Azərbaycan qirğinlari şƏKİl və SƏNƏDLƏRDƏ
Yüklə 10,09 Mb. Pdf görüntüsü
|
| SƏNƏDLƏR
1. Fövqəladə Təhqiqat Komissiyanın Bakıda çəkilmiş şəkilləri təsdiq edən protokolu ............................................................................................................................................. 48 2. Bakı şəhərinin müsəlman əhalisinə qarşı törədilmiş zorakılıqlara dair iş üzrə Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının üzvü A.Y.Klugenin komissiyanın sədrinə məruzəsi ............................................................................................................................... 49 3. Fövqəladə Təhqiqat Komissiyanın Şamaxıda çəkilmiş şəkilləri təsdiq edən protokolları .......................................................................................................................................... 103 4. Fövqəladə Təhqiqat Komissiyanın Şamaxı qəzasının kəndlərində çəkilmiş şəkilləri təsdiq edən protokolları ................................................................................................. 123 5. Fövqəladə Təhqiqat Komissiyanın sədri Ə.Xasməmmədovun Şamaxı şəhərinin və Şamaxı qəzası kəndlərinin talan edilməsi və adı çəkilən şəhər və qəzanın müsəlman əhalisinə qarşı törədilmiş zorakılıqlara dair iş üzrə Ədliyyə Nazirinə məruzəsi ............................................................................................................. 128 6. Fövqəladə Təhqiqat Komissiyanın sədri Ə.Xasməmmədovun Bakı quberniyası Göyçay qəzasının Kürdəmir, Qarabucaq, Ərəb-Mehdibəy və b. kəndlərinin talan edilməsi və adı çəkilən kəndlərin müsəlman əhalisinə qarşı törədilmiş zorakılıqlara dair iş üzrə Ədliyyə Nazirinə məruzəsi ............................................................................................................. 157 7. Cavad qəzası Xocalı kənd sakini Sürəyya Dadaş qızının məhkəmə-tibbi müayinəsinin protokolu .................................................................................. 163 8. Fövqəladə Təhqiqat Komissiyanın sədri Ə.Xasməmmədovun Bakı quberniyası Cavad qəzasının kəndlərinin talan edilməsi və adı çəkilən qəzanın müsəlman əhalisinə qarşı törədilmiş zorakılıqlara dair iş üzrə Ədliyyə Nazirinə məruzəsi ........................................................... 164 1918. AZƏRBAYCAN QIRĞINLARI ŞƏKİL VƏ SƏNƏDLƏRDƏ 8 MÜƏLLİFDƏN 1918-ci il. XX əsr Azərbaycan tarixində bu il, bir-birini sürətlə əvəz edən və Azərbaycan xalqının taleyində həlledici sayılan hadisələr - istər əlamətdar, istərsə də faciəli - baxımından yəqin ki, ən əhəmiyyətli zaman kəsiyidir. Həmin hadisələrin ən yüksək zirvəsi, sözsüz ki, 28 may 1918-ci il tarixi – Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin elan edilməsidir. Sonrakı mühüm tarixi hadisələr – 1918-ci il sentyabrın 15-də Bakının birləşmiş Türk-Azərbaycan hərbi qüvvələri tərəfindən azad edilməsi və Azərbaycan hökumətinin Bakıya köçməsi, 1918-ci il dekabrın 7-də Azərbaycan Parla - mentinin yaranması və nəhayət, 1918-ci ilin 28 dekabrında Azərbaycan hökumətinin Cənubi Qafqazda İttifaq qoşunlarının komandanlığı və İn - giltərə Hökuməti tərəfindən qanuni hakimiyyət kimi tanınması – bütün Şərqdə ilk demokratik quruluşun və azərbaycanlıların ilk milli dövlətçili - yinin – Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradılmasıdır. Lakin 1918-ci ilin bu əlamətdar hadisələrindən əvvəl bütün Azərbay - can xalqı üçün ümumi faciəyə çevrilmiş və onun mövcudluğunu belə şü - bhə altında qoymuş digər mühüm - qanlı hadisələr baş vermişdir. Bakı və Şamaxıda 1918-ci ilin mart hadisələri bu qanlı zəncirin başlanğıcı ol - muşdur. Belə ki, bir neçə mart günləri ərzində Bakı və Şamaxı qəzalarının şəhər və kəndlərinin dinc müsəlman – azərbaycanlı əhalisi bolşevik-daş - nak hərbi qüvvələri tərəfindən görünməmiş dəhşətli cəza aksiyalarına – öldürülmək, diri-diri yandırılmaq, əsir alınmaq, qarət edilmək - bir söz - lə, amansız qırğınlara, onların mülkiyyəti, eləcə də bütövlükdə şəhər və kəndlərin özləri iri miqyaslı talanlara və yanğınlara məruz qalmışdır. Bakı və Şamaxıdan sonra 1918-ci ilin aprel-iyul aylarında Quba şəhəri və Quba qəzası kəndlərinin, Gəncə şəhərinin ətraf kəndlərinin müsəlman əhalisi, Göyçay, Ərəş, Cavad, Nuxa, Lənkəran, Zəngəzur, həmçinin Qara - bağ qəzalarının, demək olar ki, azərbaycanlılardan ibarət bütün yaşayış məntəqələrini eyni aqibət gözləyirdi. Görəsən, öz əzəli torpaqlarında dinc yaşayan və müxtəlif tarixi döv - rlərdə burada məskunlaşmış digər milli-dini qrupların nümayəndələri – erməni, yəhudi, ruslarla mehriban qonşuluq əlaqələri saxlayan azər - baycanlıların və Azərbaycanın müsəlman əhalisinin digər təmsilçiləri - ləzgilərin, tatların, kürdlərin günahı nə idi? Bütün bu hadisələrin, şübhəsiz ki, dərin tarixi kökləri və səbəbləri var 1918. AZƏRBAYCAN QIRĞINLARI ŞƏKİL VƏ SƏNƏDLƏRDƏ 9 idi. Gülüstan (1813) və Türkmənçay (1828) müqavilələri əsasında Rusi - ya İmperiyasının tərkibinə daxil edilmiş Azərbaycan torpaqlarının zəbt edilməsini və onların yerli azərbaycanlı əhalidən təmizlənməsini nəzərdə tutan ümumerməni proqramının həyata keçirilməsinə bilavasitə bu tarixi hadisələrdən sonra başlanmışdır. Çar I Nikolayın onlara maneəsiz olaraq İrandan və Türkiyədən köçmələrinə imkan verən sərəncamlarından isti - fadə edən ermənilər kütləvi şəkildə Qafqazda, xüsusilə Naxçıvan, Qara - bağ, İrəvan ərazilərində məskunlaşırlar. 1828-ci ilin martında iki keçmiş Azərbaycan xanlıqlarının – Naxçıvan və İrəvanın əraziləri rus hakimiyyəti tərəfindən “Erməni vilayəti” adı altında inzibati vahidə birləşdirilir. Doğ - rudur, tezliklə, 1940-cı ilin aprel ayında “Erməni vilayəti” ləğv olunsa da bu, ermənilərə azərbaycanlı əhalinin üstünlük təşkil etdiyi həmin ərazilə - ri əzəli “erməni” torpaqları elan etmələrinə mane olmur. (1) XIX əsrin sonlarından “Qnçak” və “Daşnaksütun” erməni partiyalarının meydana gəlməsi ilə Osmanlı imperiyası və Cənubi Qafqaz ərazilərində er - məni təşkilatlarının Erməni dövlətinin yaradılmasına yönəlmiş məqsədyönlü, yaxşı təşkil olunmuş siyasi-silahlı fəaliyyəti başlayır. Ermənilərin azərbaycanlı - lara qarşı ilk, artıq rəsmi və irimiqyaslı silahlı çıxışları 1905-1907-ci illərdə baş verir və iki xalqın qanlı qırğını ilə nəticələnir. Ümumi hesablamalara görə, tarixə “erməni-müsəlman qarşıdurması” kimi düşmüş 1905-1907-ci illər ha - disələrində Bakı, İrəvan və Yelizavetpol quberniyalarında 158 Azərbaycan və 128 erməni kəndi dağıdılmış və müxtəlif mənbələrə görə 3 mindən 10 minə qədər insan həlak olmuşdur. (2) Lakin, “Daşnaksütun” kimi təşkilatı olmayan və plansız hərəkət edən” (3), pis silahlanmış və ibtidai hərbi hazırlığı belə olmayan azərbaycanlılar, bununla belə, o dövr bütün çətinliklərə baxmayaraq mütəşəkkil ermə - ni hərbi dəstələrinin hücumunu dəf etmiş və onlara layiqli müqavimət göstərə bilmişlər. I Dünya müharibəsinin başlanması ilə, xüsusən 1917-ci il Fevral inqi - labından və Rusiya İmperiyasının süqutundan sonra, müharibədə iştirak edən dünya dövlətlərinin Qafqazdakı maraqları kəskinləşmiş və toqquş - muşdur. Eyni zamanda Qafqaz xalqları qarşısında öz siyasi-milli idealla - rını və arzularını reallaşdırmaq üçün geniş imkanlar açılmışdır. Çoxillik məqsədyönlü işin yekunu olaraq erməni ideoloqları Qərb dövlətləri və Rusiyanın Cənubi Qafqazın gələcəyinə dair planlarına “erməni dövlətçi - liyi məsələsi”nin daxil edilməsinə nail olmuşdular. Gürcülərin də öz döv - lətini yaratmaq hüququ mübahisə doğurmurdu. Bununla yanaşı, Cənubi Qafqazın ən çoxsaylı xalqı olan azərbaycanlılar Qərb dövlətlərinin və xü - susilə də neftlə ən zəngin Bakını ümumiyyətlə Azərbaycan şəhəri hesab etməyən Rusiyanın siyasi qüvvələrinin diqqətinə belə layiq görülmür - dülər. Azərbaycanlılar üçün son dərəcə əlverişsiz olan bu şərait - azərbay - canlı əhali tərəfindən kifayət qədər dəstəklənən “Müsavat” partiyasının Qafqazın siyasi meydanına daxil olması - istər sinfi mübarizə ideyasını təbliğ edən və keçmiş Rusiya İmperiyasının bütün ərazilərində, o cüm - lədən Qafqazda, hakimiyyəti ələ keçirmək niyyətini gizlətməyən bolşe - vikləri, istərsə də regionda yaradılması fərziyyə edilən gələcək Ermənis - tan dövlətinin tərkibinə azərbaycanlı əhalinin üstünlük təşkil etdiyi tarixi Azərbaycan torpaqlarının daxil edilməsini nəzərdə tutan erməni millət - çilərini son dərəcə narahat edirdi. Hələ I Dünya müharibəsi davam etsə də və erməni millətçiləri Tür - kiyənin 7 vilayətinin ərazilərində “Böyük Ermənistan” yaratmaq xülyası ilə vidalaşmasalar da, artıq mövcud vəziyyətdə bu planların həyata keçi - rilməsinin xeyli çətinləşdiyini anlayırdılar. Məhz bu səbəb onları öz əsas fəaliyyətlərini həmin planlarının reallaşması üçün daha əlverişli şəraitin olduğu Cənubi Qafqaz ərazisinə keçirməyə sövq edir. 1918-ci ilin mart ayına kimi erməni hərbi birləşmələri artıq Cənubi Qafqazın cənub-qər - bində – Qars, İrəvan quberniyası, Zəngəzur, Göyçə, Yelizavetpol quberni - 1918. AZƏRBAYCAN QIRĞINLARI ŞƏKİL VƏ SƏNƏDLƏRDƏ 10 yasının bir neçə qəzasında və Qarabağda yerli dinc əhalinin-azərbaycan - lıların sıxışdırılması, zorla qovulması və kütləvi şəkildə öldürülməsi yolu ilə hələ mövcud olmayan Erməni dövləti üçün əraziləri təmizləməyə mü - vəffəq olurlar. Rusiyada 1917-ci il bolşevik çevrilişindən sonra erməni və gürcü hərbi hissələri böyük təlaş içində Qafqaz cəbhəsindən qaçmağa başladı və bu zaman rus ordusu tərəfindən müvəqqəti zəbt edilmiş Tür - kiyə vilayətlərinə köçmüş, bundan əvvəl isə həmişə türk torpaqlarında yaşamış yüz minlərlə erməni əhalisi də onlarla birlikdə Qafqaza üz tut - du. Burada onlar 1915-ci ildə Türkiyə Osmanlı hökuməti tərəfindən er - mənilərin cəbhəyanı zonalardan köçürülməsi haqqında qanunun qəbul edilməsindən sonra göstərilən Azərbaycan ərazilərində məskunlaşmış erməni qaçqınların sıralarına qarışdılar. Beləliklə, ümidsizlik halına salın - mış, qəzəb və nifrət içində çarpışan nəhəng erməni kütləsi “Daşnaksü - tun”un silahlı dəstələrinin və cəbhədən qaçmış minlərlə erməni əsgərinin başçılığı ilə bütün kin və acığını yerli, silahsız, dinc müsəlman əhalisinə yönəldərək, silahlı basqınlar, qətl və qarətlər törətməklə qısa müddət ərzində azərbaycanlı əhalinin bir hissəsini məhv etdi, qalanını isə doğ - ma torpaqlarından didərgin saldı. Belə ki, 1917-ci ilin əvvəlindən başla - yaraq 1918-ci il mart ayınadək, ermənilər yalnız İrəvan quberniyasında 197 Azərbaycan kəndini yer üzündən silmişlər. (4) Bu cəza əməliyyatla - rı “Daşnaksütun”un həmin torpaqların azərbaycanlılardan təmizlənməsi və sonradan Cənubi Qafqaz ərazisinin Erməni dövlətçiliyinin mərkəzinə çevrilməsi üzrə planlarının tərkib hissəsi idi. Məhz həmin dövrdə gələcək Erməni dövlətinin ərazisinin bünövrəsi qoyuldu. Lakin “dənizdən dənizə Böyük Ermənistan”ın taleyi şəhərlərdə, o cümlədən Bakıda həll olunurdu. 1918-ci il martın əvvəlində Bakı və Yelizavetpol (Gəncə) quberniya - larının əksər hissəsində hakimiyyət Azərbaycan cəmiyyətinin əsas siya - si qüvvəsinə çevrilmiş və müsəlman əhalisini birləşdirməyə nail olmuş “Müsavat” partiyasının əlində idi. (5) Lakin Bakının özündə vəziyyət daha mürəkkəb idi və təkhakimiyyətliyə can atan aparıcı siyasi qüvvələr ara - sında münasibətlər getdikcə daha da kəskinləşirdi. 1917-ci ilin noyab - rında, Rusiyada bolşevik çevrilişindən dərhal sonra, S.Şaumyanın başçılıq etdiyi və yalnız Leninin Xalq Komissarları Sovetinə tabe olan Bakı So - veti özünü şəhərdə yeganə hakimiyyət elan etmişdi. Bu qərara Bakının müxtəlif, o cümlədən, bolşeviklərin opponenti olan sol siyasi qüvvələr qarşı çıxmışdı. Lakin “Müsavat” partiyası və şəhərin yerli hakimiyyəti – azərbaycanlı hüquqşünas Fətəli Xan Xoyskinin rəhbərlik etdiyi və çox - millətli Bakı cəmiyyətinin sağ qolunun təmsil olunduğu Bakı Duması bu məsələdə daha kəskin mövqe tuturdu. “Müsavat”ın rəhbərliyi altında Azərbaycan milli qüvvələri bu zaman artıq Azərbaycana milli-ərazi muxtariyyətinin verilməsini tələb edirdi. Bu isə yalnız sinfi ideyaları təbliğ edən bolşeviklər üçün deyil, tamamilə fərqli geosiyasi maraqlardan çıxış edən “Daşnaksütun” liderləri üçün də qəbuledilməz idi. Sonuncular, erməni Stepan Şaumyanın rəhbərlik etdiyi Bakı Fəhlə Deputatları Sovetində hakim mövqe tuturdular. Bu dövr “Daş - naksütun” erməni partiyası başda olmaqla, ultra-millətçi erməni qrupları və beynəlmiləlçi bolşeviklər ayrı-ayrı məslək və məqsədlər uğrunda mü - barizə aparsalar da, Azərbaycanın milli qüvvələrini nəyin bahasına olursa olsun zərərsizləşdirmək niyyəti onları bir araya gətirdi. 1918-ci il martın 29-da (17) əlli nəfərə yaxın Azərbaycan hərbi qulluq - çusunu tərksilah etməklə bolşeviklər və daşnaklar azərbaycanlıları cavab tədbirləri görməyə təhrik etdilər. Yaranmış qarşıdurmadan bəhanə kimi faydalanan birləşmiş silahlı qüvvələr – daşnak zabitlərinin başçılıq etdiyi, 70%-i erməni cəbhəçilərdən ibarət 6 minlik Bakı Sovetinin Qızıl Ordusu və “Daşnaksütun”un 3-4 minlik milli hissələri Bakının dinc azərbaycanlı əhalisinə qarşı əsl müharibəyə başladı. Nəticədə təkcə bir həftə ərzin - də 12 mindən artıq insan, əksəriyyətini dinc sakinlər, “fəhlə və minlərlə qadın, uşaq və silah tuta bilməyən yoxsullar” təşkil edən, əsas etibarilə, 1918. AZƏRBAYCAN QIRĞINLARI ŞƏKİL VƏ SƏNƏDLƏRDƏ 11 türk-müsəlman əhali vəhşicəsinə qətlə yetirildi. (6) Mart hadisələrinin 3 günü – martın 30-u axşamdan 2 aprelədək - şəhərdəki qırğın və talanlar xüsusilə kütləvi və irimiqyaslı xarakteri ilə fərqlənirdi. Bakı menşeviklərinin qəzeti “Naş qolos” mart qırğınından sonra şəhərdəki vəziyyəti belə təsvir edirdi: “Hər tərəf meyitlərlə doludur – ya - nıb kül olmuş, doğranmış, eybəcər hala salınmış… qalaq-qalaq və tək- tək, kişi, qadın və uşaq meyitləri. “Təzəpir” məscidi artilleriya atəşlərin - dən güclü ziyan çəkmişdir… İbadətgahın təhqiri geniş kütlələrin qəlbini ağrıdır, ancaq meyitlər onları daha çox həyəcanlandırır... Patrul 6-cı polis sahəsinin həyətində 600-ə yaxın əsir müsəlman qadın və uşaqları tapdı, onları azad etdi və şəhərin müsəlman hissəsinə qədər müşayiət etdi… Geniş kütlələr qəzəb və nifrətlə dolub-daşır, bu hisslər getdikcə qəzəbli intiqam hissinə çevrilir ki, onların qarşısını almaq elə də asan olmaya - caq...”. (7) Elə həmin günlərdə Şamaxı şəhəri və onun ətraf kəndləri yanaraq böyük məşələ çevrilmişdi ... (8) Sonra növbə Quba, Kürdəmir, Lənkəra - na çatdı… Bütövlükdə, 1918-ci ilin mart-iyun aylarında bolşevik-daşnak dəstələri tərəfindən 30 minə yaxın dinc azərbaycanlı qətlə yetirilmiş, on minlərlə insan isə bu cəza əməliyyatları nəticəsində evlərini tərk etməyə məcbur olaraq öz ölkəsində qaçqın vəziyyətinə düşmüşdür. (9) Yüzlər - lə kənd, ayrı-ayrı şəhərlərdə on minlərlə ev və bütöv müsəlman məhəl - lələri, azərbaycanlıların sosial-mədəni və mənəvi mərkəzlərini təcəssüm edən onlarla milli memarlıq abidəsi, müsəlmanlara məxsus olan məscid - lər, məktəblər, xəstəxanalar, digər sənaye, mülki, ticarət obyektləri məhv edilmişdir. Bütün bu hadisələrin arxasında bolşevik-erməni ittifaqının bütün region - larda azərbaycanlıların sayını maksimum dərəcədə azaldaraq onları Qafqazda milli azlıq həddinə çatdırmaq və Azərbaycan torpaqlarını Rusiya, gələcək Er - mənistan dövləti və qismən Gürcüstan arasında bölmək niyyəti dururdu. (10) Beləliklə, əslində söhbət Azərbaycanı dünyanın siyasi xəritəsindən sil - məkdən gedirdi və yalnız Azərbaycan milli qüvvələrinin fədakarlığı bu cinayətkar planın reallaşmasına imkan vermədi. Bu məsələdə, 1918-ci ilin iyul-sentyabr aylarında Azərbaycan torpaqlarını azad edən və azər - baycanlı əhalini öz doğma yurdlarına qaytaran Qafqaz İslam Ordusunun - Türk-Azərbaycan silahlı qüvvələrinin rolu danılmazdır. Diqqətəlayiqdir ki, bütün bu vaxt ərzində dünya mətbuatı var səsi ilə ermənilərin Cənubi Qafqaz müsəlmanları tərəfindən “qırılmasından” da - nışırdı ki, bu da azərbaycanlılardan fərqli olaraq, “əzabkeş” erməni xalqı haqqında böyük məharətlə və bacarıqla əfsanələr uyduran ermənilərin öz xidməti sayəsində mümkün olmuşdu. Təsadüfi deyil ki, 1918-1919- cu illərdə Cənubi Qafqazda cərəyan edən hadisələrin canlı şahidi olmuş ingilis jurnalisti Skotland-Liddell erməniləri “dünyanın ən yaxşı təbliğat - çıları” adlandırırdı. (11) 1918-ci ilin faciəli hadisələri haqqında tam məlumata malik olan Azərbaycanın Ədliyyə naziri Xəlil bəy Xasməmmədov dərin kədər his - si ilə qeyd edirdi ki, azərbaycanlılar “bütün Avropada geniş əks-səda doğurmağı, dünya güclülərinin kandarlarını dağıtmağı və hətta, qəbul olunduğu kimi, Avropada özləri üçün, necə deyərlər, “yaxşı mətbuat” ya - ratmağı bacara bilmədilər...” və bunun səbəbini o, azərbaycanlıların si - yasətdə təcrübəsiz olması, “başqalarının, xüsusilə də onların bədxahları - nın əl atdıqları üsullardan istifadə edə bilməməsi ilə izah etmişdi.» (12) Lakin Azərbaycan hökuməti həqiqətin beynəlxalq, ilk növbədə, Qərb ictimaiyyətinə çatdırılmasında o qədər də “bacarıqsız” olmadığını tezlik - lə sübut etdi. Tiflisdən Gəncəyə köçən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti 1918-ci il iyulun ortalarında, fəaliyyətə başlanmasından düz 1,5 ay sonra respublikada baş verən hadisələrə, o cümlədən dinc azərbaycanlı əhaliyə qarşı törədilən zorakılıq faktlarına münasibət bildirməyi zəruri saydı. Xa - 1918. AZƏRBAYCAN QIRĞINLARI ŞƏKİL VƏ SƏNƏDLƏRDƏ 12 rici İşlər Naziri Məmməd Həsən Hacınskinin məruzəsini dinləyən Azər - baycan Hökuməti “Avropa müharibəsi başlandığı vaxtdan bütün Cənubi Qafqaz hüdudlarında müsəlmanlara və onların əmlakına qarşı törədilmiş zorakılıq hallarının təhqiq olunması üçün” Fövqəladə Təhqiqat Komissi - yasının (FTK) yaradılması haqqında qərar qəbul etdi. Məruzədə xüsusi olaraq qeyd edilirdi ki, bu Komissiyanın yaradılmasına dərhal başlamaq lazımdır, “çünki, bu gün, hadisələrin isti izi ilə asanlıqla müəyyən edil - məsi mümkün olan bir çox işləri - şəxslərin dindirilməsi, fotoşəkillərin çəkilməsi və digər əşyayi-dəlillərin əldə edilməsi – sonradan görmək çə - tinləşəcəkdir, hətta ola bilsin ki, qətiyyən mümkün olmayacaqdır”. Həm - çinin qeyd olunurdu ki, komissiyanın işinin nəticələri Avropanın əsas dil - lərində (rus, fransız, alman, və təbii ki, türk dillərində) elan edilməli və geniş yayılmalıdır. FTK-nın sədri vəzifəsinə tanınmış Azərbaycan hüquq - şünası Ələkbər bəy Xasməmmədov təyin edildi. 7 nəfərlik tərkibdə təsis edilmiş FTK-nın işinə tədricən Bakı və Gəncə şəhərlərinin istintaq-pro - kurorluq və məhkəmə orqanlarının digər nümayəndələri cəlb olundu. FTK-nın tərkibi çoxmillətli olmaqla, əsasən polyak, rus, alman, Litva tata - rı və Rusiya universitetlərinin məzunları olan azərbaycanlılardan – peşə - kar hüquqşünaslardan ibarət idi. Komissiya 1,5 il ərzində – 1918-ci ilin avqustundan 1919-cu ilin noyabrınadək – erməni millətçiləri tərəfindən müsəlman əhalisinin kütləvi surətdə məhv edilməsini və ona külli miq - darda maddi ziyanın vurulmasını əks etdirən böyük həcmdə kompleks materialların toplanmasına müvəffəq oldu. FTK tərəfindən toplanmış is - tintaq materialları 36 cild və 3500 vərəq təşkil etməklə, Bakı, Şamaxı, Quba, Nuxa şəhərlərində, Bakı və Gəncənin ətraf ərazilərində, habelə Şamaxı, Quba, Cavad, Nuxa, Göyçay, Ərəş, Lənkəran qəzalarında, Qa - rabağda, Zəngəzurda və Azərbaycanın digər rayonlarında ermənilərin törətdikləri dəhşətli cinayətləri sübut edirdi. (13) FTK-nın fəaliyyətinin nəticələrinə görə dinc sakinlərə qarşı törədilmiş müxtəlif cinayətlərdə təqsirli bilinən 194 şəxs barədə cinayət işlərinin qaldırılması haqqında 128 məruzə və qərar layihəsi hazırlanmışdı. 1919- cu il avqustun ortalarında Bakı və Şamaxı istintaq işləri üzrə, əsasən Bakıda erməni millətindən olan 24, Şamaxıda isə 100-ə yaxın şəxs həbs edilmişdi. Azərbaycanlılara divan tutulmasında təqsirli bilinən bəzi şəxslər isə, o vaxtadək artıq Azərbaycanın hüdudlarını tərk edə bilmişdilər. (14) Lakin, 1920-ci ilin əvvəlində baş verən və Azərbaycan Xalq Cümhu - riyyəti üçün əlamətdar olan bu mühüm siyasi hadisə FTK-nın başladı - ğı işə öz düzəlişini etdi. Yanvarın 11-də Müttəfiq Dövlətlərin Ali Şurası Azərbaycanın müstəqilliyinin de-fakto tanınması haqqında yekdil qərar qəbul etdi. Bu tarixi hadisə ilə əlaqədar 1920-ci il fevralın 9-da Azərbay - can Parlamenti “Əhaliyə bəxş edilən imtiyazlar haqqında” qanun qəbul etdi. Bu amnistiya qanununa müvafiq olaraq, milli ədavət zəminində ci - nayət törətmiş bütün şəxslər təqib və cəzadan azad olundu, “Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının icrasında olan” bütün cinayət işlərinə isə hə - mişəlik xitam verildi. (15) Beləliklə, Komissiya üzvlərinin son dərəcə fədakar əməyi və dəqiq işi nəticəsində məsuliyyətə cəlb olunmuş azsaylı cinayətkarların azad olun - masına baxmayaraq, FTK-nın fəaliyyətinin əhəmiyyəti, şübhəsiz ki, tək hüquqi çərçivələrlə məhdudlaşmırdı. Ən əvvəl, erməni vəhşiliklərinin acı - sını yaşamış respublika əhalisi üçün FTK-nın işinin mənəvi-psixoloji əhə - miyyəti olduqca böyük idi. Komissiyanın özünün mövcudluğu və onun üzvlərinin cəmiyyətin müxtəlif təbəqələri ilə, sadə azərbaycanlılarla tə - masda olması xalqın haqq-ədalətin bərpa edilməsinə inamını qaytarmış, onun yeganə qanuni hakimiyyət olan Azərbaycan Hökumətinə etibarını möhkəmləndirmişdi. Müəyyən səbəblərdən Azərbaycan Hökumətinin Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının fəaliyyətinin nəticələrini müxtəlif Avropa dillərində və türk dilində dərc etdirmək və yaymaq niyyəti baş tutmasa da, Paris Sülh 1918. AZƏRBAYCAN QIRĞINLARI ŞƏKİL VƏ SƏNƏDLƏRDƏ 13 Konfransına yollanan Azərbaycan nümayəndə heyəti Bakı şəhərində, habelə Şamaxı, Göyçay, Cavad qəzalarında ermənilərin müsəlman əha - liyə qarşı törətdikləri zorakılıqları təhqiq edən FTK materialları ilə təmin edilmişdi. 6 cild və 95 fotoşəkildən ibarət olan bu materialların surətlə - ri böyük dövlətlərin başçılarına və beynəlxalq təşkilatlara təqdim olun - muşdu. 1919-cu ilin mayında Parisə - Azərbaycan nümayəndə heyətinin sərəncamına əsasən komissiya tərəfindən hazırlanmış əlavə material, 95 fotoşəkil və 80-ə yaxın diapozitiv göndərilmişdi. (16) Lakin, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin varlığına son qoyan 1920-ci il aprel çevrilişindən və Qızıl Ordunun köməyi ilə Azərbaycanda Sovet hakimiyyətinin qurulmasından sonra, milli hakimiyyəti əvəz edən yeni siyasi qüvvələr 1918-ci ilin faciəli hadisələrinə münasibəti köklü surət - də dəyişdi. Neçə onilliklər ərzində sovet tarixşünaslığında bu hadisələr guya müsavatçı və daşnakların təhriki ilə baş vermiş vətəndaş müha - ribəsi kimi təqdim olunmuşdur. “Məxfi” qrifi altında saxlanılan FTK-nın sənədləri isə, uzun illər, onsuz da onları obyektiv qiymətləndirmək im - kanından məhrum olan tədqiqatçılar üçün əlçatmaz olmuşdur. Yalnız ХХ əsrin 80-ci illərinin sonlarında, keçmiş SSRİ-də yenidənqurmanın başlan - ması ilə əlaqədar olaraq əvvəllər qapalı olan arxiv fondlarından istifadə etmək imkanı yarandı; Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının materialla - rı, bütövlükdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin tarixinə dair sənədlər mütəxəssislərin və alimlərin ixtiyarına verildi. Dövlət orqanları tərəfindən toplanan və saxlanılan FTK-nın material - ları rəsmi sənədlər olmaqla istər öz dövründə, istərsə də bu gün xüsu - si əhəmiyyətə malikdirlər. Müxtəlif siyasi və milli partiyaların bayraqla - rı altında çıxış edən erməni təşkilatlarının müsəlman əhalisinin, əsasən azərbaycanlıların kütləvi surətdə məhv edilməsinə, onların öz əzəli tor - paqlarından qovulmasına və sonradan bu torpaqların işğalına yönələn düşünülmüş siyasətinin əsl mahiyyətini ifşa edən bu çoxcildli sənədlər elmi-mənbəşünaslıq, tarixi-siyasi və diplomatik baxımdan son dərəcə qiymətli sayılırlar. Erməni təcavüzünün yeni mərhələsi olan Dağlıq Qara - bağ, Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin başlanması ilə bu sənədlərin aktuallığı yenidən böyük əhəmiyyət kəsb etmişdir. Ötən illər ərzində FTK-nın sənədlərinin çox kiçik bir hissəsinin daxil olduğu bir neçə sənədlər toplusu nəşr olunmuşdur; 1918-ci il hadisələri Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti tarixinə, 1917-1920-ci illərin milli hərəka - tına, erməni-müsəlman münasibətlərinə dair müxtəlif məsələləri tədqiq edən müəllif və mütəxəssislərin araşdırma obyektinə çevrilmiş və bu za - man Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının materiallarından da bu və ya digər səviyyədə istifadə olunmuşdur. 2009-2013-ci illərdə isə bu sətirlərin müəllifi tərəfindən Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının Bakı və ətraf kəndləri, habelə Quba və Şamaxı qəzalarını əhatə edən sənədlər topluları tam həcmdə, həmin hadisələrə dair elmi-tarixi oçerklər, müfəssəl məlumat-informasiya aparatı və xüsusi məzmunlu xəritələr əlavə edilməklə, nəşr olunmuşdur. (17) Çap olunmuş toplular Azərbaycan arxivlərində saxlanılan FTK-nın sənədlərinin 80%- i təşkil edir. Təəssüflə qeyd olunmalıdır ki, komissiyanın heç də bütün sənədləri, o cümlədən bəzi qəzalar üzrə istintaq işləri (FTK-nın üzvlərinin məruzələri istisna olmaqla) respublikanın arxiv fondlarında qalmamışdır. Lakin, Komissiya üzvləri tərəfindən dəfələrlə xatırlanan foto-materi - allar bu baxımdan ayrıca bir mövzu təşkil edir. Belə ki, sənədlərdən gö - ründüyü kimi, FTK üzvləri Bakıda və regionlarda işləyərkən erməni hərbi birləşmələri tərəfindən dağıdılmış bir çox tikililərə, o cümlədən Bakıdakı “İsmailiyyə” və d. binalara, Şamaxı, Quba və Kürdəmirdə müsəlmanlara məxsus evlərə, dükanlara və digər obyektlərə baxışlar keçirmiş və mü - vafiq sənədlər tərtib etməklə yanaşı onların foto-çəkilişlərini aparmış və bu çəkilişləri də protokollaşdırmışlar. Yuxarıda artıq qeyd edildiyi kimi, 1919-cu ildə FTK tərəfindən hazırlanmış 95 fotoşəkil və 80-ə qədər di - 1918. AZƏRBAYCAN QIRĞINLARI ŞƏKİL VƏ SƏNƏDLƏRDƏ 14 apozitiv Fransaya, Paris sülh Konfransındakı Azərbaycan nümayəndə heyətinə göndərilmişdir. Təəssüf ki, ötən 90 ildən artıq müddət ərzində respublikada bu şəkillərin heç birini aşkar etmək mümkün olmamışdır. 2007-ci ildən başlayaraq, Komissiyanın materialları üzərində işləyən müəllif Avropadakı həmkarlarının və dostlarının vasitəsi ilə 1918-ci ilin noyabrında FTK üzvləri və ayrı-ayrı insanlar tərəfindən çəkilmiş və Ba - kıdakı faciəli mart hadisələrini əks etdirən şəkillərin axtarışı ilə məş - ğul olmuşdur. 1933-cü ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin lideri Məmməd Əmin Rəsulzadə, 3 belə fotoşəkili təsvir edərək bu mövzuda iranlı,polyak,gürcü və almanlar tərəfindən çəkilmiş onlarla fotoşəkillə - rin mövcud olduğunu yazırdı. (18) Maraqlıdır ki, həmin şəkillərin eyni təsviri Bakıda FTK tərəfindən dindirilmiş Kazım Axundovun ifadəsində də (19) verilmişdir. 2008-ci ildə Hollandiyada Leyden Universitetinin professoru, Bey - nəlxalq Sosial Tarix İnstitutunun (BSTİ-Amsterdam) Yaxın Şərq və Mərkə - zi Asiya Departamentinin rəhbəri prof. Turac Atabəki bir iranlının şəxsi kolleksiyasında Bakıda mart hadisələri zamanı İran Konsulluğu tərəfin - dən çəkilmiş nadir fotoşəkli aşkar etmişdir. 1918-ci il, Bakıda mart ha - disələrindən sonra, konsulluq qətlə yetirilmiş müsəlmanların cəsədlərinin şəhərin küçə və həyətlərindən toplanması və dəfn edilməsi məqsədilə xüsusi komissiya yaratmışdı və görünür ki, eyni zamanda, foto-şəkillər də çəkmişdir. Sonralar, Bakıda müsəlmanlara qarşı törədilmiş cinayətlərin sübutu olan bu şəkillər mətbəə üsulu ilə “poçt-kart” şəklində çap oluna - raq İranda və başqa ölkələrdə geniş yayılmışdır. Prof. T.Atabəkinin aşkar etdiyi şəkildə İranın Bakıdakı konsulu Məhəmməd Said Vəzarai-Marağe - yi və konsulluğun katibi qırğınlar dayandırıldıqdan sonra, Bakı həyətlə - rindən birində cəsədlərin yanında təsvir olunur. Şəkildə fars və fransız dillərində belə bir yazı vardır: “Bakıda müsəlman əhalisinin məhv edil - məsi və onların cəsədləri yanında dayanan İran konsulu”. Lütf edib, bu şəkli bizə təqdim etməklə, hörmətli dostumuz və həm - karımız Bakıda baş vermiş mart hadisələrinə dair Azərbaycanda olan cüzi təsviri materialları zənginləşdirmişdir. Lakin FTK-nın şəkillərinin tale - yi hələ də naməlum qalırdı. Və budur, 2011-ci ilin sonunda Amsterdam - dan xoş xəbər gəldi: şəkillər tapılmışdır ! Uzun illər ərzində axtardığımız fotosənədlərin surətləri uzaq Ameri - kada, tarixi şəkilləri və sənədləri toplayan şəxsin kolleksiyasında saxla - nılırmış. Müəllif sənədlərin tapılması və Beynəlxalq Sosial Tarix İnstitutu tərə - findən əldə olunmasında göstərdiyi səylərə görə professor Turac Ata - bəkiyə öz dərin minnətdarlığını bildirir. Müəllif, eyni zamanda, erməni təcavüzünün qurbanı olmuş on minlərlə azərbaycanlının humanitar fa - ciəsindən bəhs edən bu qiymətli foto-dəlillərin bundan sonra da çox - milyonlu arxiv fondlarına malik olan Avropanın ən qocaman və unikal Beynəlxalq Sosial Tarix İnstitutunun fondlarında saxlanılacağından məm - nunluğunu bildirir. Müəllif, son dərəcə ağır və çətin şəraitə baxmayaraq, Azərbaycan haqqında həqiqətlərin dünya ictimaiyyətinə çatdırılmasında misilsiz xid - mətləri olmuş böyük Azərbaycanlı, görkəmli ictimai-siyasi dövlət xadimi, siyasətçi, jurnalist və diplomat, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Paris Sülh Konfransındakı nümayəndə heyətinin rəhbəri Əlimərdan bəy Top - çubaşovun xatirəsini yad etməyi özünə borc bilir. Məhz onun fədakar - lığı sayəsində FTK-nın sənədləri bir çox xarici dövlətlərin başçılarına və nümayəndə heyətlərinə təqdim olunmuş, qorunub saxlanmış və bəlkə də buna görə uzaq Amerikada aşkar olunmuşdur. Sözü gedən fotolarla birlikdə Azərbaycan arxivlərində saxlanılmayan FTK-nın bəzi yazılı ma - teriallarının bir qisminin xaricdə tapılması da bunu bir daha təsdiq edir. Müəllif 1918-ci il hadisələri haqqında həqiqəti uzaqgörənliyi, həmçi - nin vicdanlı, peşəkar və səbirli əməyi ilə sənədlərdə əbədiləşdirən və bu 1918. AZƏRBAYCAN QIRĞINLARI ŞƏKİL VƏ SƏNƏDLƏRDƏ 15 günümüzə çatdıran şəxslərin adlarının hörmətlə anılmasını özünə borc bilir: AXC-nin dövlət xadimləri – Fətəli Xan Xoyski, Məmməd Həsən Ha - cınski, Xəlil bəy Xasməmmədov, FTK-nın sədri və üzvləri – Ələkbər bəy Xasməmmədov, Andrey Fomiş Novatski, Nikolay Mixayloviç Mixaylov, Aleksandr Yevgenyeviç Kluge, Məmməd Xan Təkinski, İsmayıl bəy Şah - malıyev, Aley Adamoviç Aleksandroviç (Litovski), Çeslav Boleslavoviç Klossovski, V.V.Qudvillo, Abbas bəy Hacı İrzayev və texniki heyət. Bu in - sanların çoxunun taleyi faciəli olmuşdur: 1920-ci ilin iyununda Tiflisdə erməni terrorçunun hücumu zamanı F.X.Xoyski amansızcasına qətlə yeti - rilmiş, X.b.Xasməmmədov isə ağır yaralanmışdır, M.H.Hacınski və Ə.b.Xas - məmmədov Sovet hakimiyyəti tərəfindən işgəncə verilməklə güllələnmiş, N.M.Mixaylov 1920-ci ildə Gəncə üsyanı zamanı öz mənzilində naqafil güllədən həlak olmuş, A.Y.Kluge 1918-ci ilin dağıdıcı hadisələrindən az sonra tüğyan edən epidemiya zamanı yolxucu xəstəlikdən vəfat etmiş, Məmməd Xan Təkinski və İsmayıl bəy Şahmalıyev 1938-ci il Stalin rep - ressiyalarının qurbanı olmuşlar. 1920-ci illərin əvvəlində yeni hakimiyyətlə əməkdaşlıq edən FTK-nın digər üzvlərinin sonrakı taleyi hələlik məlum deyildır. Lakin onların adları FTK-nın sənədlərində əbədi olaraq qalmışdır. Aşkar olunmuş fotomateriallarda onların kimə ünvanlandığı qeyd olunmayıb, lakin şəkillərin arxasındakı yazılarından məlum olur ki, on - lar Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının üzvü A.Aleksandroviç tərəfindən göndərilmişdir. Bununla yanaşı, hər bir şəkil çəkilişdə iştirak etmiş FTK- nın üzvü və fotoqrafın imzaları və FTK-nın möhürü ilə təsdiq olunub. Bütün bu atributlar sübut edir ki, aşkar olunmuş şəkillər Azərbaycan Xa - rici İşlər Nazirliyi tərəfindən Paris Sülh Konfransında iştirak edən Azər - baycan nümayəndə heyətinə göndərilmiş məhz həmin FTK sənədləridir. Şəkillərin eyniliyi FTK-nın çəkilişlərin qeyd olunduğu sənədləri ilə də təs - diq edilir. Şəkil arxası yazılardan aydın olur ki, A.Aleksandroviç şəkilləri şərti ola - raq dörd seriyaya bölüb. “Erməni vəhşilikləri” adı altında qeyd olunmuş birinci seriya komissiya tərəfindən toplanmış və Bakıda mart hadisələri - nin qurbanlarının əks olunduğu şəkillərdən ibarətdir. Digər – “Bakı”, “Şa - maxı” və “Kürdəmir” seriyalarına Komissiya üzvləri tərəfindən çəkilmiş şəkillər daxildir. Daha bir şəkil – ermənilər tərəfindən şikəst edilmiş 18 yaşlı qadının şəkli FTK-nın Cavad qəzası üzrə sənədlərinə əlavə olunub. Odur ki, bu kitab-albom tərtib edildiyi zaman Fövqəladə Təhqiqat Ko - missiyasının həmin şəkillərin çəkilməsi faktını təsdiq edən sənədlərin də kitaba daxil edilməsini məqsədəuyğun hesab etdik. Bu nəşrə, həmçinin Bakıda, Şamaxı şəhəri və Şamaxı qəzasında, Göyçay qəzasının kəndləri, o cümlədən Kürdəmir qəsəbəsində və Cavad qəzasında baş vermiş faciəli hadisələrindən ətraflı bəhs edən FTK-nın dörd məruzəsi daxil edilmişdir. Həmin hadisələr FTK-nın üzvləri tərəfindən çəkilmiş şəkillərdə öz əksini tapmışdır. Albomda həmçinin 2008-ci ildə professor T.Atabəki tərəfindən Hollandiyada aşkar olunmuş fotoşəkil də yer almışdır. Sonda, bu kitab-albomun ərsəyə gəlməsində dəstək və yardımını əsirgəməyən hər kəsə, eyni zamanda FTK-nın materiallarının axtarışında iştirak edən xaricdəki bütün dostlarıma və həmkarlarıma səmimi min - nətdarlığımı bildirirəm. |