17
saray əyanlarının və yerli feodalların sui-qəsdi nəticəsində öldürüldü, lakin
onun ölümü Azərbaycan xanlıqları üçün İran tərəfdən olan təhlükəni aradan
qaldırmadı. İranın yeni şahı – Fətəli xan yenidən Qafqaz hökmdarlarının
itaətkarlığına nail olmağa çalışdı.
Həmin bu vaxtlar hiss olunacaq dərəcədə güclənmiş Rusiya regio-
nun istilasının ikinci mərhələsinə başladı. Bu işdə əsas istinad vasitəsi kimi
yerli xristianlara, ilk növbədə özlərinin dövlət quruluşu olmayan və rusları
öz himayədarları kimi görən ermənilərə ümid edilirdi. Qeyd edilməlidir ki,
Rusiya hökumətinin Azərbaycana dair hələ olduqca ehtiyatlı siyasət apardığı
həmin dövrdə bir çox Azərbaycan xanları özləri üçün daha böyük təhlükəni
Türkiyədə, və xüsusilə də İranda görürdülər. Rusiya imkan dairəsində,
Azərbaycan xanlıqlarını işğal etməyə yox, daha çox onları müqavilələr bağla-
maq yolu ilə özündən asılı hakimlərə çevirməyə çalışırdı, bu zaman xanlar
da daxili işlərində hədsiz hakimiyyətə malik olaraq qalırdılar. Məsələn, Quba
xanlığı ilə Rusiya hökuməti arasında artıq yaranmış münasibətlərdən irəli
gələrək, 1802-ci ildə Georgi müqaviləsi bağlanmışdı ki, bu müqaviləyə əsasən
Şeyxəli xan Quba və Dərbənd xanlıqlarının idarəçiliyinə təhkim olunmuş və
bu xanlıqların Rusiyanın tabeçiliyinə keçməsi rəsmiləşdirilmişdi. Lakin, çox
keçmədən rus qoşunlarının yürüşü istila xarakteri almağa başladı. 1801-ci
ildə Rusiya imperiyası tərəfindən Şərqi Gürcüstan ələ keçirildi. Gürcülərdən
asılı vəziyyətdə olan Qazax və Şəmşədil xanlıqları da Rusiyanın nüfuzu altına
düşdülər.
1803-cü ildə rus qoşunları Car-Balakən camaatını zəbt etdilər. 1804-
cü ilin əvvəllərində sayca böyük üstünlük təşkil edən rus qoşunları başda
Cavad xan və oğlu olmaqla fədakarcasına müqavimət göstərən Gəncə
müdafiəçilərini qan içində boğaraq şəhəri ələ keçirdilər. Gəncə xanlığı ləğv
edildi, Gəncə şəhərinin adı isə dəyişdirilərək Yelizavetpol ilə əvəz olundu.
Gəncə xanlığı ilə birlikdə Samux sultanlığı da rus qoşunları tərəfindən tabe
edildi.
Rusiya imperiyasının işğalçı uğurları İranı narahat etməyə bilməzdi
və 1804-cü ilin iyununda bu iki dövlət arasında müharibə başladı. İran
qoşunları Qarabağa soxuldular, lakin burada İbrahim Xəlil xanın ordu-
su tərəfindən darmadağın edildilər. Bu hadisənin İran şahı tərəfindən
bağışlanmayacağını bilən İbrahim Xəlil xan 1805-ci il mayın 14-də Qarabağ
xanlığı üzərində Rusiyanın protektoratının tanınması haqqında rus generalı
Sisianovla müqavilə bağladı. Şəki xanı Səlim xan da Rusiyanın protektoratını
qəbul etdi. Rusiya imperatorunun hakimiyyəti Qarabağ və Şəki xanları
tərəfindən tanındıqdan sonra İran ordusu bir daha Qarabağa soxuldu, la-
kin Şuşanı və Gəncəni ələ keçirə bilməyərək, Tiflis üzərinə hərəkət etdi.
Bu zaman Sisianov Azərbaycan xanlıqlarını istila etməkdə davam edirdi və
Şamaxı xanlığı alındıqdan sonra rus qoşunları dənizdən və qurudan Bakıya
1918-ci il Quba hadisələri – Azərbaycanın müsəlman
əhalisinin kütləvi qırğını planlarının tərkib hissəsi kimi
Quba. Aprel-may 1918-ci il. Müsəlman qırğınları sənədlərdə
18
yaxınlaşdılar. Bakının təslim olmaqdan imtina etməsinə cavab olaraq şəhər
dəniz donanması tərəfindən atəşə tutuldu və yalnız bundan sonra Bakı ha-
kimi Hüseynqulu xan şəhəri təslim etməyə razılıq verdi. 1806-cı il fevralın
8-də Hüseynqulu xan Bakı qapılarının önündə general Sisianovla görüşərkən
xanın qohumlarından biri generalı öldürdü.
Komandansız qalan rus ordusu Sara adasına tərəf geri çəkildi. Sisia-
novun ölümü haqqında xəbər tutan İran qoşunları növbəti dəfə Qarabağa
soxuldular və Şuşanı mühasirəyə aldılar. İbrahim Xəlil xan ailəsi ilə birlikdə
Xankəndi şəhərinə köçdü. Ruslar bu köçə şübhə ilə yanaşdılar və mayor
Lisaneviçin başçılıq etdiyi rus əsgərlərindən ibarət dəstə, xanın düşərgəsinə
hücum edərək, İbrahim Xəlil xanı və onun bütün ailəsini öldürdü. Bu hadisə
Şəki şəhərində ruslara qarşı üsyanın başlanmasına səbəb oldu və nəticədə
Şəki xanı rus qoşunlarını öz torpaqlarından qovub çıxardı. Rus ordusu isə
öz növbəsində Şuşadakı qarnizonunun köməyinə çataraq, Qarabağı İran
qoşunlarından azad etdi.
Şahın məğlubiyyəti Bakı və Quba xanlıqlarının taleyini həll etdi. Rus
qoşunları Azərbaycan xanlıqları üzərinə hərbi əməliyyatlar apardığı za-
man Şeyxəli xan da öz mövqeyini dəyişərək onun düşmənləri – İranın və
Türkiyənin xeyrinə Rusiya ilə qarşıdurma yolunu seçdi. Onun bu addımı
qarşısında Rus komandanlığı Şeyxəli xanın müstəqilliyinə son qoymağı
qərara aldı. 1806-cı ilin sentyabrında Bulqakovun komandanlığı altında
rus qoşunları Quba üzərinə hərəkət etdilər və onlara müqavimət göstərən
Azərbaycan qoşunlarını oktyabrın əvvəlində darmadağın edərək şəhəri tut-
dular. Lakin Qubanın alınması bu əyalətin heç də ruslara tamamilə məğlub
olması demək deyildi. Belə ki, Şeyxəli xanın başçılığı altında qubalıların dağlı
xalqlarla birlikdə rus istilasına qarşı ittifaqda təqribən 5 illik fədakarcasına
müqavimət hərəkatı başlandı. Rus qoşunlarının böyük hissəsinin Quba
xanlığını tərk edərək İran və Türkiyə ilə müharibəyə getməsindən istifadə
edən Şeyxəli xan öz müttəfiqi Surxay xan Qazıqumuqlu ilə birlikdə 1807-
1808-ci illərdə demək olar ki, bütün xanlıqda öz hakimiyyətini bərpa edə bil-
di. 1809-cu ilin yanvarında o, Qubanı ələ keçirməyə çalışsa da məğlubiyyətə
uğradı. (39)
Qafqazdakı Rus komandanlığının yüksək rütbəli hərbçilərinin 1806-
1811-ci illərdə Qubada olan vəziyyətlə bağlı yazışmaları Qubalı Şeyxəli
xan onlar üçün nə qədər ciddi rəqib olduğunu göstərir. Hərçənd, bu
yazışmalarda Şeyxəli xan əvvəllər “yelbeyin” kimi qınanırdı. Bunun səbəbi
yəqin ki, Şeyxəli xanın “tam səmimiyyətlə tövbə edəcəyi, quldurluq həyatına
son qoyacağı və Quba və Dərbənd əyalətlərində narahatçılıq yaratmayacağı
təqdirdə İmperator Həzrətləri tərəfindən mərhəmətlə əfv ediləcəyi və ona
Böyük İmperatorun torpaqlarında layiqli təminat və sığınacaq veriləcəyi”
barədə ona edilən vədlərə məhəl qoymaması idi. (40) Lakin, polkovnik Ad-