Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi folklor ġnstġtutu
Yüklə 0,59 Mb. Pdf görüntüsü
|
12 rından böyük ailədən kiçik ailəyə keçid prosesi başlayır və X- XII əsrlərdə yeni ailə forması – kiçik ailə üstün mövqe tutur. Bö- yük ailədən kiçik ailəyə keçid prosesi XX əsrin əvvəllərinə qə- dər davam edir (44, 287-305). Oxşar elmi nəticəyə bu məsələnin nüfuzlu araşdırıcısı N.A.Kislyakov da gəlmişdir 1 (114, 239). Orta Asiya və Qazaxıstanda böyük ailədən kiçik ailəyə ke- çid prosesini və kiçik ailə daxilində vərəsəlik məsələsinin XIX əsrin əvvəlki dövrünü daha ətraflı izləmiş N.A.Kislyakovun araşdırmalarından məlum olur ki, bu keçid prosesində mayoratın minoratı sıxışdırması qətiyyən müşahidə olunmamışdır (bax: 114,115). Təkcə bircə faktı xatırlatmaq kifayətdir ki, əmlak bölgüsündə bərabərlik prinsipi yalnız atanın sağlığında onun bu və ya başqa oğluna subyektiv münasibətindən asılı olaraq pozula bilərdi. Əmlak bölgüsündə bu və ya başqa bir övladın bərabərlik prinsipini pozmağa hüququ yox idi. Əmlak atanın öldüyü təq- dirdə ağsaqqallar tərəfindən ənənəvi vərəsəlik qanununa uyğun olaraq övladlar arasında bərabər şəkildə bölünmüş, bəzən isə böyüyə daha çox verilməsi halı müşahidə olunmuşdur (115, 31). Ancaq ikinci vəziyyəti böyük qardaşın kiçik qardaşı sıxışdırması kimi izah etmək mümkün deyil. Birincisi, bu hala az təsadüf olunur. İkincisi, ata mülkündən böyüyə nisbətən çox pay veril- məsi ənənəvi hal və ya böyüyün tələbi kimi deyil, onun böyük- lüyünə hörmət kimi qəbul edilməlidir. Beləliklə, E.M.Meletin- skinin fikri faktik materiallar əsasında təkzib olunur. Azərbaycanda ailə formalarının tarixi ayrıca tədqiq olunduğundan yuxarıdakı qanunauyğunluğa dair kifayət qədər dəlil gətirməyə çətinlik çəkirik. Ancaq türk xalqlarından biri kimi Azərbaycanda da eyni prosesin getdiyinə şübhə ola bil- məz. Bu fikri bəzi faktlar da sübut etməkdədir. 1 Bu halda S.A.Kaskabasovun Qazaxıstanın Rusiya tərkibinə keçəndən sonra böyük ailələrin kiçik ailələrə parçalanması haqqında fikrinə yer qalmır. 13 Etnoqraf K.T.Qaraqaşlı ayrımlar arasında mövcud olan böyük ailə forması haqqında məlumat verir: “Kəndin hər tə- rəfində kiçik qruplar şəklində dəyələr var. Bu dəyələrdə bir neçə ailədən ibarət tirə, nəsil, məhlə adlanan qan qohumları yaşayır. Onlar qarşılıqlı şəkildə təsərrüfat və ictimai işlərdə bir-birinə kömək edirlər. Kəlbəcər rayonu qocalarının müəlli- fə verdiyi məlumata görə, keçmiş vaxtlarda hər bir tirə, nəsil bir böyük ailə kimi yaşayırmış; ailənin üzvləri birgə işləyir və bütün üzvlər gəlirə şərik imiş. Belə ailəyə kişi xətti ilə qohum olanlar daxil imiş” (110, 41). Müəllif oxşar vəziyyəti Qazax ayrımları arasında müşahidə edərək yazır: “Əvvəlcə tayfaya aid olan torpaq, qocaların söylədikləri kimi, birgə becərilmiş- dir. Sonra hər bir ailə özü torpaq payını becərməyə başladı. Ancaq ilkin qarşılıqlı kömək fəaliyyəti göstərilməkdə davam edirdi: güclü təsərrüfatlar zəiflərə kömək edirdi” (110, 41). Müəllifin haqlı olaraq göstərdiyi kimi, bu, böyük ailələrdən kiçik ailələrə natamam keçid idi. Böyük ailələrin kiçik ailə- lərə parçalanması İranın fars əyalətində yaşayan azərbaycanlı köçəri qaşqaylar arasında da müşahidə olunub (23, 125-126). E.M.Meletinskidən başlayaraq kiçik qardaş surətinin folk- lorda, eləcə də sehrli nağıllarda ideallaşdırılmasının səbəbini tədqiq edən alimlər bu folklor hadisəsinin kökünü böyük ailə- lərin kiçik ailələrə parçalanması prosesi ilə bağlamışlar. Ancaq bizim fikrimizə görə,faciə daha əvvəl – böyük qardaş ailəsinin patriarxal böyük ailəyə parçalanması zamanı baş vermişdir. Öncə böyük qardaş ailəsinin tarixi yerinə və bu ailə formasında mövcud olan vərəsəlik qanununun mahiyyətinə nəzər salaq. Qardaş ailəsinin tarixi yerini və mahiyyətini tədqiq edən J.Bromley göstərir ki, qardaş ailəsi analıq hüququna əsasla- nan ailə formasından individual ailəyə keçid mərhələsinin ailə formasıdır (70, 175). Heç şübhəsiz ki, J.Bromley “individual ailə” ifadəsi ilə patriarxal böyük ailəni nəzərdə tutmuşdur. 14 J.M. Gerasimova J.Bromleyin, M.V.Kryukovun, N.V.Bikbu- latovun, N.A. Butinovun araşdırmalarına söykənərək öz fik- rini daha aydın şəkildə ifadə edir: “Ana ailəsindən ata ailəsinə keçid mərhələsinə əsas özəyi doğma qardaşlardan (həm yu- xarı, həm də aşağı nəsil) ibarət olan qardaş ailə icması uyğun gəlir; kişilərin içərisində ən yaxın qohum ata ilə oğul deyil, qardaşlar hesab olunurdu: sosial və sakral əmlak vərəsəliyi kolaterial xətt (qardaşdan qardaşa), yəni birinci qohumluq dərəcəsi üzrə gedir. Qardaşlar olmasa, vərəsə böyük bacının böyük oğluna keçirdi (83, 163). Faktlar göstərir ki, qədim türklər də qardaş ailəsi mər- hələsini keçmişlər. Birincisi, qədim türklər qohumluq sisteminin klassifika- siyalı nəsil-yaş tipinə daxil idilər. Qohumluq sisteminin nəsil- yaş tipinə görə iki nəslin (kişi və ya qadın) nümayəndəsi bir qohumluq kateqoriyasında birləşir; bir nəslin aşağı hissəsi onun ardınca gələn nəslin yuxarı hissəsi ilə, həmin nəslin yuxarı hissəsi isə ondan əvvəl gələn nəslin aşağı hissəsi ilə bir qohumluq kateqoriyasına daxil olur. Nəticədə bir nəslin nü- mayəndələri (məsələn, onun qardaşları və bacıları) xüsusi ter- minlərlə fərqləndirilərək müxtəlif qohumluq kateqoriyalarına aid edilir (69, 69). Bu qohumluq sistemində ata ilə əmilərin xüsusi terminlə fərqləndirilməməsi və əcdadların birbaşa ter- minlə ifadə olunmasına əsaslanan N.V.Bikbulatov qədim türklərdə qardaş ailəsinin mövcud olduğuqənaətinə gəlir (69, 100). Aşağıdakı fakt müəllifin fikrini daha da gücləndirir. A.M.Zolotaryevin araşdırmasına görə, yaş sinifləri (yəni qo- humluq münasibətlərinin nəsil-yaş tipi) ana xanlığından ata xanlığına keçid mərhələsindən əvvəl yarana bilməzdi (106, 286-287). Qeyd etdiyimiz kimi, etnoqraflar qardaş ailəsini ana ailəsindən ata ailəsinə keçid mərhələsi hesab etmişlər. Be- ləliklə, aydın olur ki, yaş sinifləri məhz qardaş ailəsində ya- Yüklə 0,59 Mb. Dostları ilə paylaş:
|