«Qarapapaqlar».-2011.-№9(51).-S.24-29.
Azərbaycanda 1937-ci il repressiyaları: səbəbləri və nəticələri
Dr. Elçin Nəciyev,
İstanbul Universiteti
1937-38-ci illər xalqımızın taleyinə qara hərflərlə yazılmış unudulmaz bir tarixdir. Ona görə unudulmazdır ki,
onun vurduğu ağlasığmaz fiziki, psixoloji, mənəvi itkilərin izi heç zaman silinməyəcək. Həmin illər SSRİ Ali
Məhkəməsi Hərbi Kollegiyasının fəaliyyəti nəticəsində minlərlə azərbaycanlı ziyalı, mədəniyyət və incəsənət
xadimi, alim, yazıçı, müəllim və din xadimi, sovet və partiya işçisi, hərbçi müxtəlif ittihamlarla kütləvi şəkildə həbs
edilmiş, güllələnmiş, Sibirə, Qazaxıstana və digər yerlərə sürgünə göndərilmişdir. Qeyd edək ki, ən çox cəzaya
məruz qalanların "trotskiçi", "əksinqilabçı millətçi", "üsyançı" adı ilə öldürülməsi mənfur imperiyanın bütün
SSRİ-də həyata keçirdikləri qorxunc bir siyasət idi. O dövrdə Azərbaycanda əhalinin 50 faizə yaxını ruslar
ukraynalılar, ermənilər olsa da, əsas repressiyaya məruz qalanlar azərbaycanlılar idi. Məqsəd bütün düşünən
beyinləri, qeyri-adi təfəkkür sahiblərini məhv edib, Azərbaycan xalqını yox etmək idi.
Ümumiyyətlə, 37-ci il repressiyaları Azərbaycanda geniş diskussiya və elmi araşdırmaların mövzusu olmuş,
onun səbəb və nəticələrindən çox yazılmışdır. On minlərlə insanlar güllələnmiş, yaxud sürgün edilmişlər. Bu, bir
nəticə kimi ortadadır, onun canlı şahidləri bu gün yaşayırlar, arxivlərdə yetərincə sənədlər saxlanır. Ona görə
nəticədən yazmaq o qədər də çətinlik törətmir.
Əsas məsələ 37-ci il repressiyalarının səbəbləridir. Bu səbəblərin şahidləri yoxdur. Ancaq istintaq
sənədlərinin hamısında yalan da olsa, səbəblər var. Lakin 37-ci il repressiyalarının səbəblərindən danışarkən, təkcə
istintaq materialları ilə yetərlənmək olmaz. Onları şərti olaraq iki qrupa bölə bilərik:
1. Rəsmi sənədlərdə göstərilən səbəblər.
2.Rəsmi sənədlərdə göstərilməyən səbəblər.
Birincini zahiri motivlər, "yalançı səbəblər" adlandırmaq olar. Onlara aşağıdakılar aiddir:
1.
Keçmiş xanlar, bəylər, kəndxudalar xalq düşməni adlandırılırdılar və güllələnirdilər.
2.
Sovetləşməyə qədər bir az var-dövləti olanların hamısı "qolçomaq" adı altında həbs edilir, sonra da ya
güllələnir, ya da Sibirə, yaxud Orta Asiyaya sürgün olunurdular.
3.
Dilindən Sovet dövlətinə və onun rəhbərlərinə qarşı bir ehtiyatsız söz çıxanlar da eyni ad altında yuxarıdakı
cəzalardan birini alırdılar.
4.
Bir qrup adamlar isə tamamilə haqsız olaraq güllələnmiş, yaxud sürgün edilmişdilər.
1937-ci il repressiyalarının çox dərin kökləri var. Səbəblərini də təkcə yuxarıdakı motivlərlə
məhdudlaşdırmaq olmaz. Ona görə ikinci qrupa aid edilən, yəni rəsmi sənədlərdə göstərilməyən səbəbləri üzə
çıxarmağa ehtiyac var.
1918-ci ildə Azərbaycan öz müstəqilliyini elan etdi, Azərbaycan Demokratik Respublikası quruldu. Xalq 23
ay öz müstəqil dövlətinin bayrağı altında yaşadı. Azadlığın və müstəqil dövlətçiliyin şirinliyini daddı. İmzalar
içində Azərbaycanın imzası göründü. Bayraqlar yanında bayrağı dalğalandı. Himnlərlə qoşa himni səsləndi. Bütün
bunlar hər bir Azərbaycan vətəndaşının qürur mənbəyinə çevrilmişdi. Bu qısa vaxt ərzində Azərbaycan xalqının
mənəvi dünyasında bir dönüş yarandı. Milli ruhunda güclü oyanış baş verdi. Xalq milli kimliyini tanıma,
özünüdərk, tarixi keçmişinə sayqı, mənəvi dəyərlərinə qayğı, onları toplama, nəşr və yayma dövrünə qədəm qoydu.
Təkcə 192030-cu illər arasında onlarla folklor kitabları toplanıb nəşr olundu ki, bu da milli ruhun oyanışının
bəhrəsiydi. Həmin folklorçuların böyük əksəriyyəti 37-ci il repressiyasının qurbanı oldu.
1920-ci il aprelin 28-də XI Qızıl Ordu Azərbaycanı işğal etdi, Azərbaycan Demokratik Respublikası süquta
uğradı. Azərbaycan öz azadlığını və dövlət müstəqilliyini itirib yenidən Rusiya imperiyasının əsarət boyunduruğu
altına düşdü. Bakının işğalı Rusiya üçün həyat əhəmiyyəti daşıyırdı. V.İ. Lenin və onun yaxın silahdaşlarının Bakı
nefti haqqında dedikləri fikirlər bunu aydın göstərir. Lenin 1920-ci il martın 17-də İ.T. Smilqa və
Q.K. Orconikidzeyə vurduğu teleqramda deyirdi: "Bakını tutmaq olduqca zəruridir. Bütün qüvvələri buna yönəldin"
(1,297).
Xalq bu işğalla barışmadı. Rusiyanın əsarət boyunduruğuna girmə istəmədi. Azərbaycanın hər yerində etiraz
səsləri ucaldı, üsyanlar baş qaldırdı. Xalq öz dövlətinin müstəqilliyini və azadlığını bərpa etmək üçün ayağa qalxdı.
Xalqın həmin dövrdəki psixologiyasını, düşüncəsini M.Ə. Rəsulzadə "Azərbaycan Cümhuriyyəti" əsərində qısa və
dolğun şəkildə belə ifadə etmişdir: "Azərbaycan dövri istiqlalına bolşeviklər Müsavat dövrü deyirlər. Fəqət, xalq bu
dövrə Azərbaycan dövrü deyir. O, şimdiki rejimi, Azərbaycan deyə qəbul etmiyor. Xalqın düşüncəsində
Azərbaycan məfhumu coğrafi bir mənadan ziyadə fikir və əməl şəklində təcəssüm ediyor. İstiqlal xaricində onun
üçün bir Azərbaycan toxdur " (5, 95)
M.Ə. Rəsulzadənin bu fikirlərini Azərbaycanda baş vermiş antisovet, anti-rus çıxışları da təsdiqlədi. Belə
çıxışlar xüsusilə Gəncədə, Qarabağda və Zaqatalada çox geni vüsət almışdı. Gəncədə işğalçı rus ordusu ilə Milli
Ordu arasında döyüşlərə xalq da dəstək verirdi. 1920-ci il may ayının 25-dən 26-na keçən gecə milli ordu qüvvələri
işğalçı ordunun hücumlarının qarşısını mərdliklə aldılar və dəmir yol stansiyasını ələ keçirdilər. Bu döyüşlərdə milli
ordu qüvvələrinə general-mayor Cavad bəy Şıxlinski, general-mayor Məhəmməd Mirzə Qacar, Cahangir bəy
Kazımbəyov və başqaları rəhbərlik edirdilər. İşğalçı rus ordusu Gəncəni yalnız mayın 31-də tuta bildi. C. Şıxlinski,
M. M. Qacar və C. Kazımbəyov dərhal güllələndilər. Gəncədə işğalçı rus ordusu 13 min nəfərdən çox dinc sakini
vəhşicəsinə qətlə yetirdilər.
XI Qırmızı işğalçı rus ordusu ermənilərlə birləşərək iyunun əvvəllərində Gəncədən Qara-bağa yeridi. Türk
generalı Nuru paşanın və polkovnik Mahmud bəy Zeynalovun rəhbərlik etdiyi Milli Ordu həm sayca, həm də
silah-sursat və texnika cəhətdən çox güclü olan XI Qırmızı rus ordusunun qarşısında duruş gətirməyib Füzuli və
Cəbrayıla tərəf çəkilib oradan İrana keçdilər. XI Qırmızı ordu Xankəndini, Şuşanı, Tərtəri və s. işğal etdi, onlarla
kəndləri yandırıb külə döndərdi, dinc əhaliyə divan tutdu.
Zaqatalada Milli ordu ilə yerli əhali sıx birləşib rus işğalına qarşı durdular. Bu bölgədə Milli Orduya Yaqub
bəy Əhmətiyev və Hafiz əfəndi başçılıq edirdilər. Bu bölgədə də Qırmızı ordunun əsgərləri təkcə döyüşən
qüvvələrə deyil, dinc kənd və şəhər sakinlərinə, hətta körpələrə, qadınlara, qocalara da divan tutdular (1, 304-305).
Azərbaycanda bolşevik hakimiyyətinə qarşı ümumxalq etirazının bu cür geniş vüsət almasının səbəbi haqqında
polkovnik Cahangir Kazımbəyov yazırdı: "Bir ay ərzində (1920-ci il aprelin 28 dən mayın 28-nə kimi)
azərbaycanlılar başa düşdülər ki, bolşeviklər Azərbaycan xalqının və onun müstəqilliyinin ən pis, ən qəddar
düşmənləridir (1, 304).Xalq bolşeviklərə düşmən kimi baxırdısa, bolşeviklər də Azərbaycan xalqını dost gözündə
görmürdülər.
Rus istilası, bolşevik hegemonluğu şairlərimizi də xalqın səsimə səs verməyə çağırırdı. Əhməd Cavad,
Hüseyn Cavid, Səməd Mənsur, Almaz İldırım və başqaları açıq yaxud gizli şəkildə bu istilanı pisləyirdilər.
Bütün yuxarıda deyilənləri 37-ci il repressiyalarını doğuran səbəblərin ümumi mənzərəsi hesab etmək olar.
Nəticəyə keçməzdən öncə bu repressiyaların məqsədi haqqında da bir neçə kəlmə söz deməyə ehtiyac
duyular.
Bolşeviklər yaxşı başa düşürdülər ki, onların qan üstündə qurulmuş hakimiyyəti xalqın bu nifrət və qəzəb
selinin qarşısında uzun müddət duruş gətirə bilməyəcək. Ona görə xalqın bu nifrət selini qurtarmaqdan, qəzəb
köpünü almaqdan başqa çıxış yolu görmədilər. Deməli, məqsəd irticaçı, istilaçı bolşevik hakimiyyətini
möhkəmləndirmək, onun uzunömürlülüyünü təmin etmək idi.
Əgər bolşevikləri əsasən öz hakimiyyətlərini saxlamaq düşündürürdüsə, onlara qoşulmuş erməni daşnakları
bu tarixi fürsətdən istifadə edərək öz iyrənc məqsədlərini həyata keçirmək istəyirdilər. Ermənilərin bu iyrənc
niyyətlərini Azərbaycan xalqı 1918-ci il mart soyqrımı günlərində görmüşdü. S.Şaumyan həbs edilərkən onun
üstündə 80 milyon manatlıq qızıl tutulmuşdur. Bu qızılları 1918-ci il mart soyqrımında erməni daşnakları kütləvi
şəkildə qətlə yetirdikləri Azərbaycanlılardan soymuşdular. Ona görə Azərbaycanda 37-ci il soyqrımına
bolşeviklərdən çox ermənilər hazırlıq görürdülər.
Əslində 37-ci il repressiyaların apogeyi-kulminasiya nöqtəsi idi. Bu isə 1920-ci ildən başlanmışdı. 1920-ci
ildən 1937-ci ilə qədər Azərbaycanda on minlərlə insanlar güllələnmişdir. Bolşeviklər Azərbaycan xalqına diz
çökdürmək, onu boynuna taxılmış əsarət boyunduruğuna alışdırmaq, kölə pisxologiysına öyrətmək, qürurunu,
məğrurluğunu sındırmaq, şərəfini, ləyaqətini tapdalamaq məqsədilə kəndbəkənd "təmizləmə" aparırdılar. Təəssüflə
demək lazımdır ki, o zaman "boynundakı əsarət boyunduruğunu boyunbağı kimi başa düşənlər də vardı, onun
köləlik zənciri olduğunu bilərək qırmağa, boynundan çıxarıb atmağa can atanlar da" (3, 119). Bolşeviklər və
ermənilər öz iyrənc məqsədlərinə çatmaq üçün ikincilərin xidmətindən bacarıqla bəhrələnirdilər. Az vaxtda
bolşeviklərə xidmət edən kifayət qədər satqınlar tapılmışdı. Məsələn: Zəngili soyadlı bir nəfərin Səməd Vurğun,
Mikayıl Müşfiq və Almaz İldırım haqqında yazdığı məqalələr onların güllələnməsi üçün ittihamlarla zəngin idi. Heç
bir şübhə ola bilməz ki, bu yazılar tapşırıqla yazılmışdır. Bu tapşırığın izini itirmək üçün bir müddət sonra
Zəngilinin özü "yoxa" çıxmışdır. Zəngili S.Vurğunun "Şairin andı" kitabı haqqında yazdığı məqalədə şairin bəy
nəslindən olduğunu, öz keçmişini unutmadığını, guya o günlərin həsrətilə yaşadığını dönə-dönə xatırladandan sonra
sözünü belə tamamlamışdır: "hər halda Səməd Vurğun özünün yenidən tərbiyəsinə əhəmiyyət verməlidir" (8).
Həmin müəllifin M. Müşfiqin "Küləklər" və Almas İldırımın "Dağlar səslənirkən" kitabları haqqında yazdığı eyni
adlı məqalələr də (6; 7) bu ruhdadır. Sözsüz ki, Zəngilinin məqsədi hər cür şairin adını indidən repressiya
qurbanlarının siyahısına salmaq olmuşdur. Məhz bu yazılar işıq üzü görəndən az sonra Almaz İldırım əvvəlcə
Dağıstana, sonra Türkmənistana sürgün edilmiş, ordan da bir qaçaq karvanına qoşularaq İrana getmişdir. İranda
şairi həbs edərək soyuq suda saxlamışlar. Şair o vaxtdan böyrək xəstəliyinə tutulmuş və 1952-ci ildə Türkiyədə
böyrək xəstəliyindən vəfat etmişdir (2, 166-167).
Demək olar ki, 1937-ci ildə zərbə daha çox xalqın ədəbiyyat adamlarına dəydi. Repressiyalar zamanı
biri-birlərini satanlar, xəyanətlər selində insanların ruh düşkünlüyü, imperiyanın mütləq hakimliyi daha qabarıq
nəzərə çarpırdı. Ədəbiyyat adamlarının 1937ci ilin oktyabrında başlanan kütləvi həbsləri dəhşətli xof yaratdı,
yazıçıların nəzarət altında saxlanması, öz fikirlərini, etirazlarını azad şəkildə ifadə etməmələri, onlarda stress,
psixoloji gərginliklər yaratdı, bu da bir sıra ölümcül xəstəliklərə gətirib çıxartdı.
Lakin zamanın tələbinə boyun əyməyən, axıradək dəyişməz qalan Azərbaycan ədəbiyyatının, mədəniyyətinin
görkəmli simaları daha çox idi. 1937-ci il oktyabrın 12-dən 13-nə keçən gecə Azərbaycanın tanınmış yaradıcı
adamları Əhməd Cavad, Bəkir Çobanzadə, Böyükağa Talıblı, Vəli Xuluflu, Məmmədkazım Ələkbərli, Hənəfi
Zeynallı, Xalid Səid Xocayev qətlə yetirildi.
Bakı Dövlət Universitetinin tarix, ümumiyyətlə humanitar fakültələrdə daha çox repressiyaya məruz qalanlar
oldu. Bu tanınmış simalardan Tağı Abbas oğlu Şahbazi, Maqsud Məmməd oğlu Məmmədov, Məmmədkazım
Ələkbər oğlu Ələkbərov, Balabəy Cabbar oğlu Həsənbəyov, Əziz (Qaziz) Salihoviç Qubaydullin adını çəkmək olar.
Bir sıra ziyalılarımız da var ki, onlar göstərdikləri fəaliyyətlərində yanlışlıq olduğunu dərk etmişlər.
N.Nərimanov bolşevik olsa da, Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qurulması üçün çalışsa da, aldandığını anlamış,
Moskva ilə demək olar ki, açıq mübarizəyə başlamışdır. Onun Bakıdan Moskvaya aparılması və aradan götürülməsi
Azərbaycanda planlaşdırılmış 37ci il repressiyasının həyata keçirilməsini xeyli asanlaşdı. N.Nərimanov bu
repressiyanın ilk qurbanlarından biri oldu.
Nəhayət, 1937-ci il repressiyaları başladı. Insanlar iki qrupa bölündülər:
1.Güllələnməli olanlar;
2. Sürgünə göndərilməli olanlar.
Güllələnmə və sürgünə göndərilmə motivləri isə müxtəlif idi. İnsanların böyük əksəriyyəti "qolçomaq"
damğası vurularaq "xalq düşməni" adlandırılırdılar. Kimin azacıq var-dövləti, mal-qoyunu, fabrik-zavodu,
əkin-səpini, evi-eşiyi, orta səviyyədə yaşayışı vardısa, hamısı "qolçomaq" oldu. Bolşeviklərin ət maşını işə düşdü,
"qolçomaqlar" dəstə-dəstə ət maşınından keçirildilər. Kimisi güllələndi, kimisi sürgünlərə göndərildi. Ölkə
"qolçomaq"lardan təmizləndi.
Millətin qaymağı olan düşünən beyinlərinə ucdantutma "xalq düşməni" damğası vuruldu. Müəllimlər,
həkimlər, mühəndislər, şairlər, yazıçılar, digər sənət sahibləri "antisovet", "pantürkist", "panislamist" kimi ya
güllələnirdilər, ya da sürgün olunurdular.
37-ci il repressiyalarında Azərbaycan çox böyük itkilər verdi. Çox böyük kadr potensialını itirdi. Bu, canlı
insan itkisiydi. Adi insan yox, qurmaq, tikmək, yazmaq, yaratmaq, kəşf etmək üçün yaranmışdı bu insanlar. Millətin
yolunda çıraq kimi yandıqları bir vaxtda güclü şimal küləyi söndürdü onları. Millət qaranlıqla, zülmətlə üz-üzə
qaldı.
Bu insanlar təkcə özləri getmədilər. Onlar özləri ilə bir daha geri qaytarmaq mümkün olmayan zəngin xəzinə
apardılar. Alim elmiylə, şair şerləriylə, bəstəkar mahnılarıyla, rəssam rəsmləriylə, mühəndis bilikləriylə, həkim
dava-dərmanıyla bir yerdə güllələndi.
İtkilər bununla da qurtarmadı. Alimlərimizin, şair və yazıçılarımızın özləri güllələndilər, evlərində nə vardısa,
hamısı müsadirə olundu. Onların zəngin arxivləri, kitabları, əlyazmaları "yoxa" çıxdı, yer-yurdu da bilinmədi.
Azərbaycanda folklorçu alim qalmadı. Hamısı güllələndi. Bəs bu folklorçular kimə neyləmişdilər? Onlar niyə
güllələndilər? İslam Sadığın "Koroğlu obrazının genetik kodu, yaxud "Koroğlu" eposunun "erməni variantı"
haqqında" adlı məqaləsində bu suala tarixi faktlar əsasında cavab verilmişdir: "1936-cı ildə İrəvanda yaşayan
Kananyan soyadlı bir erməni folklorçusu Bakıya gələrək Vəli Xuluflu ilə görüşmüşdür. Kananyan "Koroğlu"
eposunu erməni xalq dastanı kimi nəşr etməyə qol qoyacağı təqdirdə Vəli Xulufluya hər cür vədlər vermişdir. Vəli
Xuluflu ona qəti şəkildə bildirmişdir ki, "Koroğlu" türk dastanıdır və bütün türk dünyasında yayğındır. Onu heç
zaman erməni dastanı adlandırmaq olmaz. 1937-ci il repressiyaları başladığı zaman ermənilər Vəli Xuluflunu həbs
etmiş, evində axtarışlar apararaq, "Koroğlu"nun artıq çapa hazır olan mükəmməl bir nüsxəsini götürüb İrəvana
göndərmişlər. Erməni yazıçıları bu mətnin üzərində işləyərək 1941-ci ildə onu "Koroğlu" eposunun "erməni
variantı" adı ilə nəşr etdirmişlər. "Koroğlu" eposunun "erməni variantı" bax belə yaradılmışdır. Bu barədə
H.Zeynallının haqqındakı istintaq materialları arasında maraqlı bilgilər var" (4, 111).
Bu, minlərlə faktlardan biridir. Salman Mümtazın, Hənəfl Zeynallının, Vəli Xuluflunun evlərindən on illərlə
xalqdan toplanmış, lakin çap olunmamış cild-cild folklor əsərləri götürülmüşdür. Bu əsərlərin sonrakı taleyi bəlli
olmamışdır. Həmin əsərlərin də "Koroğlu" eposu kimi repressiyaların başında duran və onları həyata keçirən
ermənilər tərəfindən İrəvana göndərildiyinə heç bir şübhə yoxdur. Bu fikri bir fakt da təsdiqləyir ki, 1950-ci ildə
İrəvanda çap edilmiş "Erməni atalar sözü" kitabındakı atalar sözlərinin böyük bir hissəsi erməni dilinə tərcümə
olunmuş türk atalar sözləridir. Həmin atalar sözlərindən bəzilərinə X.Abovyanın "Ermənistanın yaraları" romanında
türk dilində rast gəlinməsi də onların erməni atalar sözü olmadığını göstərir. Çoxlu Azərbaycan nağılları da yalnız
erməni dilinə tərcümə edilmişdir. Bir çox hallarda hətta bu nağılların adları və obrazları Azərbaycan variantında
olduğu kimi saxlanmışdır.
Beləliklə, 37-ci il repressiyaları Azərbaycana böyük itkilər hesabına başa gəldi. Xalqın genefondu arıtlandı,
seçildi, qaymaqları üzləndi. Kimlər idi bunlar? Elin-obanın mərdləri, kişiləri, ağsaqqalları, ağbirçəkləri, düşünən
beyinlər, görən gözlər, danışan dillər, eşidən qulaqlar, vuran qollar, qələm tutan əllər, namus, qeyrət simvolu olan
babalarımız, nənələrimiz. Koroğlular həbs olundular, Həmzələr eldə-obada ağalıq elədilər. Mərdlər, kişilər
azaldılar, namərdlər, yaltaqlar, satqınlar artdılar, çoxaldılar. Deməli, birinci növbədə xalqın genefondunda balans
pozuldu, milli mentalitet dediyimiz keyfiyyətlər dəyişdi, sovet imperiyası öz tələbinə uyğun yeni nəsil yetişdirdi.
İkincisi, bu genefondla birlikdə zəngin mənəvi xəzinə itirildi. Güllələnmiş yaradıcı insanlar özlərilə nə qədər
yazmadıqları əsərlər apardılar. Onların özlərindən nə qədər çap olunmamış əsərlər, nə qədər xalqın neçə min illər
boyu yaratdığı folklor örnəkləri götürüldü, ermənilər tərəfindən mənimsənildi, üstünə yad möhürü basıldı.
Azərbaycan 37-ci il repressiyalarına qədər də, ondan sonra da zaman-zaman torpaqlarını itirdi. Bəlkə də
Azərbaycan yeganə məmləkətdir ki, 20-ci yüzillikdə onun torpağında ikinci bir dövlət bugünkü Ermənistan
yaradılmışdır. Şah İsmayıl Xətaidən bizə qalmış 2,5 milyon kvadrat kilometrlik bir ərazinin hazırda 86 min kvadrat
kilometrini də saxlaya bilməmişik.
37-ci il repressiyalarından sonra adımız dəyişdirildi, tariximiz saxtalaşdırıldı. Həqiqətin üstünə dönə-dönə elə
tünd boyalar çəkildi ki, onun ilkin rəngini tapmaq üçün yalan, böhtan qayalarmı çapmaq lazımdır.
Azərbaycan 1937-ci il repressiyalarından ən çox zərər çəkən respublikalar sırasındadır. İtirdiklərimiz hədsiz
olsa da, biz yoxluğa qarışmadıq. Və bu bir daha göstərir ki, biz doğurdan da böyük xalqıq. Bu qədər qırıb-töküblər,
kəsib-doğrayıblar, əsir-yesir eləyiblər, ağlagəlməz işgəncələr veriblər, yenə də məhv olmamışıq. Bu sarsılmaz güc
Azərbaycan xalqını bəşər övladı var olana kimi yaşadacaqdır.
Ədəbiyyat:
1. Azərbaycan Milli Ensiklopediyası (xüsusi cild). Bakı, 2007
2. Cabbarlı Nikpur. Almaz İldırımın mühacirət dövrü yaradıcılığı // AMEA Xəbərləri, Humanitar elmlər
seriyası, 2002, №1-2
3. İslam Sadıq, Aslan Kənan. Qara taleyin dastanı //Almaz İldırım 100. Bakı: Nurlan, 2009
4. İslam Sadıq. Koroğlu obrazının genetik kodu, yaxud "Koroğlu" eposunun "erməni variantı" haqqında
//Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına dair tədqiqlər. Bakı, 2009, XXIV cild
5. Rəsulzadə M.Ə. Azərbaycan Cümhuriyyəti. Bakı: Elm, 1990
6. Zəngili. "Küləklər". Hücum dərgisi, 1931, №7-8
7. Zəngili "Dağlar səslənirkən". "Kommunist" qəz., 1931, 2 mart
8. Zəngili. Şairin andı// İnqilab və mədəniyyət dərgisi, 1931, №3-4
Elchin Nejiyev - Doctorant of the history department of Istanbul University
REPRESSIONS OF 1937 IN AZERBAIJAN: CAUSES AND REASONS
SUMMARY
In the article though is shown that the year of 1937 had been the apogee culmination of the repressions but its
the main beginning had been put basic when Azerbaijan People Repub lic fell. Since that time intellectuals,
scientists, writers, teachers, in a word the thinkers coniidemned this aggression in the open or secret forms, and they
raised their objection voices. They were turned with these fighting's to the sacrifice of the repression from the
law-court in 1937. There were special consultations un til the same decision. But as this organization carried out
activity in Moscow its opportunities were limited. In the same year in the wide form were begun to use from the
mobile session of the Military boards. That is why the popular arrests which began became the bloodier stage of the
new terrible fear.
Here the main stage is to investigate the causes of the repressions of 37. There were not the witnesses of
these causes. But in all the in terrogation documents have the causes though there are slanders. But when are
spoken from the courses of repressions of 37, has not been agreed only with interrogation materials, they divided
conditionally into groups and they have been investigated. In general in this arti cle has been made an effort to
show the causes of repressions of 37 with facts.
Эльчин Неджиев - Докторант исторического факультета Стамбульского Университета
РЕПРЕССИИ В АЗЕРБАЙДЖАНЕ 1937 ГОДА: ПРИЧИНЫ И ИТОГИ
РЕЗЮМЕ
Хотя в статье основное внимание уделено показу апогеи кульминационной точки репрессии 1937
года, но ее начало было заложено в период падения Азербайджанской Демократической Республики в 1920
году. С тех пор интел лигенция, ученые, писатели, педагоги, словом все люди умственного труда, явно или
втайне осуждали оккупацию, выражали свой решительный протест. Этой борьбой они стали жертвой
репрессии. Государство издало в193 7году распоряжения о проведении репрессий без суда. До этого
решения состоялось Особое совещание. Только действовала эта организация в Москве и потому ее
возможности были ограничены. В том же году началось широкое использование выездных сессий Военных
Коллег. Таким образом, начавшиеся массовые аресты, ужасы стали новым, более кровавым этапом.
Основная проблема-определение при чин репрессий 37 года. Свидетели этих причин отсутствуют. Но,
несмотря на это, во всех следственных документах имеется клевета, но причин все же много. Касаясь
причин репрессии 37-года и не довольствуясь одними следственными материалами, мы условно
сгруппировали ирассмотрелиих. В целом, в статье, опираясь на факты, проделана попытка создания общей
картины причин, содействовавших репрессии 37 года даны научные обобщения.
Dostları ilə paylaş: |