Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu seyfəDDİn rzasoy əBÜlqazi «OĞuznamə»SİNDƏ

§ 1. Ritual anlayışının semantik strukturu
Oğuz kosmoqonik dünya modelinin struktur və dinami­kasının bərpa oluna biləcəyi ən aktual kosmoloji mətnlərdən biri ritualdır. Ümumiyyətlə, ritual arxaik toplumun həyatını özündə modelləşdirən ən mühüm struktur vahidlərindəndir. Kosmoloji çağ toplumunun həyatı rituallarla nizamlanır. Bu mənada, ritual bu cəmiyyətin etnokosmik funksionallığının əsa­sında dayanır. V.N.Toporov yazır ki, «kosmoloji çağ insa­nı həyatın mənası və onun məqsədini məhz ritualda - insan kollektivinin əsas ictimai və iqtisadi fəaliyyətində görürdü»¹²⁰.

Etnokosmik strukturun öyrənilməsinin ritualsız, sadəcə olaraq, mümkün olmaması görkəmli ritualist alim V.Ternerin səciyyəvi bir qeydindən daha aydın şəkildə görünür. Belə ki, o, özünün mənsub olduğu nəslin cəmiyyətşünasları arasında mövcud olan ümumi rəydən irəli gəlməklə ritualların öyrə­nilməsinə əhəmiyyət vermirmiş. Afrikada ndembular arasında yaşayaraq tədqiqat aparmış alim yazır: «Mən çöl təcrübəsinin ilk doqquz ayı ərzində qohumçuluq sistemi, kəndin strukturu, evlənmə və boşanma, ailə və fərdi toplanmalar, tayfa və kənd siyasəti, kənd təsərrüfatı mövsümü haqqında çoxlu sayda mə­lumatlar topladım. Qeyd kitabçalarımı şəcərələrlə doldurur­dum; kənd evlərinin planlarını cızır və siyahılaşdırma ilə məş­ğul olurdum; nadir və naməlum qohumçuluq termininin sora­ğından ötrü vurnuxurdum. Buna baxmayraq, hətta dili sərbəst şəkildə bilsəm də, həmişə qıraqdan baxırmış kimi özümü daim naqolay hiss edirdim. Axı mən bilirdim ki, mənim düşərgəmin yaxınlığında ritual barabanları gurlayacaq və mənim tanışlarım tez-tez məni bir neçə günlüyə qoyub gedəcəkdilər ki, ekzotik adları olan rituallarda iştirak etsinlər. Nəhayət, mən etiraf etməyə məcbur oldum ki, əgər mən ndembu mədəniyyətinin, heç olmasa, bir hissəsinin nə ol­duğunu başa düşmək istəyi­rəmsə, ritual əleyhinə əvvəlcədən mövcüd olan fikirlərimdən əl çəkib onun tədqiqinə başlama­lıyam»¹²¹.

Mif və ritual dünya modelinin fərqli kodlarla təcəssü­müdür. Bunların hansının ilkin olması hələ də zaman-zaman davam edən mübahisələrin mövzusu olsa da, mifin və ritualın dünya modelini fərqli kodlarla proyeksiyalandırmaları aydın məsələdir. Mifin rituala münasibəti, bir növ, söz kodunun jest (mimika) koduna olan nisbəti şəklindədir. Obrazlı şəkildə bu, ssenarinin filmə münasibəti şəklindədir. Kosmoqonik dünya modeli mifdə bədii söz kodu ilə məzmunlaşdığı kimi, ritualda standartlaşdırılmış hərəkət-söz kodu ilə gerçəkləşir.

Kosmoloji çağ toplumu öz strukturunu rituallar vasitəsi ilə qoruyur. Bir bütöv sistem olan toplumun bütün sistem­da­xi­li «nasazlıqları» rituallar vasitəsi ilə həll olunur. Bu ba­xım­dan, ritual etnik vahidin funksionallaşması prosesində mey­dana çıxan bütün konfliktlərin həlli vasitəsi kimi çıxış edir.

Kosmoloji çag toplumu üçün onun dünya obrazı (modeli) sakral strukturdur. Bu strukturun sakrallığı kosmoloji çağ insanının gündəlik həyatının ona uyğunlaşdırılmasında (kök­lən­məsində) ifadə olunur. Toplumun profan həyatının sakral invarianta uyğunluğu kosmik harmoniya yaradır. Bundan qırağa çıxma harmoniyanı pozaraq xaos yaradır. Xaos - top­lum daxilində hər hansı səviyyəli konfliktdə ifadə olunur. Konfliktin aradan qaldırılması xaosun ləğv edilməsi və kos­mo­sun bərpası deməkdir. Bu isə yalnız rituallarla mümkün­dür. Xaosdan kosmosa gedən yol, başqa sözlə, etnokosmik struktur harmoniyasının bərpası yalnız ritualdan keçir. Çünki ritual toplum üzvlərinin sakral dəyərlərlə ünsiyyətə girə bi­lə­cəyi xüsusi kosmik kontinuum, xronotop vahididir. Toplumun bütün struktur dəyərləri onda proyeksiyalanmaqla ritualı kosmoloji çağın xüsusi və zəruri hadisəsinə çevirmiş olur. Bu da öz növbəsində, qısa da olsa, ritualın kosmoloji mahiyyəti və funksional dinamikasına diqqət yetirməyi tələb edir.

V.Terner rituala belə bir tərif verir: «Ritual - jestləri, sözləri, obyektləri əhatə edən hərəkətlərin stereotipik ardıcıl­lığıdır; xüsusi olaraq hazırlanmış yerdə icra olunur və icra­çıların maraq və məqsədlərinə uyğun olaraq fövqəltəbii qüvvə və varlıqlara təsir etmək üçün təyin olunur»¹²².

Ternerin uzunmüddətli praktik və nəzəri araşdırmalarının məhsulu olan bu tərif bir neçə struktur məqamı əhatə edir:

- Ritual jest, söz, obyektlərin birləşməsini nəzərdə tutan hərəkət universumları - kodları vasitəsi ilə funksionallaşır (gerçəkləşir);

- Ritualda təcəssüm olunan hərəkət ixtiyari olmayıb, konkret struktur sxemlərinə söykənir;

- Ritual toplumun ehtiyaclarına xidmət edərək struktur pozulmalarının aradan qaldırılması naminə icra edilir;

- Ritual insanların müqəddəs qüvvələrlə ünsiyyətinin təmin edilməsinin vasitəsidir.

V.N.Toporov yazır ki, «ritual - yaradılışın obrazıdır»¹²³. Müəllif göstərir ki, varlığın yaradılışı aktında baş verənlər ritualda təcəssüm edilə bilər və edilməlidir. Ritual kosmoloji varlığın diaxron və sinxron aspektlərini özündə qapalılaşdırır; yaradılış aktının strukturu və onun hissələrinin (düzüm - S.R.) ardıcıllığını yada salır və bununla insanın «ilkin başlan­ğıcda» yaradılmış kosmoloji universuma daxil edilməsini təs­bit edir. Yaradılış aktının ritualdakı bu təcəssümü (nağıl­lar­da­kı təkrar­lara uyğun olaraq) varlığın öz strukturunu aktuallaş­dırır, bütöv­lükdə onun (varlığın - S.R.) özünə və ayrı-ayrı his­sələrinə qey­ri-adi dərəcədə nəzərə çarpan simvoliklik (rəm­zilik - S.R.) və semiotiklik (işarəvilik - S.R.) verərək, kol­lek­tivin təhlükəsiz­liyinin və çiçəklənməsinin təminatçısı kimi çıxış edir¹²⁴.

Beləliklə:

- ritual proqramlaşdırılmış hərəkətdir;

- bu hərəkətin strukturu kosmoqonikdir;

- bu, oğuz kosmoqoniyası baxımından Oğuz kağanla bağlı yaradılış aktının «teatrallaşdırılmasıdır»¹²⁵.

Oğuz ritual-mifoloji dünya modelinin yazı kodu ilə etno­kosmik proyeksiyası kimi çıxış edən Əbülqazinin «Şəcəreyi-tə­rakimə»sində ritualın iki səviyyədə təzahür edən obrazı vardır:

a) Ritualın funksional struktur mahiyyətinin «Şəcə­reyi-tərakimə»də təcəssüm olunması.

Ritual etnokosmik struktur pozulmaları şəklində təzahür edən konfliktlərin həlli vasitəsidir. Yaxud Toporovun yazdığı kimi, «...ritual optimal vəziyyətə (...), entropiyanın (xaotik si­tua­siyanın) aradan qaldırılmasına, nizam yaradılmasına gəti­rir»¹²⁶. Əsərin əvvəlində geniş şəkildə təhlil etdiyimiz kimi, kosmoloji çağda ritualın yerinə yetirdiyi funksiyanı «Şəcə­reyi-tərakimə» öz çağında - orta əsrlərin sonlarında (XVII əsrdə) yerinə yetirir. Ritual Struktur-Tarix konfliktinin həlli vasitəsi olaraq çıxış etdiyi kimi, «Şəcəreyi-tərakimə» də öz çağının etnokosmik düşüncəsində yaranmış eyni struktur modelinə söykənən konfliktin həlli vasitəsi rolunu oynayır. Bu halda «Şəcəreyi-tərakimə» kosmoloji çağ ritualının tarixi çağdakı etnokosmik paradiqması kimi çıxış etməklə onun funksional strukturunu özündə təcəssüm etdirir.

b) «Şəcəreyi-tərakimə»də söz kodu ilə təsvir olunmuş rituallar.

Belə rituallar əsərdə çoxluq təşkil edir və onların struk­turu oğuz ritual-mifoloji dünya modelinin daha asan yolla bər­pa oluna bilməsi üçün, bir növ, üzdə olan materialı təqdim edir.

Əsərdə bu baxımdan diqqəti iki ritual cəlb edir. Bun­lardan birincisini Oğuz xan, ikincisini onun oğlu Gün xan keçirir. Həmin rituallar kosmik kontinuum baxımından fərqli dönəmlərdə və fərqli məkan obrazlarında icra olunsa da, əslində, vahid kosmoqonik ritualı təşkil edir. Əgər kosmik kontinuumun zaman strukturuna görə ikinci ritual birincinin diaxron paradiqmasıdırsa, məkan strukturuna görə onlar bir-birinin kosmik ekvivalenti, eynigüclü əvəzedicisidir.

Hər iki ritualda oğuz dünya modelinin kosmik strukturu inikas olunur. Bu strukturun bütün səviyyələrini və onları təşkil edən elementləri həmin törənlərdə «öz yerlərində» müşahidə edirik. Bu baxımdan, ritual dünya modelinin struk­turu oğuz mifinin strukturunu proyeksiyalandırır. Bu rituallar­da oğuz kosmoloji düşüncəsinin bütün aksioloji universumları (dəyər, ölçü vahidləri), struktur elementləri, dunyanı təsvir kodları semiotik düzüm yaradır. Həmin düzüm ixtiyari hadisə olmayıb, oğuz dünya modelinin funksional hərəkət sxemlərini işarələndirir. Bu da öz növbəsində bizə oğuz kosmoloji dü­şüncəsinin təbiətini (strukturunu) və necə işləməsini (dina­mikasını) öyrənməyə imkan verir.

«Şəcəreyi-tərakimə»də Oğuz xan dünyanın fəthini başa çatdırdıqdan sonra özündənsonrakı dönəm üçün onun etno­kos­mik strukturunu müəyyənləşdirir. O, həmin strukturu riualda təcəssüm etdirir. Əsərdə bu ritual T o y adlanır («Şə­cəreyi-tərakimə»dəki toy törənləri ayrıca yazının mövzusu kimi nəzərdə tutulduğuna görə burada onun terminoloji-funksional strukturuna toxunmuruq.). Ancaq toya qədər baş vermiş hadisələr vardır. Bunlar ilk baxışdan toy olmasa da, əslində, kosmoqonik ritualın tərkibinə daxil olan ritual vahididir. Onun diqqətlə öyrənilməsi bizə şərti olaraq «sakral ov» adlandıra bicələyimiz ritualı bərpa etməyə imkan verir.

§ 2. Oğuz dünyasının «ov» modeli
«Oğuz xan Suriyada olarkən nökərlərindən birinə gizlicə bir qızıl yay və üç ox verib dedi: «Yayı günəş çıxan tərəfdə, çöldə, insan ayağı dəyməyən yerdə basdır, [ancaq] onun bir ucunu [torpaqdan] çıxart, oxları isə günəş batan tərəfə apar və onları da yayları gizlətdiyin kimi gizlət». Həmin adam əmri yerinə yetirib qayıtdı.

Bu hadisədən bir il sonra [Oğuz xan] Gün, Ay və Yulduz [adlı] üç böyük oğlanlarının hamısını çağırıb dedi: «Mən yad ölkəyə gəlmişəm, mənim işim çoxdur, ov etməyə də əlim çatmır. Eşitdim ki, filan çöldə, günəş çıxan tərəfdə çoxlu ov var. Nökərlərinizlə oraya gedib ov ovlayın və evə qayıdın». Sonra Gök, Dağ və Dəniz adlı üç kiçik oğlanlarını çağırdı, onlara da onların böyük qardaşlarına dediyini dedi, ancaq [onları] günəş batan tərəfə yolladı.

Bir neçə gündən sonra üç boyük oğlanları qızıl yayı və çoxlu ovluq qəniməti xana gətirdilər, üç kiçik oğlanları isə üç qızıl oxu və çoxlu ovluq [qəniməti] gətirdilər. Ovda əldə edilmiş ətə [Oğuz xan] çoxlu ət və başqa yeməklər əlavə etdi və xalqı [toya] çağırdı. Yay və oxların tapılmasını [xeyir] əlaməti hesab edərək, o, [onları oğullarına] qaytardı.

Üç böyük oğlu yayları sındıraraq, [onu] öz aralarında böldülər, üç kiçik oğlu isə hərəyə bir ox götürdülər»¹²⁷.

İndi isə təqdim olunmuş informasiyadakı struktur ele­mentləri ilə bağlı bizə qabaqcadan bəlli olan bilgiləri bir qırağa qoyub, mətni öz ritual-mifoloji məntiqindən çıxış etməklə təhlil etməyə çalışaq. Bəlli olur ki:

- Oğuz xanın oğlanlarının ova getmələri və ovda yay-ox tapmaları ritualdır. Çünki Oğuz xan oğlanlarını, sadəcə ola­raq, ov etməyə yox, qabaqcadan düşündüyü (proqramlaş­dırıl­mış) hərəkət sxemini icra etməyə yollayır.

- Mətndə yayın və üç oxun tapılmasının «xeyir əlamət» kimi mənalandırılması həmin əşyaların həmin «xeyirin» qay­nağına - müqəddəs dünyaya (sakral sferaya) aid olmasını və onların əldə edilməsinin ritualla mümkünlüyünü göstərir. Pro­fan həyat yaşayan insanın müqəddəs dünya ilə bağlılığı ritual vasitəsi ilə həyata keçirilirdi. Oğuz bu halda oğlanları ilə sakral dünya arasında mediator rolunu oynayır.

- Yayın və oxların ovda tapılması ritualı etnosiyasi xarakterli statusartırma törəni kimi də səciyyələndirməyə imkan verir. Bu halda ovlama həmin ritualın kompleksinə daxil olan tərkib vahidi kimi çıxış edir.

- Etnokosmik ritual kosmik kontinuumu dual (ikilik) prinsiplə «bölür» (təsnif edir). «Oğuz» kosmoqonik dünya modeli Oğuz xan səviyyəsində v a h i d ə - birə konsentrasiya olunursa, ikinci pillədə Oğuz xanın oğlanlarının səviyyəsində i k i l ə ş i r – dual sistemə çevrilir.

- Yay və üç ox oğuz dünya modelinin duallaşmasının se­miotik universumları kimi çıxış edir. Yayın üç yerə par­ça­lanması ilə oğuz dünya modelinin simvolik-semiotik harmo­ni­yası təmin edilir: 6 yay-ox = 6 oğlan.

- Oğuz xalqının hamısının iştirakı ilə keçirilən ritualda «ovda əldə edilmiş ətin» mütləq element kimi iştirakı ov ətini xüsusi semiotik vahidə çevirir. Oğuzun bir bütöv olaraq işti­rak etdyi mətndə dadılan ov ətləri, şübhəsiz ki, təyinatı baxı­mından ritual xarakterlidir. Rituala bağlılıq həmin ov heyvan­larını oğuz dünya modeli ilə əlaqəli işarə vahidləri (totem klassifikatorlar) kimi bərpa etməyə imkan verir. Çünki ritual kosmoqonik yaradılışı təcəssüm etdirən işarələr siste­midir və ona aid olan hər bir element, o cümlədən ov ətləri oğuz dünya modelini öz səviyyəsində universumlaşdıran işarə vahidləridir.

Təqdim olunmuş informasiya bütövündə ovlanmış hey­van­ların adları çəkilməsə də, onları digər etnokosmik ritual­ların verdiyi informasiya əsasında bərpa etmək mümkündür. Belə ki, eyni məna sütununda duran rituallar bir-birinin fərqli diaxron paradiqmaları və sinxron əvəzediciləridir. Onların yanaşı (sinxron) düzümünü dünya modelinin müxtəlif qatla­rından reallaşma imkanları müəyyənləşdirir. Ona görə də dünya modelinin bir qatında gördüyümüz semiotik işarənin o biri qatda kosmik əvəzedicilərini görə bilərik. Bu baxımdan, şərti olaraq «ov törəni» adlandırdığımız toy ritualındakı ov heyvanlarının adlarını bu ritualla eyni semantik sütunda da­yanan (və həm də «Şəcəreyi-tərakimə»də bu ritualın ardı ilə gələn) başqa ritualdan bərpa etmək mümkündür.

§ 3. Oğuz dünyasının «ulu toy» modeli
Oğuz dünya modelinin bərpası baxımından nəzərdən ke­çirdiyimiz bu təsviri «ov» ritualından başqa, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, iki ritual diqqəti cəlb edir. Onlardan dünya modelinin struktur səviyyələri və onları təşkil edən elementlər haqqında daha zəngin bilgilər əldə edə bilirik.

Birinci təsviri ritual birbaşa Oğuz xana aid olub, onun ömrünün sonunda icra olunur. Oğuz xan dünyanı fəth etdik­dən sonra yurduna dönür və «ulu toy» keçirir:

«[Oğuz xan]: «Mən öz uşaqlarım və xalqımla sağ-sa­lamat [öz yurduma] gəldim», - dedi və böyük toy üçün lazımi hazırlıq görməsini buyurdu, bir də bütün ağac hissələri qızılla örtülmüş və yaqut, ləl, zümrüd, firuzə və mirvari ilə bəzə­dilmiş böyük alaçıq (x a r g a h) qurulmasını əmr etdi. Həmin alaçığın (öy) tərifi üçün bu şeir qoşulmuşdu:

Bir ev tikdi qızıldan o hökmdar,

Ki o ev göy qübbəsinin qabağını kəsdi.

[Oğuz xan] on min qoyun və doqquz yüz at kəsilməsini tapşırdı. Y ı f t d a n doxsan doqquz h o v u z düzəldilməsini əmr etdi, tapşırdı ki, onlardan doqquzunu a r a k a ilə , doxsanını qımızla doldursunlar.

Bütün nökərlərini çağırdı. Özünün altı oğlanlarına çoxlu xeyirli məsləhətlər verdi, bəylərə isə nəsihət verib, ölkələr (y u r t), şəhərlər, həm də hədiyyələr bağışladı...

...Sonra o, döyüşlərdə, yürüşlərdə və işlərdəki xidmət­lərinə görə bütün nökərlərinə şəhərlər, sərhədlər, kəndlər və hədiyyələr verdi. Öz oğlanlarına isə dedi: «Siz üç böyüklər qızıl yayı tapıb gətirdiniz və sındıraraq öz aranızda payla­dı­nız, B u z u k adlanacaqsınız. Sizdən olacaq törəmələr də qoy qiyamətə qədər buzuk adlansınlar. Üç oxu gətirən üç kiçik oğlanlar və onlardan törəyənlər bu gündən dünyanın sonuna qədər qoy U ç u k adlansınlar. Sizin tapıb gətirdiyiniz yay və oxlar insanlardan deyil, Tanrıdan idilər. Bizdən öncə yaşayan adamlar yayı - hökmdar, oxları isə - elçi sandılar. Ona görə ki, yay oxu hara tuşlasa, ox ora uçar.

İndi mən öləndən sonra qoy mənim taxt-tacımda Gün xan otursun. Ondan sonra xalq qoy buzukların törəmələrindən [ən çox] qabiliyyəti olanı hökmdar etsin; qoy dünyanın sonuna qədər buzuklardan ən yaxşıları hökmdar olsunlar. Onlardan başqaları qoy sağda otursunlar, uçuklar isə - solda. Qoy onlar evin sol tərəfinə otursunlar və qoy dünyanın sonuna qədər nökər vəziyyətləri ilə kifayətlənsinlər».

[Oğuz xan] yüz on altı il padşahlıq etdi və [sonra] Tanrı dərgahına getdi»¹²⁸.

İndi isə təsvir olunmuş ritualı daha çox sintaqmatik va­hidlərin düzüm ardıcıllığı boyunca nəzərdən keçirək:

- Mətndən aydın olduğu kimi Oğuz xanın bilavasitə özünün başçılığı ilə keçirilən bu mərasim «janr» strukturuna görə - t o y d u r;

- «Janrdaxili» təsnifata görə - u l u t o y d u r;

- Mövzu və məzmununa görə - s i y a s i-k o s m o q o n i k r i t u a l d ı r: burada oğuz kosmosunun Oğuzdansonrakı dövrünün siyasi-ictimai strukturu və funksionallaşma prin­sip­ləri müəyyənləşdirilir;

- Funksional tipinə görə - i n i s i a s i y a (ölüb-dirilmə) ritualıdır: bu mərasimdə Oğuzun oğlanları oğuz kosmosunun tamhüquqlu struktur vahidlərinə çevrilirlər;

- İnisiasiya ritualının V.Ternerin müəyyənləşdirdiyi «sta­tusartırma» və «statusdəyişdirmə» struktur tipləri¹²⁹ baxı­mın­dan - s t a t u s a r t ı r m a ritualıdır: burada Oğuzun oğlan­ları bir sosial-siyasi statusdan o birisinə keçirlər (statusdə­yişmədə isə sosial-siyasi rol və mövqelər mərasim müddə­tində dəyişdirilir və mərasimin sonunda subyektlər əvvəlki statuslarına qayıdırlar¹³⁰).

- Ulu toy Oğuz xanın özü tərəfindən oğuz kosmosunun (dünyasının) ondan sonrakı dövrünün strukturunun müəyyən­ləş­dirilməsi və kosmik harmoniyanın təmin edilməsi üçün keçirilmiş mərasimdir.

- Mərasimdə Oğuz xan öz semiotik strukturuna görə oğuz kosmosunu modelləşdirir. O, kosmosun konsentrasiya mərkəzidir.

- Oğuz xanın mərasimdə qurdurduğu böyük alaçıq (Əbül­qazinin çağatay türkcəsilə yazdığı bu əsərdə həmin ala­çıq farsca - «xargah», türkcə - «öy» adlandırılır) oğuz mə­kan-zaman kontinuumunu obrazlaşdıran kosmik dünya modelidir.

- Oğuzun oğlanları oğuz kosmosunu - təbiəti, cəmiyyəti və zamanı simvollaşdıran işarə vahidləri kimi həmin alaçıq-modeldə düzülərək oğuz dünya modelinin daxili struktur sistemini təşkil edirlər.

- Mərasimdə Oğuz xan oğuz kosmosunun nominativ modelini qurur: üç böyük oğlanı - b u z u k l a r, üç kiçik oğlanı - u ç u k l a r adlandırır. Oğlanların simasında dual prinsip əsasında bölünərək təşkil olunmuş - yenidən qurul­muş oğuz kosmosu nominativ səviyyədə strukturlaşdırılır: ikiyə bölünmüş vahidin hissələrinə ad verilməsi kosmik harmoniyanın nominativ səviyyədə təmin olunması deməkdir.

- Buzuklar sakral səviyyədə - üç hissəyə bölünmüş y a y, uçuklar - üç o x semiotik vahidlərinin simasında universum­laşdırılır. Bu halda yay və ox döyüş-hakimiyyət simvolika­sının mühüm elementləri olmaqla, eyni zamanda, oğuz kos­mosunun dual strukturunu özlərində universumlaşdıran, kon­sentrasiya edən model elementləridir.

- Oğuzun ritualdakı yay və oxların Tanrı mənşəli ol­masını elan etməsi həmin müqəddəs əşyaların sahiblərinə çevrilmiş Oğuzun oğlanlarını sakrallaşdırır və eyni zamanda sakral siyasi kultun daşıyıcılarına çevirir: Oğuz xanın öz varlığında konsentrasiya olunmuş siyasi və sakral hakimiyyət oğlanlarına ötürülür.

- Oğuz kosmosunun dual strukturunun yay və ox se­man­temlərinin simasında sakrallaşdırılması Oğuzdanson­ra­kı etno­kos­mosa verilmiş düzümün sakrallığını təmin edir. Bu, struk­turun profan səviyyəsinin sakral səviyyənin paradiqma­tik törə­məsi - təkrarı olması sxemi əsasında «işləyən» (funk­sional­laşan) oğuz düşüncəsində buzuk-uçuk ierarxik düzümü­nün sakral kosmik harmoniya kimi qavranılmasını təmin edirdi.

- Oxların (uçukların) yayın (buzukların) siyasi üstünlü­yünü qəbul etməsi oğuz etnokosmosunun funksionallaşma (hərəkət) sxemi olaraq qəbul edilir. Bu, eyni zamanda, oğuz kosmosunun şaquli məkan sxemi əsasında təşkil olunması deməkdir.

- Oğuz kosmosunu modelləşdirən alaçıqda (öy-evdə) buzukların sağda, uçukların solda oturdulması oğuz kosmo­sunun üfüqi məkan sxemi əsasında təşkil olunması deməkdir.

- Oğuz xanın oğuz kosmosunun struktur vahidlərini təm­sil edən oğlanlarının düzümünü dünyanın sonuna - Qiyamət gününə qədər davam edəcəyi haqqında hökm verməsi oğuz kosmosunun, eyni zamanda, həm də zaman (temporal) sxemi əsasında təşkil olunması deməkdir. Bu halda Oğuz xan - kosmoqonik başlanğıcı, Qiyamət günü - esxatoloji sonluğu bildirir. Ancaq Oğuzdansonrakı mərhələnin - pillənin onun oğlanlarının hər hansı birinin adı ilə, yaxud başqa bir adla yox, yenə də məhz «Oğuz» etnokosmik işarəsi ilə adlanması kosmoqonik başlanğıcdan esxatoloji sonluğa qədər olan za­manı düzxətli yox, qapalı dövrə kimi bərpa etməyə imkan verir. «Oğuz» etnokosmik strukturu hər pilləni yenidən təşkil etməklə struktur paradiqmalarının yeni səviyyələrini yarat­maq­da davam edir. Bu, kosmik kontinuumun D i n (islam) modelində M i f (oğuz-türk mifologiyası) modelinin öz arxetipik funksionallığını saxlaması deməkdir.

Beləliklə, bu törən (mərasim - ritual) bizə oğuz ritual-mifoloji dünya modelinin təsvir kodlarını və kosmoqonik struktur vahidlərini aşağıdakı kimi bərpa etməyə imkan verir:

Nominativ kod: Buzuklar ------------------ Uçuklar

Sakral kod: Yay ---------------------------- Ox

Relyef kodu: Günçıxan --------------------- Günbatan

Üfüqi məkan kodu: Sağ -------------------- Sol

Şaquli məkan kodu: Yuxarı --------------- Aşağı

Siyasi struktur kodu: Hökmdar ----------- Nökər

İctimai-ierarxik kod: Tabe edən ---------- Tabe olan

Zaman kodu: Əvvəlincilər -----------------Sonrakılar
Oğuzun icra etdiyi bu ulu toy törəni ilə onun bu rituala qədər icra etdiyi ov törəni, əslində, bir ritual, daha doğrusu, bir ritualın tərkib hissələridir. Ritual-mifoloji düşüncə kodu­nun zaman-zaman epik koda transformasiyası vahid bir ritua­lın tərkib hissələrini (funksional struktur mərhələlərini) epik hə­rəkətin müstəqil süjet vahidlərinə - hərəkət bloklarına çe­vir­mişdir.