Azərbaycanin göRKƏMLĠ adamlari

220 
 
(Azər  müəllim  anasından  eşitdiyi  bu  əhvalatı  danışanda  özünü  saxlaya 
bilməyib ağladı.) 
Atası  Məmməd  Əmin  çıxıb  getsə  də  onları  unutmurdu.  Vəziyyətin 
çətinliyinə  baxmayaraq,  bir  neçə  dəfə  onlara  Türkiyədən  bağlama  göndərmişdi. 
Atasının  göndərdiyi parıltılı qara  çəkmələr və  başı qotazlı  qırmızı papaq Rəsulun 
da  (Məmməd  Əminin  böyük  oğlu),  Azərin  də  çox  xoşlarına  gəlmişdi.  Lakin... 
zəmanənin üzü dönmüşdü. Həyatı öz təbii axarından çıxarıb eyni bir yola çəkənlər 
atanın bu kiçik hədiyyəsini də çox gördülər onlara. Anası və qohumları vəziyyətin 
çətinləşdiyini görüb Məmməd Əminə xəbər göndərdilər ki, bizim adımıza daha heç 
nə göndərmə. 
Atası sonradan, başqa adamların adı ilə də  kömək əlini uzatmışdı ailəsinə. 
Az keçməmiş bu yolu da bağlamışdılar. 
Vəziyyət  yaxşı  deyildi.  Böhtan  və  iftira  dolu  təbliğat  maşını  adamların 
şüurunu zəhərləyir, onları həqiqət işığından məhrum edirdi... 
Azər müəllim o dövrü belə xatırlayır: 
—Tez-tez  bu  sözləri  eşidirdik:  Məmməd  Əmin  sizi  burada  qoyub  özü 
aradan  çıxdı.  İndi  xaricdə  kefi  kök,  damağı  çağ  yaşayır.  Siz  heç  yadına  da 
düşmürsünüz. Bu sözlərə anam əhəmiyyət vermirdi. O, atama inanırdı. Atamın heç 
bir  günahının  olmadığını  da  hərdən  danışırdı.  Bu  söz-söhbət  ən  çox  qardaşım 
Rəsulu dilxor edirdi. Məktəbdən gələn kimi hirslə çantasını bir küncə atıb deyirdi: 
«Müəllimlərim  məni  bezdiriblər.  Hər  gün  dərsdə  deyirlər  ki,  «Məmməd  Əminlər 
belə  etdi,  Məmməd  Əminlər  elə  etdi...».  Anam  sakitləşdirirdi  Rəsulu.  Deyirdi  ki, 
elə sözlərə fikir vermə»... 
Azər  müəllim  həyatında  ən  ağır  zərbəni  Rəsul  həbs  olunanda  aldı.  Rəsulu 
bağdan  tutub  apardılar.  Rəsulun  tutulmağı  hamısının  belini  əydi.  On  yeddi  yaşlı 
Azər  hirsindən,  acığından  özünü  bağlarındakı  quyuya  atmaq  istəyirdi.  Amma 
qoymadılar,  tutub  saxladılar.  Az  keçməmiş  Rəsulun  güllələnmək  xəbərini 
eşitdilər.... 
Azər  müəllim bu  hadisəni  xatırlayanda da dözə bilmədi, ağladı. Bu  yetmiş 
yaşlı, başı  müsibətlər çəkmiş  qocanın  faciəsinə, belə  hıçqırtı ilə  ağlamağına  dözə 
bilmirdim... 
Rəsulun ölümündən sonra ailənin sayı da getdikcə azalmağa başladı. 
Gəldi 1937-ci il. 
Həmin  il  qara  paltolu,  qara  şlyapalı  adamlar  hansı  evdə  gur  işıq  yanırdısa 
ora qaranlıq dumanı çökdürürdülər. Hansı bacadan tüstü çıxırdısa gəlib torpaqlayıb 
gedirdilər.  Evləri  dağıdıb,  ürəklərə  dağ  çəkirdilər.  Xalqı  həqiqət  yolundan 
yayındırırdılar. 
—Axşamüstü  anam  getmişdi  xalamgilə,—Azər  müəllim  fikirli-fikirli 
danışır,—maşınla  bizi  aparmağa  gəldilər.  Əvvəl  anamın  harda  olduğunu 
soruşdular.  Sonra  məni  də  maşına  mindirib  apardılar  xalamgilə.  Anamı  götürüb 
gəldilər.  Evdəki  şeylərdən  heç  nəyi  götürməyə  qoymadılar.  Evimizdə  bir  tar  var 

---

221 
 
idi. Anam tarı o vaxtın pulu ilə 130 manata almışdı. Tarı götürmək istədim. İkisi 
etiraz  etmədi,  lakin  üçüncüsü  tarı  əlimdən  alıb  bir  qırağa  atdı.  (Anasının  aldığı  o 
yadigar  tarı  Azər  müəllim  sonradan  soraqlayıb  tapıb  və  bu  günəcən  özündə 
saxlayır). Sonra bizi maşına mindirib apardılar həbsxanaya. Yadımdadır ki, həmin 
günü  güclü  yağış  yağırdı.  «Azneft»  meydanını  su  basmışdı.  Bizi  aparan  maşın 
çətinliklə gölməçələri yarıb keçirdi. Əvvəl istədilər ki, hamımızı çoxlu kişilər olan 
kameraya doldursunlar, lakin bacım Xalidə etiraz etdi, qışqırıb hay-küy qopartdı... 
Azər  müəllim  indi  astadan,  lap  astadan  deyir  bu  sözləri.  Özü  də  qəribə 
təəccüb  içində  danışır.  Yəqin  təəccüblənir  ki,  «bolşevizm»  bayrağını  əllərində 
tutub  insanlara  guya  «xoşbəxtlik,  bərabərlik»  gətirmiş  o  qara  şlyapalı  adamlar 
hansı  dünyanın  insanları  idi?  Sosialist  inqilabının  xoş  sabahlarından  yağlı-yağlı 
vədlər  verən  bu  adamlar  bəs  niyə  qoca  qarıları,  anaları,  qızları,  gəlinləri  qaranlıq 
həbsxanalara salırdılar? Səbəb indi aydındır. Çünki bu tutulanların çoxu istiqlal və 
azadlıq  şirinliyini  dadmışdılar.  Onların  yaddaşında  xoş  bir  xatirə  kimi  qalan  23 
aylıq  azadlıq  günəşinin  (Azərbaycan  Demokratik  Respublikasının  mövcudluq 
dövrü) işığını qaranlığa bürümək mümkün deyildi. Çünki istiqlaliyyəti bu adamlar 
həyatda  görmüşdülər. Və 1920-ci ilin aprelində  mətbuatın  yazdıqlarına inanmırdı, 
yanıb-yaxılırdı  bu  adamlar...  Bunu  xalqa  «xoşbəxtlik»  gətirmiş  «yoldaşlar»  da, 
«qara  şlyapalılar»  da  yaxşı  başa  düşürdülər.  Və  buna  görə  kütləvi  həbsə,  qırğına 
başlamışdılar.... 
Azər müəllim o ağrılı günləri belə xatırlayır: -Ailəmizi həbs edəndən sonra 
bizi  Gəncəyə  apardılar.  Düz  bir  ay  Gəncə  həbsxanasında  qaldıq.  Sürgünə 
göndərilənlər  çox  olduğundan  biz  növbə  gözləyirdik.  Nəhayət,  gəlib  sabah  yola 
düşəcəyimizi dedilər. Vəziyyətimiz yaxşı deyildi. Özümüzlə demək olar ki, heç nə 
götürməmişdik.  Başqa  ailələrə  pal-paltar,  yorğan-döşək  götürməyə  imkan 
vermişdilər. Bizim ailəyə isə hər şey qadağan olunmuşdu. Düz 28 gün qatarda yol 
getdik.  Şəraitimiz  dəhşətli  dərəcədə  dözülməz  idi.  Hər  vaqonda  beş-altı  ailə 
gedirdi.  Qoca  nənəm  dindar  adam  idi.  Özgə  kişilərin  yanında  bayıra  çıxmamaq 
üçün düz 28 gün heç nə yemədi, elə hərdən qəndi suya batırıb sümürürdü,  aclığa 
tab  gətirsin.  Min    bir  əzablı,  əziyyətli  yol  səfərindən  sonra  gəlib  Qazaxıstana, 
Taldı-Kurqana  çatdıq.  Əvvəlcə  bizi  oradakı  bir  orta  məktəbin  siniflərinə 
doldurdular. Qazaxıstanın 40-50 dərəcə soyuğunda hamımız donurduq. Yerli qazax 
uşaqları  gəlib  maraqla  bizə  baxırdılar.  Bəzən  gətirib  çörək  də  verirdilər.  Həmin 
vaxt  ikinci  bir  ağır  zərbə  aldıq.  28  gün  çörək  yeməyən  Məryəm  nənəm  uzun 
müddətin aclığından və bizə verilən xörəyi yeyəndən sonra dünyaya göz yumdu.. 
19  yaşında  oğlu  güllələnən,  yetmiş  yaşında  anası  acından  ölən  Məmməd 
Əmin bu faciələri eşidirdimi görən? 
Şübhəsiz ki, yüzlərlə, minlərlə azərilərin başına açılan müsibətlərdən xəbər 
tuturdu.  «Həmvətənlərini  zalımların  qanlı  pəncəsindən  xilas  etmək  üçün  çırpınır, 
ayrı-ayrı  ölkələrdə  təşkilatlar  yaradır,  qəzetlər    açır,  insanlara  hürriyyət,  azadlıq 

---