NƏTİCƏ
1995-ci ildə Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının qəbulu dövlətimizdə köklü dəyişikliklərə başlanğıc verdi. Bu dəyişikliklərdən biri də yerli özünüidarəetmənin formalaşması oldu.
Yerli özünüidarəetmə ölkəmizdə yeni yaranmış institutdur. Azərbaycan Respublikasında yerli özünüidarəetməni bələdiyyələr həyata keçirir. Bu quruma ilk seçkilər 1999-cu il dekabr ayının 12-də keçirildi. Baxmayaraq ki, Konstitusiyanın “Keçid müddəalarının” 7-ci bəndinə görə konstitusiya qüvvəyə mindikdən sonra iki il müddətinə ölkədə yerli özünüidarə haqqında qanun qəbul edilməli və bələdiyyələrə seçkilər keçirilməli idi.
Ümumiyyətlə yerli özünüidarəetmə xalqa ən yaxın olan idarəetmədir. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının birinci maddəsində Azərbaycan Respublikasında dövlət hakimiyyətinin yeganə mənbəyinin Azərbaycan xalqı olması göstərilir. İkinci maddədə isə xalqın suverenliyindən bəhs edir. Orada deyilir:
I. Sərbəst və müstəqil öz müqəddəratını həll etmək və öz idarəetmə formasını müəyyən etmək Azərbaycan xalqının suveren hüququdur.
II. Azərbaycan xalqı öz suveren hüququnu bilavasitə ümumxalq səsverməsi-referendum və ümumi, bərabər və birbaşa seçki hüququ əsasında sərbəst, gizli və şəxsi səsvermə yolu ilə seçilmiş nümayəndələri vasitəsi ilə həyata keçirir.
Yerli özünüidarəetməni həyata keçirən bələdiyyələrin də təşkil olunmasında bu prinsipə riayət edilir. Bələdiyyələrə üzv seçməklə vətəndaşların yerli özünüidarəetmədə iştirakı tükənmir. Bundan başqa vətəndaşlar yaşadıqları ərazilərdə yerli özünüidarə hüququnu öz iradəsini birbaşa ifadə etmək, rəy sorğusu, müstəqil fıkir söyləmək, təkliflər vermək vasitəsilə və digər formalarda həyata keçirirlər.
Bələdiyyələr təşkil olunduqdan sonra öz orqanları vasitəsi ilə ölkə qanunvericiliyinin onlar qarşısında qoyduğu bir sıra vəzifələri yerinə yetirirlər. Bu istiqamətdə bələdiyyə orqanları qanunvericiliklə müəyyən edilmiş və yerli özünüidarəetmə orqanlarının üzərinə qoyulmuş proqramlar həyata keçirirlər. Bu proqramlar aşağıdakılardır:
1. Yerli sosial müdafiə və sosial inkişaf proqramları.
Yerli sosial müdafiə proqramları bələdiyyə tərəfindən müəyyən edilən vətəndaşlar kateqoriyasına dövlət sosial təminatından əlavə sosial təminatlar müəyyən edir. Həmin təminatlar mütəmadi və birdəfəlik ola bilər. Yerli sosial müdafiə və sosial inkişaf proqramlarında məqsəd dövlətin həyata keçirdiyi sosial inkişaf proqramlarında nəzərdə tutulmayan və ya onlara əlavə olaraq yerli əhəmiyyətli sosial inkişaf məsələlərini həll etməkdir. Həmin proqramlar məktəblərdə tərbiyə, təhsil, səhiyyə, mədəniyyət, yaşayış və qeyri-yaşayış binalarının saxlanılması və istifadə edilməsi, sanitariya müəssisələrinin təşkili, saxlanılması və inkişafı, mənzil tikintisi, yerli əhəmiyyətli su mənbələrindən istifadə, su təchizatının və kanalizasiya təsərrüfatının təşkili, saxlanılması və inkişafı, yanacaq təchizinin və satışının təşkili, yerli əhəmiyyətli yolların tikilməsi və saxlanılması, mərasim xidmətlərinin təşkili və qəbiristanların qorunması, yerli nəqliyyat və rabitə xidmətinın təşkili, ticarət, ictimai iaşə və məişət xidmətinin təşkilinə şərait yaradılması, mədəniyyət müəssisələrinin inkişafına yardım göstərilməsi, tarix və mədəniyyət abidələrinin saxlanılması, informasiya xidmətinin təşkili, kütləvi informasiya vasitələrinin fəaliyyəti üçün şərait yaradılması, kimsəsizlərə, xəstələrə, qocalara, maddi imkansızlara, valideyin himayəsindən məhrum olmuş, həmçinin istedadlı uşaqlara əlavə yardım, fıziki tərbiyə və idmanın inkişafına yardım göstərilməsi, əhalinin məşğulluğuna, adamların peşələri üzrə işlə təmin olunmasına kömək göstərilməsi və yerli infrastrukturun digər sahələrini əhatə edə bilər.
2.Yerli iqtisadi inkişaf proqramları.
Yerli iqtisadi inkişaf proqramlarından məqsəd dövlətin həyata keçirdiyi iqtisadi inkişaf proqramlarında nəzərdə tutulmayan və ya onlara olavə olaraq yerli əhəmiyyətli iqtisadi inkişaf məsələlərini həll etməkdir. Həmin proqramlar aqrar, sənaye, rabitə, nəqliyyat və digər sahələri əhatə edə bilər. Yerli iqtisadi inkişaf proqramlarında bələdiyyə torpaqlarında və dövlətin bələdiyyələrə verdiyi əmlakdan səmərəli istifadə yolları göstərilir.
3.Yerli ekoloji proqramlar.
Yerli ekoloji proqramlardan məqsəd dövlətin həyata keçirdiyi ekoloji proqramlarda nəzərdə tutulmayan və ya onlara olavə olaraq yerli əhəmiyyətli ekoloji təmizlik məsələlərinin həllinə yerli əhalinin hamılıqla cəlb edilməsidir. Həmin proqramlara yerli şəraitdə mövcud olan ekoloji tarazlığın qorunub saxlanılması, bələdiyyə ərazisinin yaxşılaşdırılması və abadlaşdırılması, məişət tullantılarının toplanması və emalı, suyun, havanın, torpağın hər cür çirklənmədən qorunması, qonşu bələdiyyələrlə birgə ekoloji tədbirlərin həyata keçirilməsi və yerli əhəmiyyətli digər tədbirlər daxil edilə bilər. Bələdiyyələr dövlətin ekoloji proqramları ilə yerli ekoloji proqramların əlaqələndirilməsinə, müəyyən hallarda birgə tədbirlərin həyata keçirilməsinə yardım göstərirlər.
Bələdiyyə institutunun ölkəmiz üçün yeni olduğunu nəzərə alaraq bu qurumlar fəaliyyətinə nəzarət və yardım məqsədi ilə Azərbaycan Respublkası Prezidentinin fərmanı ilə Azərbaycan Respublikasının Ədliyyə Nazirliyi nəzdində Bələdiyyələrlə İş Mərkəzi yaradılmışdır.
İndiyə qədər yerli özünüidarəetmə ilə bağlı 20-dək qanun qəbul edilmiş, bu qanunlarla əlaqədar fərmanlar verilmiş, qərarlar çıxarırmışdır. Ümumiyyətlə, cəmiyyət inkişaf edir və ictimai həyatın müxtəlif sahələrində bu inkişafa uyğun dəyişikliklər gedir. Ölkə qanunvericiliyi də bu inkişafdan öz payını alır. Yerli özünüidarəetmə haqda olan qanunvericiliyə də müvafiq dəyişikliklər, əlavələr olunur.
Sevindirici haldır ki, Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyasında dövlət hakimiyyət orqanlarının işçiləri ilə yanaşı, bələdiyyə idarəetmə orqanlarında çalışan işçilər üçün də kursları yaradılmışdır.
Bir fakti unutmaq olmaz ki, bələdiyyə institutu ölkəmizdə yeni yaranıb və bu qurumun hüquqi bazası yetərincə olsa da, təcrübə bazası yox dərəcəsindədir. Bundan əlavə, bir sıra icra strukturları rəhbərlərinin bu qurumlara qısqanclıqla yanaşması və bəzi hallarda işə birbaşa müdaxiləsi, hətta öz sərəncamları ilə bələdiyyələrin səlahiyyətlərinin məhdudlaşdırması adıçəkilən qurumların iş fəaliyyətini iflic vəziyyətə salır.
Bəs yaranmış vəziyyətdən necə çıxmalı?
Təhlillər göstərir ki, əgər biz həqiqətən sivil şəkildə çalışan və beynəlxalq standartlara cavab verən yerli özünüidarəetmə sistemini fəaliyyətdə görmək istəyiriksə, ilk növbədə ona verilən səlahiyyətlər çərçivəsinə yenidən baxmalıyıq. Yerlərdəki icra nümayəndələrinin ləğvi və ya bir çox hallarda onların bələdiyyələrlə birləşdirilməsi bələdiyyələrin işini və məsuliyyətini artıra bilər.
Fikrimizcə, ilk öncə icra strukturları ilə üst-üstə düşən məsələlər və “paralel səlahiyyətlər” aradan qaldırılmalı, seçki yolu ilə hakimiyyətə gələnlərə geniş səlahiyyət paketi təqdim edilməlidir. Məsələn, əhaliyə kommunal xidmətlərin göstərilməsinin tamamilə bələdiyyələrə verilməsi daha doğru addım olardı. Qeyd edək ki, bələdiyyə qanunvericiliyi də buna imkan verir. Addımın atılması nəticə etibari ilə çox uğurlu ola bilər. Ən əsası isə büdcədən bu sahənin saxlanılmasına ayrılan xərcin azalmasına gətirər.
İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT
1. Azərbaycan Respublikasında Bələdiyyələrin Hüquqi Bazası: qanunlar, fərmanlar, sərəncamlar, əsasnamələr. Bələdiyyə Kitabxanası. Bakı, 2002.
2. Əziz Torrul. Beynəlxalq bələdiyyə təcrübəsi.
3. Q. İbadoğlu, A. Mehtiyev, S. Əliyev. Büdcə bələdçisi. Bakı 2003
4. E. Abdullayev, S. Həsənova, Z. Qaralov. Bələdiyyə hüququ.
ABU, Bakı, 2002.
5. А.Əliyev Ә.Qasımov, V.Zeynalov. Bələdiyyələrə elmi - metodik kömək.
BDU, Bakı, 2002.
6. Ş. Xuduoğlu. Bələdiyyələr haqqında.(Nəzəriyyələr,təcrübələr, sənədlər toplusu). Qanun, Bakı, 1999.
7. V.Tofiqli. Bakı bələdiyəsi: müşahidələr, faktlar, mülahizələr. Bakı, 2006.
8. Əziz Torrul. Bələdiyyələrdə ictimaiyyətlə əlaqələrin beynəlxalq təcrübəsi.
Bakı, 2002.
9. Əziz Torrul. Bələdiyyələrin maliyyə fəaliyyəti.
10. N. Seyidov. Azərbaycan bələdiyyələr assosasiyası. Bakı, 2003
11. H. Hacılı, D. Əhmədov. Azərbaycan Bələdiyyələr Assosiasiyası : Onun Yaradılması Zərurəti və Funksional Fəaliyyəti.. Bakı, 2003.
12. Z.Əsgərov. Konstitusiya hüququ. Bakı, 2002.
13. Z.Qaralov. Azərbaycan Respublikasında Bələdiyyəılərin hüquqi bazası.
Bakı, 2000.
14.Azərbaycan bələdiyyələri: İmkan və perspektivlər. Bakı, 2003.
15. H.Həsənov, M.Hüseynov. Bələdiyyə idarəetməsi. Bakı, 1999
16.Bələdiyyə bələdçisi. Bakı, 2001.
17. N.H.Əliyev. Bələdiyyələr və yerli büdcə. Azərnəşr, Bakı, 2003.
18.Bələdiyyə inzibatçılığı. Bakı, 2001.
19. N.Seyidov. Bələdiyyələr: Beynəlxalq təcrübə və yerli qanunvericilik...
Bakı, 2003.
20. Bələdiyyələrin maliyyə, vergitutma,hüquq və səlahiyyətləri.
Adiloğlu, Bakı, 2003.
21. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyası Qanun 2005
22. Azərbaycan Respublikası Seçki məcəlləsi 2003
23. Bələdiyyələrin statusu haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu 1999
24. Bələdiyyə əraziləri və torpaqları haqqında Azərbaycan Respubikasının Qanunu 1999
25. Yerli (bələdiyyə) vergilər və ödənişlər haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu 2001
26. Bələdiyyə torpaqlarının ayrılmasına dair sənədlərin hazırlanması və razılaşdırılması qaydaları haqqında Əsasnamənin təsdiq edilməsi barədə Azərbaycan Respublikasının Qanunu 2002
27. Bələdiyyələrin fəaliyyətinə inzibati nəzarət haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu 2003
28. Bələdiyyələrin daimi və başqa komissiyaları haqqında Əsasnamənin təsdiq edilməsi barədə Azərbaycan Respubikasının Qanunu 2000
29. Bələdiyyələrin birgə fəaliyyəti, birləşməsi, ayrılması və ləğv edilməsi haqqında Azərbaycan Respubikasının Qanunu 2000
30. Bələdiyyələrin maliyyəsinin əsasları haqqında Azərbaycan Respubikasının Qanunu 1999
31. Bələdiyyələrin nümunəvi nizamnaməsinin təsdiq edilməsi haqqında Azərbaycan Respubikasının Qanunu 2000
32. Bələdiyyə torpaqlarının idarə edilməsi haqqında Azərbaycan Respubikasının Qanunu 2001
33. Bələdiyyə üzvünün statusu haqqında Azərbaycan Respubikasının Qanunu 2000
34. Azərbaycan Respublikasında yerli özünüidarəetmə üzrə Əlaqələndirmə Şuraları haqqında" Əsasnamənin təsdiq edilməsi barədə Azərbaycan Respublikasının Qanunu 2000
35. Bələdiyyələrin su təsərrüfatı haqqında Azərbaycan Respubikasının Qanunu 2001
36. Bələdiyyələrin məhəllə komitələri haqqında Nümunəvi Əsasnamənin təsdiq edilməsi barədə Azərbaycan Respublikasının Qanunu 2001
37. Yerli (bələdiyyə) vergilər və ödənişlər haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu 2001
38. Bələdiyyə mülkiyyətinə əmlakın verilməsi haqqında Azərbaycan Respubikasının Qanunu 1999
39. Bələdiyyələrin vergi xidməti orqanı haqqında Əsasnamənin təsdiq edilməsi barədə haqqında Azərbaycan Respubikasının Qanunu 2003
40. Azərbaycan Respublikasında bələdiyyə seçkilərində seçicilərin təşəbbüs qruplarının yaradılması və namizədlərin irəli sürülməsi qaydası haqqında Mərkəzi Seçki Komissiyasının Təlimatı 2004
41. Yerli özünüidarəetmə haqqında Avropa Xartiyası 1985
42. Комарова В.В. Собрания, сходы и конференции - форма осуществления народовластия.
43. Основные теории местного самоуправления: происхождение и развитие. Москва, 1996
44. Dövri nəşrlər:
Xalq qəzeti
525-ci qəzet
45. İnternet resurs mərkəzləri:
http://www.meclis.gov.az-AR MM-nin rəsmi saytı
http://www.azstat.org-AR DSK-nin rəsmi saytı
http://www.eksрert.az-müstəqil jurnal
http://belediyye.iatp.az-Bələdiyyə Resurs Mərkəzi
http://www.cec.gov.az-AR MSK-nın rəsmi saytı
http://www.lslg.ru-Центр правовой поддержки местного самоуправления