Azərbaycan Respublikası Prezidentinin
“9” dekabr 2004-cü il tarixli
152 nömrəli Fərmanı ilə təsdiq edilmişdir
Azərbaycan Respublikasında Milli Ödəniş Sisteminin İnkişafı üzrə
2005 – 2007-ci illər üçün
DÖVLƏT PROQRAMI
I. Giriş
Son illər Azərbaycan Respublikasının Milli Bankı tərəfindən Milli Ödəniş Sisteminin
yaradılması və inkişafı Strategiyasına müvafiq olaraq elektron hesablaşma sistemlərinin yaradılıb
istifadəyə verilməsi istiqamətində geniş islahatlar aparılmış və bu zaman beynəlxalq maliyyə
qurumlarının texniki və maliyyə köməyindən istifadə edilməklə qabaqcıl beynəlxalq təcrübəyə
istinad olunmuşdur. Aparılan islahatlar nəticəsində Milli Ödəniş Sisteminin arxitekturasının ən
mühüm komponentləri yaradılmışdır. Belə ki, 2001-ci ilin əvvəllərində bütün bankların və
Maliyyə Nazirliyinin Baş Dövlət Xəzinədarlıq İdarəsinin ödənişlərini həyata keçirən və Milli
Ödəniş Sisteminin arxitekturasının əsasını təşkil edən Real Vaxt Rejimində Banklararası
Hesablaşmalar Sistemi (AZIPS) yaradılaraq istifadəyə verilmişdir. Bunun nəticəsində banklar
arasında əvvəllər günlərlə və bəzən həftələrlə çəkən hesablaşmaların saniyələr ərzində başa
çatdırılmasına, pul dövriyyəsinin sürətinin nəzərəçarpacaq dərəcədə artmasına, banklar
tərəfindən likvidliyin daha çevik idarə olunmasına, böyük məbləğli və təcili ödənişlərin real vaxt
rejimində (on-line) həyata keçirilməsinə imkan yaranmışdır.
2002-ci ilin sonlarından etibarən isə Milli Ödəniş Sisteminin arxitekturasının ikinci mühüm
elementi olan Xırda Ödənişlər üzrə Hesablaşma Klirinq Sistemi (XÖHKS) yaradılaraq istifadəyə
verilmişdir. Beləliklə, kiçik həcmli, lakin daim təkrarlanan xırda ödənişlərin (əmək haqqı, sosial
müdafiə ödənişləri, telefon, qaz, su, elektrik enerjisi üzrə kommunal ödənişlər və s.) elektron
daşıyıcılar əsasında həyata keçirilməsinə, eyni zamanda xırda ödənişlərin əsas iştirakçıları olan
kommunal xidməti müəssisə və təşkilatlarının, böyük sayda ödəniş əməliyyatları (məsələn,
mərkəzi və yerli vergi, gömrük və sosial müdafiə ödənişləri) aparan hökümət və kvazi-hökümət
qurumlarının Milli Ödəniş Sisteminin infrastrukturuna inteqrasiyası üçün əlverişli zəmin
yaradılmışdır.
Hər iki sistem yaradılarkən ən müasir texnologiyaya və proqram təminatlarına əsaslanmış və
sistem əhəmiyyətli ödəniş sistemlərinə dair beynəlxalq standartlar əldə rəhbər tutulmuşdur. Bu
sistemlərin fəaliyyətə başlaması ilə ölkədə bank sisteminin və maliyyə bazarlarının inkişafı üçün
əlverişli şərait yaranmış, bu isə öz növbəsində bazar iqtisadiyyatına əsaslanan daha səmərəli pul-
kredit siyasətinin aparılmasına, bütövlükdə iqtisadi inkişafın və maliyyə sabitliyinin təmin
olunmasına müsbət təsir göstərmişdir.
Qeyd etmək lazımdır ki, göstərilən sistemlərin yaradılması və tətbiqi beynəlxalq maliyyə
qurumları tərəfindən yüksək qiymətləndirilmiş və bu sahədə mövcud olan beynəlxalq
standartlara tam uyğunluğu təsdiq edilmiş, habelə onların tövsiyyəsi əsasında inkişaf etməkdə
olan bir sıra ölkələrin mərkəzi bankları, o cümlədən MDB üzvü olan dövlətlərin mərkəzi
bankları tərəfindən Azərbaycan Milli Bankının bu sahədəki təcrübəsinə böyük maraq göstərilmiş
və bu təcrübədən faydalanmışlar.
Ödəniş sistemləri infrastrukturunun əsas elementlərinin yaradılmasına baxmayaraq, bu gün
sağlam rəqabət prinsipləri əsasında bütün təsərrüfat subyektlərinin, ticarət-xidmət
müəssisələrinin, geniş əhali təbəqəsinin, o cümlədən pensiyaçıların və təqaüdçülərin bu
sistemdən daha aktiv istifadəyə cəlb edilməsi, regionlarda hüquqi və fiziki şəxslərin maliyyə
xidmətlərinə çıxışı imkanlarının daha da artırılması, qeyri-bank təşkilatlarının ödəniş
sistemlərinə texnoloji inteqrasiyasının təmin olunması məsələləri ödəniş sistemləri
strategiyasının əhatə dairəsinin genişləndirilməsini və bu məqsədlə xüsusi dövlət proqramının
hazırlanmasını zəruri edir.
Bu kontekstdə Milli Ödəniş Sisteminin İnkişafı üzrə hazırkı Dövlət Proqramı hazırlanarkən:
− Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 20 fevral 2003-cü il tarixli Fərmanı ilə təsdiq edilmiş
“2003-2005-ci illər üçün Azərbaycan Respublikasında yoxsulluğun azaldılması və iqtisadi
inkişaf üzrə Dövlət Proqramı”nın;
− “Azərbaycan Respublikasında dövlət pensiya sisteminin təkmilləşdirilməsi tədbirləri
haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 04 avqust 2003-cü il tarixli Fərmanının;
− “Azərbaycan Respublikasında sosial-iqtisadi inkişafın sürətləndirilməsi tədbirləri haqqında”
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 24 noyabr 2003-cü il tarixli Fərmanının;
− Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 11 fevral 2004-cü il tarixli Fərmanı ilə təsdiq edilmiş
“Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı (2004–2008-ci
illər)”nın məqsədləri nəzərə alınmışdır.
Dövlət Proqramının həyata keçirilməsi qeyd olunan proqramlar və Prezident fərmanlarında
nəzərdə tutulmuş məsələlərin həllinə əhəmiyyətli təsir göstərəcəkdir.
II. Dövlət Proqramının məqsədi
Dövlət Proqramının əsas məqsədləri hər bir təsərrüfat subyektinin, geniş əhali təbəqəsinin
elektron ödəniş sistemlərinin imkanlarından daha aktiv istifadəyə cəlb edilməsi, onlar üçün ərazi
mənsubiyyətindən asılı olmayaraq bütün ölkəni əhatə etməklə vahid elektron ödəniş məkanının
yaradılması, eyni zamanda hüquqi və fiziki şəxslərin maliyyə xidmətlərinə, bank sistemi və
maliyyə bazarlarının isə təsərrüfat subyektlərinə və ev təsərrüfatlarına qarşılıqlı çıxış
imkanlarının daha da artırılması, iqtisadi dövriyyədə olan pul kütləsinin nağdsız dövriyyə ilə
əvəz olunması və pul kütləsinin bank sistemində yığılaraq ölkə iqtisadiyyatının inkişafına
investisiya edilməsi üçün əlverişli zəmin yaratmaqdan ibarətdir.
Bu məqsədlərə çatmaq üçün Dövlət Proqramında
aşağıdakı ən mühüm tədbirlərin yerinə yetirilməsi nəzərdə tutulur:
− İlk növbədə kart ödənişlərinin daha da inkişaf etdirilməsi və Milli Ödəniş Sistemi
arxitekturasının tamamlanması üçün yeni infrastrukturun – Milli Kart Prosessinq Mərkəzinin
yaradılması.
Kart ödənişləri sahəsində ölkədə formalaşmış bazarın və münasibətlərin inkişaf etdirilməsi və
ölkənin bütün regionlarını əhatə etməklə əhaliyə ucuz və keyfiyyətli bank xidmətlərinin
göstərilməsi üçün Azərbaycan Respublikasının Milli Bankı tərəfindən beynəlxalq standartlara
cavab verən Milli Kart Prosessinq Mərkəzi yaradılacaq və 3 ildən sonra ədalətli prinsiplər
əsasında bankların birgə istifadəsinə və idarəçiliyinə veriləcəkdir.
Ən geniş əhali təbəqəsinin istifadəsi üçün nəzərdə tutulmuş və xırda və orta ödənişlər bazarına
istiqamətləndirilmiş Milli Kart Prosessinq Mərkəzinin yaradılması mikroprosessorlu (çip) ödəniş
kartlarının tətbiqini daha da genişləndirəcək, nağd pul dövriyyəsinin nağdsız hesablaşmalar
sisteminə çevrilməsinə, əmək haqqı, pensiya və müavinətlərin verilməsi mexanizmlərinin
təkmilləşdirilməsinə, rabitə, nəqliyyat xidmətləri və kommunal xidməti haqlarının yığılması
proseslərinin optimallaşdırılmasına əlverişli şərait yaradacaqdır. Habelə, əhalinin elektron biznes
xidmətlərindən daha səmərəli istifadə etməsinə, o cümlədən elektron ticarət və bazarlara çıxışı
üçün imkan yaradılacaqdır.
Bununla yanaşı pərakəndə ticarət və xidmət müəssisələrinin dövriyyəsində olan maliyyə
axınlarının şəffaflığına və ödəniş sistemləri vasitəsilə bank sisteminə daha aktiv cəlb olunmasına
imkan yaranacaq, bu məqsədlə pərakəndə ticarət və xidmət müəssisələrində POS-terminallardan
geniş istifadə olunması üçün müvafiq tədbirlər görüləcəkdir.
Milli Kart Prosessinq Mərkəzinin yaradılması kiçik kreditləşmənin ucuz və sadə vasitəsi olan
smart-kart texnologiyası ilə sadələşmiş kredit münasibətlərinin inkişafına təkan verəcək, habelə
bu istiqamətdə göstərilən bahalı bank xidmətlərinin xeyli ucuzlaşmasına gətirib çıxaracaqdır.
− Kommersiya banklarının daxili informasiya və hesablaşma sistemlərinin daha da inkişaf
etdirilməsi və beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılması.
Azərbaycan Respublikasının Milli Bankı mövcud qanunvericiliyə uyğun olaraq Korporativ
İdarəetmə standartları çərçivəsində ödəniş sistemlərinin əsas iştirakçıları olan bankların, xüsusilə
sistem əhəmiyyətli və geniş filial şəbəkəsinə malik olan kommersiya banklarının daxili
informasiya və hesablaşma sistemlərinin inkişaf etdirilməsi və beynəlxalq standartlara
uyğunlaşdırılması üçün müvafiq tələblər və standartlar müəyyən edəcək və həyata keçirilməsinə
yardım göstərəcəkdir.
Bununla bank sistemində ödənişlərin daha effektiv, təhlükəsiz və sürətli həyata keçirilməsi, pul
dövriyyəsinin sürətinin nəzərəçarpacaq dərəcədə artırılması, “yolda olan” pul vəsaitlərinin
minimuma endirilməsi təmin olunacaq, əhaliyə və hüquqi şəxslərə keyfiyyətli xidmətlər
göstərilməsi yolu ilə bankların müştəri bazasının genişləndirilməsinə, əlavə pul vəsaitlərinin cəlb
edilməsinə, iqtisadiyyatın müxtəlif sektorlarının kreditləşdirilməsinə imkan yaranacaq, bu isə öz
növbəsində bank sisteminə olan inam və etimadın daha da artmasına və maliyyə bazarlarının
inkişafına müsbət təsir göstərəcəkdir.
− Böyük sayda xırda ödənişlər (elektrik enerjisi, qaz, su, telefon və s. ödənişlər) aparan
kommunal xidməti təşkilatlarının, habelə, vergi, gömrük, pensiya və digər sosial müdafiə
ödənişlərini aparan hökümət qurumlarının ödəniş sistemləri infrastrukturuna texnoloji
inteqrasiyasının tamamlanması.
Bu məqsədlə həmin müəssisə və təşkilatlarda daxili informasiya sistemlərinin beynəlxalq
standartlar əsasında yenidən qurulması və banklarla informasiya mübadiləsi üçün interfeys
əlaqəsinin yaradılması nəzərdə tutulur.
Kommunal xidməti müəssisələrində bu tədbirlərin həyata keçirilməsi yaradılmış elektron ödəniş
sistemlərinin imkanlarından daha səmərəli və effektiv istifadə edilməsinə, kommunal xidmətləri
üzrə ödənişlərin yığım səviyyəsinin artırılmasına, bu sahədə maliyyə dövriyyəsinin bank
sisteminə cəlb edilməsinə, şəffaflığın daha da artırılmasına imkan yaradacaqdır.
Vergi, gömrük orqanlarının, pensiya və digər sosial ödənişləri aparan hökümət qurumlarının
ödəniş sistemləri infrastrukturuna texnoloji inteqrasiyasının tamamlanması büdcə vəsaitlərinin
daxil olması və istifadə edilməsi üzərində səmərəli nəzarətin təşkilinə, dövlət vəsaitlərinin daha
səmərəli idarə edilməsinə şərait yaradacaq, eyni zamanda əhaliyə əmək haqqı, pensiya, müavinət
və təqaüdlərin ödəniş texnologiyaları vasitəsilə daha sadə və rahat formada paylanmasına zəmin
yaradacaqdır;
− Ödəniş sistemlərinin coğrafi əhatə dairəsinin genişləndirilməsi və regionlara
istiqamətləndirilməsi, təsərrüfat subyektlərinin və ev təsərrüfatlarının maliyyə xidmətlərinə çıxış
imkanlarının daha da artırılması.
Bu məqsədlə geniş filial şəbəkəsinə malik olan və əhaliyə pensiya və müavinətlərın
paylanmasında, habelə kommunal ödənişlərin toplanmasında böyük təcrübəsi olan Milli poçt
operatorunun (“Azərpoçt” Dövlət Müəssisəsinin və Naxçıvan MR RİTN-in) poçt şəbəkəsi
platformasında poçt əmanətləri və poçt hesablaşmaları sisteminin yaradılması və bununla
əlaqədar olaraq müvafiq hüquqi, təşkilati və tənzimləmə prosedurlarının müəyyən edilməsi,
habelə poçt şəbəkəsinin elektron ödəniş infrastrukturuna inteqrasiyası üçün Azərbaycan
Respublikasının Milli Bankı tərəfindən müəyyənləşdirilmiş texniki və təhlükəsizlik
standartlarına uyğunlaşdırılması üzrə tədbirlər görüləcəkdir.
Bu tədbirlərin həyata keçirilməsi nəticəsində əhalinin yoxsul təbəqəsinin daha çox cəmləşdiyi
rayon və kənd yerlərində ödəniş sistemləri və maliyyə xidmətləri infrastrukturunun
genişləndirilməsi, regionlarda sosial təminat ödənişlərinin elektron daşıyıcılarla həyata
keçirilməsi, kənd yerlərində kommunal xidmətlərlə bağlı ödənişlərin yığımında mövcud olan
problemlərin aradan qaldırılması təmin olunacaqdır. Eyni zamanda təsərrüfatların maliyyə
xidmətlərinə çıxış və maliyyə sektorunun və maliyyə bazarlarının özünün təsərrüfat
subyektlərinə və ev təsərrüfatlarına qarşılıqlı çıxış imkanlarının artırılmasına əlverişli zəmin
yaranacaqdır.
Bu isə öz növbəsində yoxsulluğun aradan qaldırılmasına, yeni iş yerlərinin yaradılmasına, qeyri-
neft sektorunun, xüsusilə kənd təsərrüfatının inkişafına, regionlarda sosial və maliyyə
xidmətlərinin və infrastrukturun təkmilləşdirilməsinə müsbət təsir göstərəcəkdir.
− Ödəniş sistemlərində risklərin idarə edilməsi səmərəliyinin artırılması və təhlükəsizlik
standartlarının müəyyən müəyyən edilməsi.
Bu istiqamətdə müvafiq qanunvericilik və normativ-hüquqi bazanın təkmilləşdirilməsi üzrə
tədbirlər görüləcək, habelə Azərbaycan Respublikasının Milli Bankı tərəfindən ödəniş sistemləri
iştirakçılarının informasiya və hesablaşma sistemlərinə təhlükəsizlik və səmərəlilik standartları
müəyyən ediləcək və bütövlükdə ödəniş sistemlərinin fəaliyyəti üzərində beynəlxalq standartlara
uyğun nəzarət sistemi yaradılacaqdır.
Bunun nəticəsində mövcud risklərin səmərəli idarə edilməsi, ödəniş sistemlərinin isə fasiləsiz,
səmərəli və təhlükəsiz işləməsi təmin olunacaqdır.
III. Dövlət Proqramının yerinə yetirilməsinin əsas prinsipləri
Dövlət Proqramının yerinə yetirilməsi ilə əlaqədar nəzərdə tutulmuş tədbirlərin icrası zamanı
aşağıdakı prinsiplərə riayət olunmalıdır:
− əmək haqqı, pensiya və müavinətlər verilərkən, habelə kommunal xidmət haqları ödənilərkən
əhali istənilən bank və poçt şöbəsinin xidmətlərindən istifadə etmək imkanına malik olmalıdır;
− kommunal xidmətlər göstərən müəssisə və təşkilatlar yığım xidmətləri üçün bank seçimində
sərbəst olmalıdır;
− ölkədə bir neçə kart prosessinq mərkəzinin fəaliyyət göstərdiyi şəraitdə kart sahibləri istənilən
prosessinq mərkəzi tərəfindən xidmət göstərilən bankomat və POS-terminallardan istifadə etmək
imkanına malik olmalıdır;
− kommersiya banklarının yaratdıqları kart prosessinq mərkəzləri Azərbaycan Respublikasının
Milli Bankı tərəfindən yaradılan ödəniş sistemlərinin infrastrukturuna qoşulmalıdır;
− Azərbaycan Respublikasının Milli Bankı tərəfindən elektron ödəniş infrastrukturuna qoşulan
iştirakçılar1 üçün texniki və təhlükəsizlik standartları hazırlanmalı və iştirakçılar tərəfindən
həmin standartlara, habelə sistemlərdə risklərin idarə olunması tələblərinə riayət olunmasına
nəzarət edilməlidir;
− yoxsulluğun azaldılması və hökumətin digər inkişaf proqramlarına kömək məqsədilə əhali
üçün ödəniş sistemi infrastrukturundan istifadə haqları məqbul səviyyədə olmalıdır.
Gözlənilən nəticələr
Dövlət Proqramında nəzərdə tutlmuş tədbirlərin həyata keçirilməsi aşağıdakı nəticələrin əldə
olunmasına imkan verəcəkdir:
1. Bütövlükdə ölkə iqtisadiyyatı üçün:
− şəffaf, təhlükəsiz, səmərəli, qabaqcıl texnologiyaya və proqram təminatlarına əsaslanan və
beynəlxalq standartlara cavab verən ödəniş sistemləri infrastrukturunun tamamlanması təmin
ediləcək, bu isə öz növbəsində:
maliyyə xidmətlərinin və maliyyə bazarlarının inkişafına, təsərrüfat subyektlərinin və ev
təsərrüfatlarının həmin xidmətlərə çıxış imkanlarının artırılmasına və eyni zamanda maliyyə
sisteminin özünün təsərrüfat subyektlərinə çıxış imkanlarının artırılmasına şərait yaradacaqdır;
1 iştirakçılar dedikdə kommersiya bankları, Milli poçt operatoru, kommunal xidmətlər göstərən
müəssisə və təşkilatlar, kart prosessinq mərkəzləri və ödəniş sisteminə qoşulan digər qurumlar
nəzərdə tutulur. Yeni iş yerlərinin açılmasına, əhalinin rifahının yüksəldilməsinə, yoxsulluğun
azaldılmasına, daxili və xarici investisiyaların cəlb edilməsi üçün əlverişli şəraitin yaradılmasına
və bütövlükdə ölkə üzrə iqtisadiyyatın inkişafına müsbət təsir göstərəcəkdir;
− iqtisadiyyatda nağd pul dövriyyəsinin məhdudlaşdırılmasına və “dollarlaşmanın” qarşısının
alınmasına müsbət təsir edəcək, təsərrüfat subyektlərində maliyyə intizamının gücləndirilməsinə,
şəffaflığın artırılmasına, vergidən yayınma hallarının aradan qaldırılmasına, nağd pul kütləsinin
emissiyasına, onun saxlanması və inkasassiyasına çəkilən xərclərinin azaldılmasına, dövlət
müəssisə və təşkilatlarında pul vəsaitlərinin daha səmərəli idarə edilməsinə əlverişli şərait
yaradacaqdır;
− maliyyə sektorunun daha səmərəli fəaliyyət göstərməsi üçün sağlam rəqabət mühiti
yaradılacaq və nəticədə maliyyə xidmətlərinin səmərəliliyi yüksələcək və tariflər aşağı
düşəcəkdir.
2. Əhali üçün:
− əmək haqqı, pensiya, müavinət və təqaüdlərin vaxtlı-vaxtında, rahat üsullarla paylanması,
habelə kommunal və digər xidmət haqları ödənişlərinin elektron daşıyıcılarla istənilən bank və
ya poçt şöbəsi vasitəsilə, habelə digər üsullarla (internet, mobile bankinq və s.) həyata
keçirilməsi imkanı əldə olunacaq, eyni zamanda elektron biznes xidmətləri, o cümlədən elektron
ticarət və elektron bazarlara çıxış üçün müvafiq şərait yaranacaqdır.
3. Kommunal xidmətlər göstərən müəssisə və təşkilatlar üçün:
− kommunal ödənişlər üzrə haqların kommersiya bankları və ya poçt şöbələri vasitəsilə
toplanması maliyyə intizamını gücləndirəcək, şəffaflığı artıracaq və həmin təşkilatlar tərəfindən
nağd pulun yığılması, saxlanması və daşınması ilə bağlı xərclərin və risklərin azalmasına şərait
yaradacaqdır;
− kommunal ödənişlər üzrə haqların yığım səviyyəsinin artımından əldə edilən vəsaitlər
müştərilərə göstərilən xidmətlərin təkmilləşdirilməsi üçün lazım olan əlavə maliyyə mənbəyinə
çevriləcək, bu isə onların özəlləşdirilməsi zamanı müsbət amil rolunu oynayacaqdır.
4. Kommersiya bankları üçün:
− təsərrüfat subyektlərinə sadə, ucuz, sürətli və keyfiyyətli xidmətlər göstərilməsi yolu ilə
müştəri bazasının genişləndirilməsinə, geniş əhali təbəqəsində olan pul vəsaitlərinin bank
dövriyyəsinə cəlb edilməsinə və onların iqtisadiyyatın müxtəlif sektorlarının kreditləşdirilməsinə
yönəldilməsinə, habelə filial şəbəkəsinin inkişaf etdirilməsinə əlverişli imkan yaranacaqdır.
5. Milli poçt operatoru üçün:
− “Azərpoçt” DM-in mövcud şəbəkəsinin daha da genişləndirilməsinə şərait yaradılacaq, bank-
maliyyə xidmətlərinin tətbiqi təmin ediləcək, regionlarda olan poçt şöbələrinin xidmət sferası
genişlənəcəkdir.
IV. Maliyyələşdirmə mənbələri
Dövlət Proqramının qarşıya qoyduğu məqsədin və bununla əlaqədar tədbirlərin həyata
keçirilməsi və Azərbaycan Respublikasında vahid nağdsız hesablaşmalar sisteminin yaradılması
maliyyələşdirmə mənbələrinin kompleks şəkildə formalaşdırılmasını tələb edir.
Əsas tədbirlərin maliyyələşdirilməsi mənbələri kimi beynəlxalq maliyyə qurumlarının
kreditlərindən, Azərbaycan Respublikasının Milli Bankının resurslarından, habelə kommersiya
banklarının və Dövlət Proqramının həyata keçirilməsində iştirak edən təşkilatların
investisiyalarından istifadə edilməsi nəzərdə tutulur.
Dostları ilə paylaş: |