildə bağlıdır. 1926-cı ildən sonra əlifba siyasətinin mahiyyətcə dəyişdiyinin altını cızaraq söylədiklərim həm də ərəb əlifbasını müdafiə edərək söylədiklərim 1922-ci ilə qədər – yeni əlifba hazırlıqlarına başlayana qədər doğrudur. 1926-cı ildən sonra yeni dövr başlayır. Bu yeni dövrün adı latın əsaslı ortaq əlifbadır. Mirzə Fətəlinin ruhu köməyimiz olsun. Mirzə Fətəlinin poetik arayış və təcrübələri bir ədəbi təsirsən daha çox fitri tapıntıdır. “Aldanmış kəvakib”dəki ulduzların aldadılması mifik- astroloji məntiqlə sosio-psixoloji müşahidənin vəhdətidir. Keçən əsrin 90-cı illərin əvvəllərində Azərbaycanda hakimiyyət dəyişikliyini yeni hakimiyyət zamanı parlamentdə şərh edən yazıçı İ. Şıxlı mövcud vəziyyətin “Aldanmış Azmış Ulduzun Kədərlı̇ İşığı: Başlanğıc, İnqı̇lab və Zı̇ddı̇yyət Türk Dünyası 34. Sayı 48 kəvakib”dəki durumla müqayisə etdi. Gətirilən paralel çox uğurlu olsa da, yazıçı məsələnin məğzini yeni hakimiyyət üçün arzuolunmaz olduğunu hiss edib sözünü davam etdirməyib kəsdi. Amma artıq ulduzların aldadanın oyunlarının kim olduğu, Yusif Sərracın kim olduğunu hər kəs bildi. Sovetlər Birliyi dağıldıqdan sonra əski sovet məkanında bu və ya digər fərqlə Gürcüstanda da, Ermənistanda da, hətta Rusiyada da baş verməsi təsadüf sayıla bilməz. Yeni hakimiyyətlərin təcrübəsizliyi, təmizliyi köhnə sistemin təcrübəsi, min bir oynama qabiliyyətinə idealsızlığı məkrə, totalitar güc tətbiqinə təslim oldu. Yeni idealist hakimiyyət (və yeni nəsil) köhnə hakimiyyətin bəlalarını özünə çəkərək onun yolunu açmış oldu. Tarixin mürəkkəbliyi içində təhlili çox da asan olmayan bu prosesin bədii modeli, həqiqət də “Aldanmış kəvakib” idi. Biz bu hakimiyyətdəki xronotop (zaman-məkan) şərtiliyi üzərində dayanmırıq. “Müsyö Jordan...” komediyasında Parisin dağıdılması qurğusu dünya ədəbiyyatının dahiyanə səhnələrdən biridir. Bu tragikomik durumun bədii- poetik mahiyyəti Mirzə Fətəli qələminin qüdrətini göstərir. Təəssüf ki, Mirzə Fətəlinin fliqran poetik ustalığı, dünya ədəbiyyatı kontekstində, çağdaş, yeni metodların işığında yetərincə öyrənilməyib. Yeri gəlmişkən, mən keçmiş tələbəm Arif Məmmədovun yazılarını qeyd etməyi özümə borc bilirəm. Ədəbiyyatşünaslar Mirzə Fətəlinin “Hacı Qara”sını çox təhlil etmiş, maraqlı fikirlər söyləmişlər. Molyerin, Balzakın və başqa yazarların xəsisləri ilə müqayisələr də çox aparılmışdır. Məncə, nə qədər maraqlı olsa da, Hacı Qaranın yeni sosial tip – yaranmaqda olan ticarət burjuaziyasının təmsilçisi kimi araşdırılması daha çox önəm daşıyır. Hacı Qaranın bütün ictimai çırpınışları, sərmayə toplama ehtirası Adam Smitin “bazar iqtisadiyyatı” daha çox əks etdirir. Mirzə Fətəli K. Marksə da tanımamış olmazdı. Ancaq Mirzə Fətəlidə Marks-filan izi yoxdur. Amma kapitalizmin təbiətini açmaqda “Hacı Qara” örnək əsər sayıla bilər. Bunun səbəbi canlı həyatın özüdür. Azərbaycanda XIX əsrin ortalarına doğru baş verən ictimai proseslərdir. Cəngavərlik, qəhrəmanlıq dövrü bitmişdir. Heydər bəy bu sosial bitmişliyin canlı tipajıdır. Servantesin “Don Kixot”unu xatırlamaya bilmirsən. Ayrı-ayrı zamanların da bu iki tipini birləşdirən ümumi bir psixoloji təməl olduğunu inkar etmək çətindir. Odlu silahın çıxması Koroğluya və koroqluluğa son qoyduğu kimi ilkin sərmayətoxumu, burjuaziya cücərmələri də cəngavərliyin axırına çıxmaq üçün ictimai meydana çıxmışdır. Balzak XIX əsr fransız həyatının ensiklopediyası, hər cür ictimai təhlilə zəmin yaradan qaynaq olduğu kimi, Mirzə Fətəli də Azərbaycan, ümumən Şərq həyatının mükəmməl mənzərəsinin yaradıcısıdır, - desək haqsız olmarıq. Yüklə 0,5 Mb. Dostları ilə paylaş:
|