Azmiş ulduzun kəDƏRLİ İŞIĞI: başlanğIC, İNQİlab və ZİDDİYYƏT
Yüklə 0,5 Mb. Pdf görüntüsü
|
Azmış Ulduzun Kədərlı̇ İşığı: Başlanğıc, İnqı̇lab və Zı̇ddı̇yyət Türk Dünyası 34. Sayı 72 fəlsəfi traktatlarının qiymətini azaltmır və azalda da bilməz. Söhbət ədəbi- estetik dəyərdən, ədəbiyyatı, bədii sözün stixiyasından, taleyindən, prosesin mürəkkəbliyindən getdiyi üçün yalnız ədəbiyyat tarixində deyil, türk ədəbi dili tarixində bu altı komediyanın rolunu, funksiyasını müəyyənləşdirməkdən getdiyi üçün bu məsələyə bir az aydınlıq gətirmək istədim. Bu vurğunluq, hissə qapılmaq – filan deyil. Söylədiyimiz tezisi isbatlıdır və bu isbatın müəllifi yalnız mən deyiləm. ... Mirzə Fətəli ağrısının yerini bilməyən insanlardandır. Ağrısının yerini bilməmək təbabət üçün çətinlik törətsə də, yaradıcılıq üçün çox əhəmiyyətlidir. Yaradıcılıq həmişə başda hazırlanmış və sonra yazıya alınmış gerçəklik deyil. Bu mənada yaradıcılıq müəyyənlikdə qeyri-müəyyənliyin, dəqiqliklə, konkretliklə mücərrədliyin, günlük olanla əbədi olanını vəhdətidir (bir az qəliz oldu, məni bağışlayın). XIX əsrin məziyyətlərindən biri avropasentrizmidirsə, o birisi islamafobiyadır. İslamın dininin gücündən, Quranın əbədi cazibəsindən qorxan xristian təəssübkeşlərinin əlindəki silah gericiliyə aparan xürafat, fanatizm, cəhaləti din adına xalqa sırındığı üçün Mirzə Fətəlidən sonra onun məktəbindən olan böyük sənətkarlar islam fəlsəfəsini, Quran dərinliyini deyil, cəhalət zəhərini, üzə çıxarmış, tənqid atəşinə tutmuş, əsl islama gedən sağlam yolun önünü qapatmağa çalışmışlar. Oriyentalizmin, assimilyasiyasının missionerliyin Şərqdə törətdiyi bəlalar haqqında yazılmış onlarca əsərlər bu dağıdıcı sürəcin altını da, üstünü də, yan-yörəsini də göstərmədədir. Mirzə Fətəlinin ürəyi – sənəti bir şəkildə, düşüncəsi – elmi, publisistik əsərləri isə başqa bir şəkildə ifadə etmişdir. Ziddiyyət deyilən şey həm də elə bu idi. Mirzə Fətəlinin dinə, özəlliklə islam dininə münasibəti, məncə, onun həyatı, fəaliyyəti, əsərləri, dünyabaxışı ilə bağlı bütün problemlərin ən qəliziydi. Mən ilahiyyatçı olmadığım üçün bu məsələdə mütəxəssis sözü demək olduqca çətindir. Hər halda bəzi duyumlarımı, qənaətimi söyləməyə borcluyam. (Qəbul etsəniz də sağ olun, etməsəniz də). Birincisi, onu deyim ki, Mirzə Fətəli din və islam dini məsələsində önyarqılı olub. Yəni əvvəldən müəyyənləşdirdiyi fikirdə olub. Başqa sözlə, obyektiv olmayıb. İkincisi, məncə, Mirzə Fətəli Quranı ya oxumayıb ya elə-belə oxuyub, yaxud inanmayan adam kimi oxuyub. Bu amillərin üçü də Quranı dərindən təhlil etməyə obyektiv dəyərləndirməyə imkan verməz. (Məncə inanmayan adamın dini kitabları) istər tək Allahlı dinlərin müqəddəs kitabları, istərsə də fəlsəfi dinlərin kitabları, heç fərq etməz. Məhz həm də ona görə ki, “inananla inanmayan bir deyil” (Quran). Kamil Vəli NERİMANOĞLU 73
İnananla inanmayan bir-biriylə heç vaxt görüşməyən, barışmayan gerçəklərdir. Əgər inanan - Quran səma kitabıdır, Allah kəlamıdır, göydən nazil olmuşdur həqiqətinə inanırsa, inanmayan gördüyünə, toxunduğuna, təmas etdiyinə, müşahidə və isbat edə bildiyinə və ya isbatına inandığına sarılır və onu qəbul edir. Bu da inanmayanın rasional, real gerçəyidir. Bu yerdə hər cür dialoq anlamsızdır. Başqa-başqa planetlərin sakinlərinin ünsiyyət qurması mümkünsüzdür. Mirzə Fətəli böyük filosofdur. Altı komediyanın, bir hekayənin altında yatan fəlsəfənin nə qədər böyük olduğu açıq-aydın ortadadır. Ayrı- ayrı məqalələrdə, məqamlarda onun fəlsəfəsindən süzülən müdriklik diqqətəlayiqdir. 200 illik sənətin, ədəbi dilin ağırlığını daşıyan, böyük bir məktəbin təməlində dayanan ədəbiyyatın, düşüncənin yaradıcının həm də böyük filosof olması şübhə doğura bilməz. Təəssüflər olsun ki, Mirzə Fətəli könlündəki təbii fəlsəfi axını deyil, sosial şərtlərin, qüvvənin,haqq qazanmış və dartışılmayan gücün fəlsəfi doktrinlərini yazmış, yorumlamış, onları Şərq üçün uyğulamağa çalışmış, Qərb fikir bazarında qiyməti olan özünüsatmaya, özünüifşaya üstünlük vermişdir. Mirzə Fətəli öz stixiyasını ədəbi əsərlərində yazmağı bacarsa da, bununla əbədi tarix ola bilmişsə, öz stixiyasının – təbii axarının ifadəsi olmayan “Məktublar”ında, traktatlarında ikincilik – (yəni “ədəbiyyatın ədəbiyyatı”, “elmin elmi”) yolunu seçmişdir. Bununla o, heç nə qazanmamış, bu fikirlər məhəlli sərhədlər içində qalmışdı. İndi də III dünya yazarının özünüsatması ilə Nobel mükafatı qazanması mümkünsə, bu yolun haradan, nə zamandan gəldiyini anlamaq çox da çətin olmasın gərək. Ortaya belə bir sual çıxa bilər ki, böyük yazıçının dinə, özəlliklə islam dininə qarşı çıxmasının təməl səbəbi nə idi? Və Mirzə Fətəliyə “Məktub”u yazarkən söykəndiyi, bir növ etibar etdiyi amil nə ola bilərdi? Dönə-dönə bu məsələyə qayıtmağımızın səbəbi zamanın, şərtlərin mürəkkəbliyi ilə bərabər, aparıcı şəxsiyyətin özünün mürəkkəbliyi ilə öz qabığına və öz zamanına sığmamağı ilə bağlıdır. Nəzərə almasaq ki, XIX əsr islam dünyasının zəifləmə dövrüdür. İstər Avropalaşmaya başlayan Türkiyə də, Avropalaşmaqdan uzaq olan ərəb və fars dünyası da, müsəlmanların mühüm bir qisminin yaşadığı Avropaya meyillənən, hətta sənətdə, ədəbiyyatda Avropaya meydan oxuyan Rusiya mədəniyyət, ictimai şüur, hüquq sistemi, elm-texnika baxımından çox gerilərdə idi. Elə bir durum yaranmışdı ki, Şərq cəhalətin simvolu olaraq qəbul edilmişdi. Bir atalar sözümüz var: “Gətirəndə el gətirir, sel gətirir, yel gətirir, aparanda el aparır, yel aparır, sel aparır”. O dövrdə baş verən siyasi iqtisadi, texnoloji olayların müsbət qəhrəmanı Qərb, mənfi qəhrəmanı Şərq idi. Bu şəkildə biçilən və bölünən dünya müəyyən fərqlərlə bugünümüzə gəlmişdi. 200-300 ildən artıq zamana yayılan bu demarş Yüklə 0,5 Mb. Dostları ilə paylaş:
|