1
T
ərtibçi:
N.
Alışova
Elmi redaktor:
K.M.Tahirov,
professor,
Əməkdar mədəniyyət işçisi
Redaktor:
A.Abdullayeva
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti – 100: metodik
tövsiyələr
/t
ərt. ed. N.Alışova; elmi red. K.Tahirov; red. A.Abdullayeva.-
Bakı, 2018.- 57 s.
©Az
ərbaycan Milli Kitabxanası, 2018
2
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin
100 illik yubileyi haqqında
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı
2018-
ci il may ayının 28-də müsəlman Şərqində ilk parla-
ment
li respublikanın – Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaran-
ma
sının 100 illiyi tamam olur.
Qədim və zəngin dövlətçilik ənənələrinə malik Azərbaycan
xalqı keçmişinin müəyyən dövrlərində tarixin hökmü ilə böyük
impe
riyalar tərkibinə qatılmaq məcburiyyətində qalmışdır. Azər-
bay
can Xalq Cümhuriyyəti məhz dünyanın siyasi nizamının yeni-
dən qurulduğu bir vaxtda, XIX əsrin axırları və XX əsrin əvvəllə-
rin
də Azərbaycanın yaşadığı parlaq mədəni yüksəliş mərhələsinin
məntiqi yekunu kimi meydana çıxmışdır.
XIX əsrin birinci yarısından etibarən maarifçilik ideyalarının
yayılması ilə Azərbaycanda baş vermiş köklü ictimai-siyasi və
mədəni dəyişikliklər yeni tipli teatrın, məktəbin və mətbuatın
yaranmasını təmin etməklə milli özünüdərkin gerçəkləşməsi üçün
zəmin hazırladı. Abbasqulu ağa Bakıxanov və Mirzə Fətəli
Axund
zadə ilə başlayan bu yolu yeni tarixi mərhələdə Həsən bəy
Zərdabi, Cəlil Məmmədquluzadə, Mirzə Ələkbər Sabir, Əli bəy
Hüseynzadə və digər görkəmli şəxsiyyətlər davam etdirərək milli
məfkurənin təşəkkülü və inkişafına mühüm təsir göstərirdilər.
Həmin dövrdə güclü sahibkarlar təbəqəsinin formalaşdığı neft
şəhəri Bakı, eyni zamanda, milli ruhlu ziyalılar nəslinin yetişdiyi
ictimai-
siyasi fikir mərkəzinə çevrilmişdi. Rusiyanın Dövlət du-
ma
larına və Müəssislər məclisinə seçilmiş azərbaycanlılar müs-
təmləkədən azad, demokratik dövlət sistemi yaratmağa hazır
idilər.
Bununla yanaşı, Rusiyada çarizmin süqutundan sonra bolşe-
vik
lərin hakimiyyəti ələ keçirməsi ilə keçmiş imperiya ərazisində
mürəkkəb geosiyasi vəziyyət yaranmışdı. Dünyanın aparıcı döv-
lətlərinin Bakı neftinə marağının siyasi çarpışmaları daha da gər-
3
gin
ləşdirdiyi belə bir şəraitdə Azərbaycanın tərəqqipərvər siyasi
elitası müstəqil milli dövlətçiliyin yaradılması naminə birləşdi.
1918-
ci il may ayının 28-də Azərbaycanın müstəqilliyini
bəyan edən İstiqlal bəyannaməsi qəbul edildi. Yeni qurulan Azər-
bay
can Xalq Cümhuriyyəti öz üzərinə götürdüyü çətin tarixi
vəzifəni imkanlarının ən son həddində çalışaraq şərəflə yerinə
yetirdi. Azərbaycanın ilk Parlamenti və Hökuməti, dövlət aparatı
təşkil edildi, ölkənin sərhədləri müəyyənləşdirildi, bayrağı, himni
və gerbi yaradıldı, ana dili dövlət dili elan edildi, dövlət quruculu-
ğu sahəsində ciddi tədbirlər həyata keçirildi. Ölkənin ərazi
bütövlüyü və milli təhlükəsizliyi təmin edildi, qısa müddətdə
yüksək döyüş qabiliyyətli hərbi hissələr yaradıldı, milli tələblərə
və demokratik prinsiplərə uyğun dövlət orqanları quruldu, maari-
fin və mədəniyyətin inkişafına xüsusi diqqət yetirildi, Azər-
baycanın ilk universiteti təsis olundu, təhsil milliləşdirildi, xalqın
sonrakı illərdə mədəni yüksəlişi üçün zəmin hazırlayan, ictimai
fikir tarixi baxımından müstəsna əhəmiyyətli işlər görüldü.
Mövcudluğunun ilk günlərindən xalq hakimiyyəti və insanla-
rın bərabərliyi prinsiplərinə əsaslanan Azərbaycan Xalq Cümhu-
riyy
əti bütün ölkə vətəndaşlarına eyni hüquqlar verərək irqi, milli,
dini, sinfi bərabərsizliyi ortadan qaldırdı. Cümhuriyyət parlamen-
ti
nin il yarımlıq fəaliyyəti boyunca qəbul etdiyi qanunlar milli
dövlətin müstəqilliyinin möhkəmləndirilməsinə, siyasi və iqtisadi
inkişafa, mədəniyyət və maarif sahələrində sürətli irəliləyişə
imkan verdi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti daim sülhsevər
siya
sət apararaq bütün dövlətlərlə qarşılıqlı əməkdaşlıq əlaqələri
yarat
mağa və bir-birinin hüquqlarına hörmət prinsipləri əsasında
müna
sibətlər qurmağa cəhd göstərirdi. Dünya birliyi tərəfindən
tanınmış Xalq Cümhuriyyətinin fəaliyyəti sayəsində Azərbayca-
nın beynəlxalq hüququn subyekti olması 1920-ci ilin aprel ayın-
dakı bolşevik işğalından sonra Azərbaycanın bir dövlət kimi dün-
ya
nın siyasi xəritəsindən silinməsinin qarşısını aldı.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti təcavüzə məruz qaldığı üçün
qarşıya qoyduğu məqsədlərə tam müvəffəq ola bilmədən süquta