Bakı Dövlət Universiteti Tələbə Hüquq Jurnalı
[buraxılış №1, 2015]
8
Günel Abdullayeva
✵
Azərbaycan Respublikası Konstitusiya
Məhkəməsinin konstitusion hüquqi
statusundakı problemli məqamlar
Annotasiya
Məqalə Konstitusiya Məhkəməsinin hakimiyyət sistemində tutduğu mövqeyi
qiymətləndirmə istiqamətindədir. Bundan əlavə onun yaradılmasını zəruri edən
şərtlər, bununla bağlı nəzəriyyələr və onların müasir dövrdə əsaslandırılması,
fəaliyyətinin əhəmiyyətindən də bəhs edilir. Əsas olaraq, burada onun aid olduğu
hakimiyyət qolu ilə səlahiyyətlərinin xarakterinin uzlaşma məsələsi,
qanunvericilikdə onun üçün müəyyən olunmuş hüquqi statusun uyğun olub-
olmaması, funksiyasının digər hakimiyyət orqanlarının yerinə yetirdiyi
funksiyalarla toqquşma məqamlarından bəhs edilir. Bu məsələlərlə bağlı ABŞ,
Fransa, İtaliya və başqa xarici dövlətlərin təcrübəsinə də müraciət edilərək
müqayisəli təhlil aparılmış, müsbət və mənfi tərəflər qiymətləndirilmişdir. Son
olaraq mövcud olması məqsədəuyğun və effektiv hesab edilən tövsiyələr
məqalənin nəticə hissəsində əks olunmuşdur.
Summary
This article is dedicated to the evaluation of place of Constitutional Court in the
separation of powers. In addition, the necessity of establishment of the Court, the
theories with regard to this establishment and their contemporary reasoning,
and significance of its activity is analyzed. The article covers the conformity
between character of authorities of Constitutional Court and its affiliation to the
branch of separation of powers, suitability of the legal status defined in
legislation, the collision of its functions with other branches of separation of
powers. The comparative analyzes of the practice formed in the USA, France, Italy
and other countries and demonstrated the pros and cons. There is appropriate
and effective suggestions given on this issue at the conclusion part of the article.
Giriş
üquqi dövlətin əsaslandığı mühüm prinsiplərdən biri “hakimiyyətin
bölünməsi” prinsipidir. Belə ki, hər bir hakimiyyət qolu digərinin
müdaxiləsi olmadan, çəkindirmə və tarazlaşdırma mexanizmi
əsasında öz funksiya və səlahiyyətlərini realizə edir. Konstitusiya nəzarətini
həyata keçirən Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin (bundan
sonra AR Konstitusiya Məhkəməsi) isə aid olduğu hakimiyyət qolu ilə onun
səlahiyyət dairəsi arsında ziddiyyətli məqamlar mövcuddur. Bəli, Konstitusiya
dövlətin ali qanunu olaraq müstəsna əhəmiyyət kəsb etdiyindən bütün
qanunvericiliyinin ona zidd olmaması üçün nəzarət sisteminin effektivliyi tələb
olunur. Lakin AR Konstitusiya Məhkəməsi qanunverici hakimiyyətə məxsus
funksiyanin bir qismini də həyata keçirir. Belə ki, digər məhkəmələrdən fərqli
olaraq , o, hüquqyaratma fəaliyyətini yerinə yetirir. Üstəlik, məhkəmə hakimiy-
yəti orqanı olaraq da qiymətləndirilməsində qarışıq məqamlar təzahür edir. Bu
isə məsələnin bir sıra problemli tərəflərini üzə çıxarır.
✵
Bakı Dövlət Universiteti Hüquq fakültəsi, II kurs, SABAH qrup tələbəsi
H
Bakı Dövlət Universiteti Tələbə Hüquq Jurnalı
[buraxılış №1, 2015]
9
I. Konstitusiya nəzarətinin mövcud olmasının
zərurət səbəbləri
Müasir dövr inqilablarından sonra bir çox dövlətlər üçün səciyyəvi
cəhətlərdən biri konstitusiya qəbul etmək olmuşdur. Hər dövlətin maddi
mənada konstitusiyası ola bilsə də, formal mənada heç də bütün dövlətlərin
konstitusiyası yoxdur. Ən yüksək hüquqi qüvvəyə malik ali qanun hesab edilən
konstitusiya məhz formal konstitusiyadır, hansı ki, daha çox kontinental hüquq
sistemi ölkələri üçün xarakterikdir. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının
(bundan sonra AR Konstitusiyası) 147 və 148-ci maddələrindən də göründüyü
kimi, Konstitusiyanın hüquqi qüvvəsi Azərbaycan Respublikasının qanunverici-
lik sistemində ən yüksəkdir. Bu səbəbdən digər qanunvericilik aktlarının
Konstitusiyaya zidd olmaması, onda əks olunan normaları, prinsipləri inkar edən
müdəaların qanunvericilikdən təmizlənməsi, Konstitusiyanın hakimiyyətin
yeganə mənbəyi olan xalqın iradəsi əsasında qəbul olunmuş qaydalara əks olan
aktlardan mühafizə olunması zərurət kəsb edir. Çünki zaman keçdikcə qəbul
edilən normativ sənədlərin sayı hədsiz dərəcədə artdığından onların qeyri-
konstitusion olma riski xeyli çoxalır. Həmçinin konstitusiya nəzarəti digər
hakimiyyət qollarının ehtimal edilən pozuntulara yol verməsinin qarşısını alır.
Əvvəla, onu qeyd etmək lazımdır ki, Konstitusiya nəzarəti orqanının
qanunların Konstitusiyaya “zidd olmaması”na nəzarət etməsi daha
məqsədəuyğun olar.
1
Çünki “Konstitusiyaya uyğunluq” dedikdə qanunvericiliyin
fəaliyyət sferası bir növ məhdudlaşır. Belə ki, bu, azadlıq prinsipinin müasir
dövrümüzdəki təzahürü
2
ilə üst-üstə düşmür. Ictimai münasibətlər çox mürək-
kəb olduğundan və intensiv şəkildə inkişaf etdiyindən qəbul edilən qanunların
Konstitusiya ilə ziddiyyət təşkil etməməsinə nəzarət daha məqsədəmüvafiqdir.
Konstitusiyaya uyğunluq yoxlanıldıqda tənzimlənmə predmetinin Konstitu-
siyada təsbit olunmuş olması lazımdır. Yəni, “uyğunluq” termini o halda
işlədilməlidir ki, hər hansı institutun barəsində onu inkişaf etdirən aşağı
səviyyəli qanunvericilik aktları qəbul edilmiş olduğu halda həmin institutu
birbaşa tənzimləyən normalar Konstitusiyada təsbit edilmiş olsun. Konstitusiya
isə ən ümumi normalardan ibarət olduğundan əksəriyyət hallarda yoxlanan
aktın tənzimlənmə predmeti Konstitusiyada xatırlanmır. “Konstitusiyaya
uyğunluq” məsələsinin isə konstitusiya nəzarətini həyata keçirən orqanların
təfsir etmə fəaliyyətində nəzərə alınması daha məqsədəuyğundur.
Konstitusiya nəzarətini əsalandırmaq üçün 3 əsas nəzəriyyə mövcuddur:
1) orqanik nəzəriyyə; 2) institusional nəzəriyyə; 3) təbii hüquq və ya ictimai müqa-
vilə nəzəriyyəsi. Orqanik nəzəriyyəyə əsasən Konstitusiya müəssisələr
hakimiyyətinin aktı olduğu səbəbindən müəssisələr hakimiyyətinə, yəni indiki
qanunverici hakimiyyətə nisbətən aşağı səviyyəli hakimiyyətə malik olan
orqanların aktları müəssisələr hakimiyyətinin aktına zidd olmamalıdır.
İnstitusional nəzəriyyə isə bunu əsas götürür ki, Konstitusiya hakimiyyət
orqanları üçün “oyun qaydaları”nı müəyyən edir. Bu orqanlardan heç biri
digərinin səlahiyyətlərinə qəsd etməməlidir. Federativ dövlətlərdən ötrü isə
mərkəzin və federasiya subyektlərinin səlahiyyət dairələrinin həddinə riayət
1
Boris Aleksandroviç Straşun. Xarici ölkələrin konstitusiya (dövlət) hüququ, s. 123 (Bakı, 2007)
2
XVII əsrə qədər azdlıq prinsipinin mahiyyəti “qanunla icazə verilməyən hər şey qadağan
edilir” şəklində anlaşılırdı. Lakin müasir dövrdə bu prinsip “qanunla qadağan edilməyən hər
şeyə icazə verilir” mahiyyətində qəbul edilir.
Bakı Dövlət Universiteti Tələbə Hüquq Jurnalı
[buraxılış №1, 2015]
10
edilməsi xüsusilə vacibdir. O ki qaldı təbii hüquq və ya ictimai müqavilə
nəzəriyyəsinə, onun nümayəndələri belə hesab edir ki, Konstitusiya idarə
edənlər və idarə edilənlər üçün, ilk növbədə, insan və vətəndaş hüquqları üçün
zəmanət müəyyən edir və konstitusiya nəzarəti orqanı da həmin qaydalara
riayət olunmasına, onların düzgün icra edilməsinə nəzarət etməlidir.
3
Bu nəzə-
riyyələrin hər birinin müddəaları doğru hesab edilir. Belə ki, onlar müəyyən
mənada bir-birini tamamlayır. Orqanik nəzəriyyənin əsas ideyası konstitusiya
nəzarətinin normativ sistemin iyerarxik quruluşu ilə şərtlənməsini ifadə edir,
hansı ki Konstitusiyanın 148-ci maddəsində bu, əks olunub. Lakin o dövrün ideo-
logiyası əsasında formalaşmış bu nəzəriyyənin indiki vəziyyətdə şərhi “müəssi-
sələr hakimiyyəti”nin yox, xalqın qəbul etdiyi Konstitusiya aktının üstün qüvvəsi
ilə əlaqələndirilməlidir. İnstitusional nəzəriyyəyə gəldikdə isə o, mahiyyət
etibarilə hakimiyyət bölgüsünün effektiv nəticəsini təmin etməkdə Konstitusya
nəzarətinin əhəmiyyətini vurğulayır. Təbii hüquq nəzəriyyəsinin müddəaları isə
AR Konstitusiyasının 12-ci maddəsində təsbit edilmiş dövlətin ali məqsədindən
biri olan insan və vətəndaşların hüquq və azadlıqlarının təmin edilməsinin əsas
zəmanətçisi qismində konstitusiya nəzarəti orqanının çıxış etdiyini göstərir.
Bütün bunlar Konstitusiya nəzarətinin mühüm əhəmiyyətini təsdiq edir.
II. Konstitusiya Məhkəməsinin hakimiyyət sitemində
yeri məsələsi
Azərbaycan Respublikasında konstitusiya nəzarətini həyata keçirən
orqan AR Konstitusiya Məhkəməsidir. 1995-ci il 12 noyabrda qəbul edilmiş
Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının “Keçid müddəaları” hissəsinin 11-ci
bəndində bir il ərzində Konstitusiya Məhkəməsinin yaradılmalı olması
göstərilmişdi. Bu proses bir qədər gecikdiyindən 1998-ci ilədək, yəni
Konstitusiya Məhkəməsi təsis olunana qədər onun səlahiyyətlərinin bir qismini
AR Ali Məhkəməsi həyata keçirmişdir. Məlum olduğu kimi, müasir konstitu-
sionalizmin vətəni olan ABŞ Ali Məhkəməsinin özü kostitusiya nəzarətini həyata
keçirir. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, ABŞ ümumi hüquq sisteminə daxil olan
dövlətdir və belə ölkələrdə məhkəmə hakimiyyətinin səlahiyyətlərinin dairəsi
olduqca genişdir. Üstəlik, konstitusiya nəzarətinin amerikan sistemində o, adi
mülki, cinayət, inzibati və digər “konstitusiyaya aid olmayan” işləri həll edən
ümumi yurisdiksiyalı məhkəmələr tərəfindən həyata keçirilir.
4
Kontinental
hüquq sisteminə daxil olan dövlətlər üçün isə bu xüsu-siyyət xarakterik deyil. Elə
məhz bu səbəbdən də sivil hüquq ölkələrində konstitusiya nəzarətini ali
məhkəmə həyata keçirmir. Azərbaycan Respublikasında da Ali Məhkəməyə
həmin səlahiyyət müvəqqəti olaraq zərurətdən irəli gəldiyi üçün verilmişdir.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu dövr ərzində konstitusiya nəzarəti fəaliyyəti
məhsuldar şəkildə realizə olunmamışdır. Bu səbəbdən Konstitusiya
Məhkəməsinin məhkəmə hakimiyyəti orqanı olması ziddiyyətli fikirlərlə
qarşılaşır. Bu orqanın “məhkəmə” adlandırılmasına bir çox dövlətin
təcrübəsində rast gəlinir. Buna baxmayaraq heç də bu dövlətlərin hamısı onu
məhkəmə hakimiyyətinə aid etmirlər. Məsələn, İtaliya Konstitusiya
nəzəriyyəsində Konstitusiya Məhkəməsinin digər hakimiyyət qollarından ayrıca
3
Straşun, s. 124
4
Midhəd Qəfərov, Hikmət Eyvazov. Hüquq mühafizə orqanları, s. 139 (Bakı, 2012)
Bakı Dövlət Universiteti Tələbə Hüquq Jurnalı
[buraxılış №1, 2015]
11
fəaliyyət göstərdiyi vurğulanır.
5
Həmçinin İtaliya Konstitusiyasında digər haki-
miyyət qolları 5-ci bölmədə əks etdirildiyi halda, Konstitusiya Məhkəməsindən
6-cı bölmədə bəhs olunur. Bənzər hal Bolqarıstan Konstitusiyasında da əks
olunub. Burada Konstitusiya Məhkəməsinə xüsusi fəsil ayrılmasıyla bərabər,
ölkənin Konstitusiya Məhkəməsi haqqında qanununda qeyd edilir
ki, Konstitusiya Məhkəməsi qanunverici, icra və məhkəmə hakimiy-
yətindən müstəqildir. Üstəlik, Konstitusiya Məhkəməsi özünün 16 dekabr
2013-cü il 18 saylı qərarında qeyd edib ki, o, məhkəmə sisteminin tərkib hissəsi
deyil, üç hakimiyyətdən kənarda dayanmaqla öz səlahiyyətlərini müstəqil olaraq
bu hakimiyyət qolları ilə bərabər həyata keçirir.
6
Əslinə qalsa, “Konstitusiya
Məhkəməsi haqqında” AR Qanununun 5.1-ci maddəsində onun müstəqilliyi
prinsipi belə açıqlanır: “Konstitusiya Məhkəməsi müstəqil dövlət orqanıdır və
təşkilati, maliyyə, habelə hər hansı cəhətdən qanunvericilik, icra və məhkəmə
hakimiyyəti orqanlarından, yerli özünüidarə orqanlarından, habelə hüquqi və
fiziki şəxslərdən asılı deyildir”. Bu, çox mütərəqqi norma hesab edilməlidir.
Lakin AR Konstitusiyasının 125-ci maddəsinin II bəndində Konstitusiya
Məhkəməsinin məhkəmə hakimiyyətinə aid olması qeyd edilir. Həmçinin onun
hüquqi statusunu tənzimləyən norma da digər məhkəmə hakimiyyəti orqanları
ilə eyni fəsil daxilində təsbit olunub. Bundan əlavə, İtaliya Konstitusiya
Məhkəməsinin digər hakimiyyət qolları ilə həm əlaqəli, həm də ayrı olmasını
anlamağa əsas verən məqam onun təşkili qaydasında da özünü büruzə verir. Belə
ki, İtaliya Konstitusiyasının 135.1-ci bəndinə görə Konstitusiya Məhkəməsi
hakimlərinin üçdə biri parlament, üçdə biri prezident, üçdə birini isə Ali və
İnzibati Ali məhkəmələri tərəfindən təyin edilir. AR Konstitusiyasının 130-cu
maddəsinin II bəndinə görə AR Konstitusiya Məhkəməsinin hakimlərini AR
Prezidentinin təqdimatı əsasında AR Milli Məclisi təyin edir. Burada hakimiyyət
qollarının hər biri iştirak etsə də, heç biri müstəqil şəkildə seçmir. Hətta bu
prosedur Ali Məhkəmə hakimlərinin seçilməsi qaydası ilə üst-üstə düşür. Bəli, bu
cəhət onu məhz məhkəmə hakimiyyəti orqanı kimi dəyərləndirməyə əsas verə
bilər. Lakin onu da qeyd etmək lazımdır ki, Konstitusiya Məhkəməsinin təyinatı
digər məhkəmələrlə uzlaşmır. Onun təşkili qaydasının İtaliyadakı kimi olması AR
Konstitusiyasının 130-cu maddəsinin III bəndinin 8-ci hissəsində göstərilmiş
olan qanunvericilik, icra və məhkəmə hakimiyyətləri arasında səlahiyyətlər
bölgüsü ilə bağlı yaranan mübahisələrin həll edilməsi funksiyası baxımından
daha məqsədəuyğundur. Əslində “məhkəmə” sözünü termindən əlavə, etimoloji
aspektdən təhlil etdikdə “mühakimə edən təsisat, orqan” başa düşülür.
Konstitusiya Məhkəməsi də mühakimə fəaliyyətini realizə edir. Lakin onu da
demək lazımdır ki, bu fəaliyyət heç də məlum olan məhkəmə hakimiyyəti
orqanlarının funksiyaları ilə eynilik təşkil etmir. Belə ki, konstitusiya məhkəmə
icraatında tərəflər arasındakı mübahisə həll olunmur. Burada iddiaçı tərəf yox,
sorğu verən tərəf icraatın həyata keçirilməsinin səbəbkarı qismində çıxış edir.
Həmçinin burada mühakimə olunan iddiaçı ilə cavabdeh arasındakı məsələ deyil,
normativ-hüquqi aktlardır. Konstitusiya Məhkəmsinin digər məhkəmələrlə
iyerarxik münasibəti də mübahisə doğurur. Onun ali məhkəmə hakimiyyəti
orqanı kimi qiymətləndirilməsi şəklində də düşüncə yaranır. Amma onu da qeyd
5
Marilisa D’Amico. Constitutional law of Italy, s. 209 (Kluwer Law International BV. The
Netherlands, 2013)
6
Fərhad Abdullayev. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsinin hüquqi
mövqeləri, s. 36 (Bakı, 2013)
Bakı Dövlət Universiteti Tələbə Hüquq Jurnalı
[buraxılış № 1, 2015]
12
etmək lazımdır ki, Konstitusiya Məhkəməsinə edilən müraciət onun dördüncü
instansiya kimi çıxış etdiyini göstərmir. Çünki o, hər hansı aktı qüvvədən düşmüş
elan etsə belə, bu norma ilə əlaqələndirilmiş mübahisə birbaşa həll olunmur.
Konstitusiya məhkəmə icraatı başladılarkən mübahisə hansı instansiyada
saxlanılıb, yaxud hansı instansiya həmin mübahisəni sözügüdən hüquq norması
ilə həll edibsə, iş həmin instansiya məhkəməsinə qərara yenidən baxması,
dəyişdirməsi üçün geri göndərilir. Bu minvalla yenə də mübahisənin həlli
nəticəsi digər məhkəmələrin fəaliyyətində əks olunur. Ancaq bu, Konstitusiya
Məhkəməsinin ədalət mühakiməsini həyata keçirməsini inkar etmək üçün
yetərli sayılmaz. Çünki onun hüquq normalarını mühakimə etməsi məhz ədaləti
təmin etmək məqsədi daşıyır. Və bu yolla digər məhkəmə instansiyasında
baxılan məsələnin necə həll olunmasına əsaslı təsir göstərə bilir. Bu da,
baxmayaraq ki, işə mahiyyəti üzrə baxmır, Konstitusiya Məhkəməsinin dolayı
üsulla ədalət mühakiməsini həyata keçirdiyini deməyə imkan verir. Lakin nəzərə
almalıyıq ki, qanunverici hakimiyyət orqanının da qanun qəbul etmə,
hüquqyaratma fəaliyyətinin təyinatı ədaləti bərpa etmək məqsədidir. Belə ki, o,
qanunları və digər hüquqi aktları məhz hüquqtətbiqetmə orqanı olan
məhkəmələr üçün qəbul edir. Xüsusilə, kontinental hüquq sistemi ölkələrində
məhkəmələrin mübahisələri həll etməsində məhz qanunvericilik ən əhəmiyyətli
istiqamətləndirici kimi çıxış edir və onun fəaliyyətinin nəticələri böyük həcmdə
məsələləri həll etməyə imkan yaradır. Bu isə onun ədalət mühakiməsini həyata
keçirməsini, məlum olduğu kimi, göstərmir.
İkinci olaraq, parlamentlə Konstitusiya Məhkəməsi arasında bu aspektdə
belə bir fərqləndirmə də irəli sürülür ki, Konstitusiya Məhkəməsində icraatın
başlanma səbəbi əksər hallarda konkret mübahisələrdən törəyir. Lakin bunun
əksini iddia edərək demək mümkündür ki, AR Ali Məhkəməsinin qanunvericilik
təşəbbüsü hüququndan istifadə edərək Milli Məclisə göndərdiyi qanun layihə-
lərinin əksəriyyətinin kökündə də səbəbkar olaraq çox zaman konkret müba-
hisələr dura bilir. Yəni bu fərqləndirmə də Konstitusiya Məhkəməsinin məhkə-
mə hakimiyyəti orqanı kimi tanınması üçün güclü arqument sayılmamalıdır.
Digər tərəfdən Konstitusiya Məhkəməsində icraatın prosessual
qaydalarla həyata keçirilməsi onun məhkəmə kimi dəyərləndirilməsini
əsaslandırmağa imkan yaradır. Çünki, həqiqətən də, belə prosedur sırf məhkə-
mələr üçün xarakterikdir. Belə ki, ədalət mühakiməsinə sosial münaqişələrin
xüsusi orqan tərəfindən qanunla müəyyənləşdirilmiş prosessual qaydada baxılıb
həll edilməsi kimi tərif verilir.
7
Yəni bu baxımdan Konstitusiya Məhkəməsini
məhkəmə hakimiyyətinə aid olan orqan kimi qiymətləndirmək mümkündür.
Lakin Konstitusiya Məhkəməsinin məhkəmə hakimiyyəti qoluna aid
olmamasını əsaslandıran belə bir arqument də irəli sürmək olar ki, Konstitusiya
Məhkəməsinin səlahiyyət dairəsi heç də digər məhkəmə hakimiyyəti
orqanlarının səlahiyyətlərinin xarakteri ilə uzlaşmır. Sadəcə demək mümkündür
ki, “bu institut məhkəmə hakimiyyəti ilə hibrid təşkil edir”.
8
Hətta 1995-ci ildə
Çexiya Konstitusiya Məhkəməsi müvafiq məsələyə baxaraq müəyyən etmişdir ki,
Konstitusiya Məhkəməsi məhkəmə sistemi orqanı deyildir və onun xaricində
fəaliyyət göstərir.
9
7
Ziyafət Əsgərov. Konstitusiya hüququ, s. 427 (Bakı, 2012)
8
Abdullayev, s. 34
9
Constitutional courts and European integration, Science and technique of democracy № 36,
s. 7 (2005)
Bakı Dövlət Universiteti Tələbə Hüquq Jurnalı
[buraxılış № 1, 2015]
13
Bir sıra müəlliflər isə Konstitusiya Məhkəməsinin digər üç hakimiyyət
qolundan ayrılmasını məqsədəuyğun saymırlar. Onların fikrincə, belə olan halda
Konstitusiya Məhkəməsi bu hakimiyyət orqanlarının fövqündə durur. Bu zaman
isə hakimiyyət bölgüsü prinsipinin əhəmiyyəti qalmır. Lakin sözügedən
məsələdə Konstitusiya Məhkəməsinin üstün hakimiyyətə malik olması
dəstəklənmir. Sadəcə onun fərqli xarakterinin konstitusion hüquqi statusunda
əks olunması daha məqsədəuyğun hesab edilir.
III. Konstitusiya Məhkəməsinin həyata keçirdiyi funksiyanın
qanunverici hakimiyyətin fəaliyyət sferası ilə toqquşması
Konstitusiya nəzarətinin daha effektiv olması üçün bir qrup alimlər onun
elə normativ-hüquqi aktı qəbul edən orqan tərəfindən həyata keçirilməsinin
tərəfdarıdır. Belə ki, qanunverici hakimiyyətin səlahiyyətində olan məsələnin
məhkəmə hakimiyyəti orqanı tərəfindən həyata keçirilməsinin parlamentin
suverenliyinə xələl gətirdiyi düşünülür. Lakin Hans Kelzen bu məsələyə dair iki
arqument gətirir: 1) dövlət orqanının suverenliyindən danışmaq düzgün deyil,
çünki suverenlik ancaq dövlətə xasdır; 2) Konstiutusiya Məhkəməsinin ayrıca bir
hakimiyyət qolu hesab edilməsi məqsədəuyğun deyil. Burada yalnız qanunvericilik
fəaliyyəti istisnalıq təşkil edir. Belə ki, Konstitusiyaya uyğun olmayan və ya zidd
gələn normaları müəyyən edib onların tətbiqini məhdudlaşdıraraq o, bir növ
“neqativ qanunverici” kimi çıxış edir.
10
Əslində hakimiyyət qolları öz funksi-
yalarını həyata keçirərkən çəkindirmə və tarazlaşdırma mexanizmi əsasında
fəaliyyət göstərdiklərindən onların bir-birinin imkanlarını ağlabatan həddə
qədər məhdudlaşdırması müəyyən dərəcədə qəbul edilə bilər. Lakin bir-birinin
fəaliyyət sferasına əsaslı dərəcədə təsir göstərmələri o qədər də uğurlu hesab
edilməməlidir. Belə ki, Konstitusiya Məhkəməsi hər zaman sorğu əsasında
baxdığı normanı təfsir edərkən ziddiyyət və ya çatışmazlıq gördükdə onun
tətbiqini məhdudlaşdırmır, bəzi hallarda ona elə formada təfsir verir ki, artıq
orada yeni və ya dəyişdirilmiş hüquq normaları da öz əksini tapır. Belə hallar isə
artıq Konstitusiya ədliyyəsinin yalnızca “neqativ qanunverici” kimi çıxış etdiyini
söyləməyə mane olur. Çoxları bu arqumenti qəbul etməsə də, Amerika
hüquqşünası F. Lourens bildirir ki, “yalnız ən sadəlövh insanlar inanırlar ki, Ali
Məhkəmə yalnız hüquq normasını təfsir edir, yəni onu yazan insanların nə
demək istədiklərini tədqiq edir. Məhkəmə sadə təfsirdən uzağa gedərək
Konstitusiya doktrinasını yaradır və genişləndirir”.
11
Məsələn, Konstitusiya
Məhkəməsi Plenumunun “Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 178.8-ci
maddəsinin (Mənzil, bağ, qaraj və ya başqa kooperativin üzvü, pay yığımına
hüququ olan digər şəxslər kooperativin verdiyi mənzil, bağ, qaraj və ya ayrı
qurğu üçün pay haqqını tam verdikdə həmin əmlaka mülkiyyət hüququ əldə
edirlər) şərh edilməsinə dair” 25 oktyabr 2010-cu il tarixli Qərarında qeyd
olunur ki, “kooperativin üzvü və pay yığımına hüququ olan digər şəxslər
kooperativin verdiyi mənzil, bağ, qaraj və ya ayrı qurğu üçün pay haqqını tam
verdikdə həmin əmlaka sahiblik və istifadə etmək hüququnu, Daşınmaz Əmlakın
Dövlət Reyestrində qeydə alındıqdan sonra isə sərəncam vermək hüququnu əldə
edirlər”. Burada Konstitusiya Məhkəməsi sözügedən normanı məhdudlaşdırıcı
10
Hans Kelsen. General theory of law and state, s. 146-149 (1
st
edn. Cambridge. Mas., Harvard
U., 1945)
11
Friedman Meir Lawrence. American law, s. 154 (Yale University Press, 2004)
Bakı Dövlət Universiteti Tələbə Hüquq Jurnalı
[buraxılış № 1, 2015]
14
təfsir etməkdən daha çox dəyişdirmiş, hətta deyə bilərik ki, yenilik gətirmişdir.
AR Konstitusiyasının 29-cu maddəsinin III bəndində mülkiyyət hüququnun
sahiblik, istifadə və sərəncam haqlarından ibarət olduğu göstərilir. Bu səbəbdən
Konstitusiya Məhkəməsinin mülkiyyət hüququnun əsasına təsir edən belə bir
qərarını sadəcə “şərh” olaraq qiymətləndirmək qəbul edilən deyil. Hətta bu
qərarı bir çoxları ədalətə yaxın hesab etsələr belə, bu onun yeni norma
yaratmamalı olmasını istisna etmir. Hərgah bu şərhin Konstitusiyaya uyğun ol-
maması da nəzərə çarpır. Həmçinin mülki hüquq nəzəriyyəsində də “məhdud
mülkiyyət hüququ” anlayışına rast gəlinmir.
Müasir konstitusionalizmin vətəni olan ABŞ-da konstitusiya nəzarətini
həyata keçirən xüsusi bir orqan yoxdur. ABŞ Ali Məhkəməsi konstitusiya
nəzarətini xüsusi iddia qaydasında deyil, konkret işə məhkəmədə baxılması ilə
əlaqədar yalnız sonrakı konstitisiya nəzarəti qaydasında həyata keçirir.
Konstitusiyaya uyğun olmayan qanun, yaxud onun bir hissəsi, məhkəmənin
səlahiyyətində olmadığından, ləğv edilmir və qanunlar külliyyatında qalır. Lakin
məhkəmələr tərəfindən tətbiq edilmir, yəni hüquqi qüvvəsini itirir.
12
Ümumi hüquq sistemli ölkələrdə onsuz da məhkəmə hüquqyaratma
fəaliyyətini həyata keçirir. Bu səbəbdən Amerika modeli ölkələrində konsti-
tusiya nəzarətini həyata keçirən məhkəmənin həmçinin hüquqyaratma
fəaliyyətini həyata keçirməsi elə də qəribə qarşılanmalı deyil. Kontinental hüquq
sistemi ölkələrində təzahür edən Avropa modeli konstitusiya nəzarətini həyata
keçirən orqanın isə yeni norma yaratması və ya dəyişdirməsi haqlı olaraq
mübahisələrə səbəb olur. Hüquqyaratma fəaliyyəti özündə həm norma yaratma,
həm dəyişdirmə, həm də ləğv etmə elementlərini birləşdirsə də, konstitusiya
nəzarəti mexanizminin zəruri istiqaməti Konstitusiyaya zidd olan hüquqi
aktların ləğvi ilə əlaqədardır. O ki qaldı yeniliyə, bunu qanunverici hakimiyyətin
yerinə yetirməsi daha məqsədəuyğundur. Həmçinin Konstitusiya Məhkəməsi
Plenumunun “Əmək pensiyaları haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun
8.1 və 8.3-cü maddələrinin Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına
uyğunluğunun yoxlanılmasına dair 1 dekabr 2010-cu il tarixli Qərarında
Konstitusiya Məhkəməsinin norma yaratma səlahiyyətinin olmadığını göstərən
müddəa əks olunmuşdur. Burada deyilir ki, Konstitusiyanın 7-ci maddəsində
təsbit olunmuş hakimiyyətlərin bölünməsi prinsipinə görə Konstitusiya
Məhkəməsi normayaradıcı, yəni hər hansı hüquq münasibətlərinin tənzim-
lənməsinə dair normativ-hüquqi akt qəbul edən, o cümlədən hər hansı normativ-
hüquqi akta əlavə və dəyişikliklərin edilməsi təşəbbüsünə malik orqan deyil,
səlahiyyətli subyektlərin sorğu və müraciətləri, fərdi şikayətlər əsasında
qanunverici, icra və məhkəmə hakimiyyəti orqanları və yerli özünüidarəetmə
orqanları tərəfindən qəbul olunmuş aktlar üzərində konstitusiya nəzarətini
həyata keçirən ali konstitusiya ədalət mühakiməsi orqanıdır.
13
Bu da Konsti-
tusiya Məhkəməsinin normayaratma fəaliyyətinin dəstəklənmədiyini sübut edir.
Bununla yanaşı, artıq son dönəmlərdə Konstitusiya Məhkəməsinin də qərarları
mənbə kimi qəbul edilir. Məhkəmə qərarının mənbə qismində çıxış etməsi isə
roman-german hüquq sistemi ölkələri üçün o qədər də xarakterik deyil.
12
Veniamin Yevgeneviç Çirkin. Xarici ölkələrin Konstitusiya hüququ, s. 440-441 (Bakı, 2000)
13
Abdullayev, s. 77
Bakı Dövlət Universiteti Tələbə Hüquq Jurnalı
[buraxılış № 1, 2015]
15
IV. Konstitusiya Məhkəməsinin fəaliyyətinin qanunvericiliyin
təkmilləşdirilməsinə mənfi və müsbət təsirləri
Konstitusiya nəzarətinin siyasi orqan olan parlament tərəfindən həyata
keçirilməsi, əlbəttə ki, düzgün olmazdı. Nəzərə alsaq ki, Konstitusiyada təsbit
olunmuş ən dəyərli müddəalar insan hüquq və azadlıqlarıdır, siyasi orqanlar
tərəfindən nəzarətin həyata keçirilməsinin isə insan hüquqlarına təminat
yaratmadığı şübhəsizdir.
14
Bu səbəbdən də Konstitusiya Məhkəməsinin hüquqi
xarakter daşıyan bir orqan olaraq bu funksiyanı yerinə yetirməsi
məqsədəuyğundur. Lakin onun bu fəaliyyəti səmərəli həyata keçirməsi, qanun-
verici hakimiyyətin səlahiyyətləri ilə toqquşmaması üçün onların normalara
təsir aspektlərinin uzlaşdırılaraq müəyyən olunması gərəkir. AR Konstitu-
siyasının 96-cı maddəsində qanunvericilik təşəbbüsü hüququna malik olan
dövlət orqanları sırasında AR Konstitusiya Məhkəməsinin adı keçmir. Əslində AR
Konstitusiya Məhkəməsinin belə bir hüququnun olmaması onun lazım bildiyi
halda qanunverici orqandan asılı olmayaraq hər hansı aktı ləğv edə bilmə və
təfsir etmə üsulu ilə normaya təsir göstərə bilmə səlahiyyətindən irəli gəlir.
Lakin Konstitusiya Məhkəməsi bunu hər nə qədər də hüquqtətbiqedici orqan
üçün etsə də, edilən dəyişikliyin, gətirilən yeniliyin qanunvericilik qaydasında
əks olunmaması onun qeyri-təkmilliyinin aradan qalxmasını təmin etmir.
Halbuki belə bir halda Konstitusiya Məhkəməsinin nəinki təşəbbüs, hətta
göstərişinin Milli Məclis tərəfindən icra edilməsi ən azından qanunvericiliyin
daha müntəzəm və sabit olmasına gətirib çıxara bilər. Doğrudur, bir hakimiyyət
qolunun digərinə məcburi göstəriş verməsi “hakimiyyətin bölünməsi” prinsipi
ilə qətiyyən uzlaşmır. Lakin onu da nəzərə almaq lazımdır ki, Konstitusiya
Məhkəməsinin qərarlarında Milli Məclisə müəyyən dəyişikliklərlə bağlı
tövsiyələr əks olunsa da, həmin qanunları tətbiq etməli olan məhkəmələr üçün
parlamentin bu tövsiyələri müsbət qiymətləndirib-qiymətləndirməməsi
əhəmiyyət kəsb etmir. Bu səbəbdən də qanunlardakı yeniliklər və düzəlişlərin
belə prosedural qaydası ən azından hakimiyyət qolları arasında səlahiyyət
bölgüsünün daha səmərəli olmasını təmin etmiş olar.
Fransada konstitusiya nəzarətini həyata keçirən orqan olan Konstitusiya
Şurasının qanunvericiliyin daha təkmil olmasına effektli təsir göstərə bilməsinin
təmin olunması üçün onun fəaliyyət mexanizmi fərqli qaydada müəyyən
olunmuşdur. Bu orqan siyasi xarakterli dövlət orqanı olaraq ədalətliliyin daha
müntəzəm təmin olunması məqsədilə elə normayaradıcılığı mərhələsində
nəzarət funksiyasını həyata keçirir. Bu əlamət “kvazi məhkəmələr"ə xasdır və
onlar təkcə növbəti nəzarəti deyil, həmçinin ilkin nəzarəti də həyata keçirir.
15
Bu
təcrübə - Konstitusiya Məhkəməsinin hüquqyaratmadan əvvəl qanunvericilik
prosesinə cəlb olunması bizim sistemdə AR Konstitusiyasının 153-cü maddəsinə
əsasən Konstitusiyaya dəyişiklik edilməsi barədə Milli Məclis və yaxud AR
Prezidenti tərəfindən təklif irəli sürüldüyü halda baş verir. Lakin onun bu halda
rəy verməsi həlledici rol oynamadığından Fransa Konstitusiya Şurasının
fəaliyyəti ilə uyğunluq təşkil etmir. Şura hələ qanun layihəsi qəbul edilməzdən
əvvəl onun Konstitusiyada göstərilən prinsiplərlə, normalarla ziddiyyət təşkil
edib-etməməsini yoxlayır və qanun qəbul edildikdən sonra bu qanundan irəli
gələ biləcək ədalətsizliyin qarşısının alınması təmin olunur. Lakin nəzərə almaq
14
Ergün Özbudun. Türk anayasa hukuku, s. 342 (Ankara, 1995)
15
Qəfərov, Eyvazov, s. 140
Bakı Dövlət Universiteti Tələbə Hüquq Jurnalı
[buraxılış № 1, 2015]
16
lazımdır ki, belə şəkildə həyata keçirilən prosedur olduqca böyük çətinlik törədə
bilir. Belə ki, konstitusiya nəzarət orqanının iş yükü kifayət qədər artır. Bundan
əlavə deyə bilərik ki, qəbul edilən qanunun bir müddət sonra cəmiyyətə təsirinin
nə dərəcədə və hansı aspektdə olacağını əvvəldən təxmin etmək bir çox hallarda
mümkün və səmərəli şəkildə olmur. Yəni ictimai münasibətlər olduqca mürək-
kəb və dinamik dəyişmə, inkişaf etmə sürətinə malik olduğundan onun sonrakı
dövrün tələbinə uyğunlaşdırmağın əhəmiyyəti vurğulanmalıdır. Həm də qanu-
nun cəmiyyətdə nə formada təzahür tapacağını əvvəlcədən güman etməklə onu
əyani şəkildə müşahidə etmək arasında böyük fərq var. Bir sözlə, ikinci halda
həyata keçirilən tənzimləmə daha çox faydalı ola bilir. Bu baxımdan konstitusiya
nəzarətinin Azərbaycanda üstünlük verilmiş formasını dövrün tələbinə uyğun
hesab etmək olar.
Nəticə
Dövlət və xalq üçün böyük əhəmiyyət və dəyər kəsb edən Konstitusiyaya
nəzarətin siyasi deyil, hüquqi xarakterli orqan tərəfindən həyata keçirilməsi
əslində mütərəqqi haldır. Lakin onun hakimiyyət sistemində yerinə nəzər
saldıqda konstitusiya nəzarəti orqanının digər hakimiyyət qollarından ayrı
olması daha məqsədəuyğundur. Bu, Konstitusiya Məhkəməsinin digər
hakimiyyət orqanlarından üstün olması kimi qiymətləndirilməməlidir. Sadəcə
olaraq o, digər hakimiyyət qolları arasında balanslaşdırılmış nizamın yaradıl-
masını təmin etdiyindən konstitusion hüquqi statusunun fərqləndirilməsi
zəruridir. Və Konstitusiya Məhkəməsinin hüquqyaratma fəaliyyətinin yalnız ləğv
etmə elementindən istifadə etməsi, yaxud normaya onu dəyişən xarakterdə şərh
verdiyi zaman qısa vaxt ərzində həmin müddəaların qanunvericilikdə təsbit
olunması mexanizminin formalaşması daha uğurlu nəticələrə gətirib çıxarar.
Belə ki, konstitusiya nəzarəti orqanının fəaliyyətinin nəticələrinin qanunvericilik
sistemində əks olunması onun daha da mükəmməlləşməsini təmin etmiş olar.
Konstitusiya Məhkəməsinin qərarlarının mənbə kimi çıxış etməsinə zərurət də
məhz belə bir mexanizmin mövcud olmamasından irəli gəlir. Bir halda ki, AR
Konstitusiyasında AR Konstitusiya Məhkəməsinin məhkəmə hakimiyyəti qoluna
aid olduğu göstərilir, bu zaman onun qərarlarının mənbə olaraq qəbul edilməsi
doğru olmaz. Çünki məhkəmə qərarının mənbə sayılması kontinental hüquq
sistemi ölkələrinə xas cəhət deyil. Hətta qeyd etmək lazımdır ki, Konstitusiya
Məhkəməsinin məhkəmə sisteminə aid olmamasının tərəfdarı olan müəlliflər
belə onun hüquqyaratma funksiyasına malik olmasını dəstəkləmirlər. Bu səbəb-
dən də Konstitusiya Məhkəməsinin konstitusion hüquqi statusu ilə əlaqədar
mübahisəli aspektlər ortaya çıxır. Halbuki hakimiyyət sistemində olan bu tip
problemlərin aradan qaldırılması onun funksiyasına və göstərdiyi təsirə etimadı
möhkəmləndirmək üçün çox böyük əhəmiyyət kəsb edir. Ona görə də buna
diqqət yetirilməsi olduqca vacib sayılmalıdır.
Dostları ilə paylaş: |