Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu
Yüklə 1,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
21 məmişdi 1 . Məhz nisbi azadlıq mühitinin yarandığı həmin dövrdə Asan Səbri II Dövlət Dumasında Krımı təmsil edən tanınmış maarifçi və ictimai xadim Rəşid Mediyevlə (1887-1912) birlikdə “Vətən xadimi” qəze- tinin nəşrinə başlamışdı 2 . Az tirajla çıxmasına və əsasən yarımadada yayılmasına baxmayaraq, yeni nəşr kəskin mündəricəli publisist yazıları ilə, hətta Peterburq mətbuatının da diqqətini çəkmişdi. Tarixçi S.M.İsxakovun yazdığına görə, onun dərc etdiyi bəzi tənqidi xarakterli materiallar paytaxt ofisiozuna yol tapmışdı 3 . Stolıpin irticasının vüsət alması ilə 1908-ci ilin yazında “Vətən xadimi” hökumət tərəfindən qapa- dıldıqdan bir neçə ay sonra, daha dəqiq desək, oktyabr ayında Asan Səbri “Krım sədası” adlı yeni dövri nəş- rin əsasını qoymağa çalışmışdı. Lakin hakimiyyət dairələri Krım türkcəsini bilən senzorunun olmaması- nı əsas gətirərək təşəbbüsün qarşısını almışdı. Gənc, enerjili Asan Səbri həmvətənləri arasında qızğın iş aparmaqla bir sırada Bakıya, “Kaspi” və “Həyat” qə- zetlərinə yazılar göndərmiş, “Tərcüman”la əməkdaşlı- ğını davam etdirmiş, habelə Misirdə İttihad və Tərəq- qi hərəkatının ideoloqlarından Abdullah Cövdətin na- 1 Асан Сабри Айвазов. История национального движения в Крыму. «Ватаным», 2005, № 3, с. 15. 2 “Tərcüman” 20 iyul 1907-ci il tarixli sayında “Vətən xadimi” qəzetinin rəhbərliyinə Asan Səbri Ayvazovun gətirildiyini xəbər verərək yazırdı: “Qarasuda (Krım yarımadasında qəsəbə – V.Q.) rəfiqimiz “Vətən xadimi”nin məsul müdirliyi gənc mühərrirlərimizdən Asan Sabri Ay- vazovun öhdəsinə həvalə edilmişdir”. 3 С.И.Исхаков. Первая русская революция и мусульмане Российской империи, с. 193. 22 şirliyi ilə çıxan “İctihad” məcmuəsində ümumtürk və ümummüsəlman problemləri ilə bağlı məqalələrin müəllifi kimi tanınmışdı. Krım ictimai-siyasi fikrinin görkəmli nümayəndəsi Cəfər Seyidəhmədin xatırladı- ğına görə, Birinci rus inqilabından sonra o, türk hey- ranlığını və müsəlman siyasi hərəkatına bağlılığını kimsədən gizlətmir, ictimai yerlərdə yalnız İstanbul şivəsi ilə danışır, nümayişkaranə şəkildə türk paltarın- da gəzir, başına ənənəvi qırmızı rəngli türk fəsi qo- yurdu 1 . Daxilindəki bu sevgi təbii ki, onu türkçülüyün fikir atalarından birinin – Əli bəy Hüseynzadənin ümumi ideala xidmət edən nəşri ilə birincilər sırasında yaxın- laşdırmalı, bağlamalı idi. Və gözlənildiyi kimi də ol- du. “Füyuzat”ın fəal və etibarlı müəllifləri sırasında yer alanda Asan Səbri artıq müəllim, ictimai xadim və jurnalist kimi həmvətənləri arasında kifayət qədər yaxşı tanınırdı. Lakin zəhmətsevərliyi sayəsində qa- zandığı erkən şöhrətə baxmayaraq o, özünü İsmayıl Qaspiralı ilə bir sırada, həm də Əlimərdan bəy Top- çubaşovun, Əli bəy Hüseynzadənin, Əhməd bəy Ağa- yevin yetirməsi saymaqdan, Azərbaycan mədəniy- yətinin vurğunu kimi təqdim etməkdən qürur duyurdu. Onu ilk saylarından etibarən “Füyuzat”la sıx əməkdaşlığa cəlb edən başqa bir mühüm amil də vardı: bu da Əli bəy Hüseynzadənin yeni nəşrin ilk sayında yer alan “məcmuənin səhifələri qüdrətli, ədəbi 1 Cafer Seyidahmet Kırımer. Bazi Hatıralar. İstanbul, 1993, s. 138. 23 qələm sahibi cəmi hürriyyətpərvər mühərrirlərə açıq bulunacaqdır” 1 – manifesti idi. Məqsəd və məramına hər cəhətdən uyğun gələn yeni məcmuənin nəşrə başladığı günlərdə hələ otuz yaşına çatmamış Asan Səbri “qüdrətli qələm sahib- ləri” sırasına daxil olmasa da, artıq Rusiya imperi- yasındakı türk xalqlarının azadlığı, milli inkişafı, si- yasi haqlarına sahib durması, vahid dil əsasında bir- ləşmələri ideyasının qızğın tərəfdarlarından biri kimi tanınmaqda idi. Ötən əsrin əvvəllərindəki Azərbay- can-Krım ədəbi əlaqələri baxımından diqqəti çəkən digər cəhət Asan Səbri ilə birlikdə Əli Rza Krımzadə (İstanbulda, Məktəbi-Hərbiyeyi-Tibbiyyədə Əli bəy Hüseynzadə ilə birlikdə təhsil almışdı – V.Q.), müəl- lim Bəkir Əməkdar kimi krımlı ziyalıların məcmuədə yaxından iştirakı sayılmalıdır. Onlar öz publisist ya- zıları, müxbir məktubları ilə Azərbaycanla Krım ara- sında mədəni və mənəvi bağların təşəkkülünə, möh- kəmlənməsinə xidmət edirdilər. Məlum olduğu kimi, “Füyuzat”ın ömrü bir ildən də az sürmüş, cəmisi 32 sayı işıq üzü görmüşdü. Məc- muənin demək olar ki, hər sayında – 24 nömrəsində altında Asan Səbrinin imzası olan materiallar yer al- mışdı. Bura onun yazıldığı dövrdə ədəbi-ictimai fikrin diqqətini çəkən, 1907-ci ildə Bakıda kitab şəklində çap olunan və bəzi məlumatlara görə, Azərbaycan teatrının səhnəsində tamaşaya qoyulan “Nədən bu ha- 1 Həyatı (Əli bəy Hüseynzadə). Həyat və meyli-füyuzat. “Füyuzat”, 1906, sayı 1, s. 3. 24 la qaldıq?” pyesi 1 , müxtəlif ədəbi-ictimai məsələlərlə bağlı publisist məqalələri daxildir. Mövzu baxımından yazıların əhatə dairəsi kifayət qədər geniş idi. Müəl- lifin məqalə və hekayələrində qələmə alındıqları dövr- də təkcə Krım türklərini deyil, daha geniş ölçüdə türk- islam dünyasını düşündürən problemlər öz əksini tap- mışdı. Baş redaktor Əli bəy Hüseynzadə və Əhməd Kamalla birlikdə Asan Səbri məcmuənin istiqamətini yönləndirən, əsas ağırlığını üzərinə götürən üç aparıcı ədəbi simadan biri sayılmalıdır. Bunun nəticəsidir ki, fəallığı və xidmətləri müqabilində minnətdarlıq əla- məti kimi “Füyuzat” 1907-ci ildə çıxan saylarının birinin üz qabığında “Mühərrirlərimizdən Həsən Səbri Ayvazov” alt yazısı ilə onun portretini vermişdi 2 . Krım-tatar müəllifin “Füyuzat”dakı ilk məqaləsi Azərbaycan mətbuat tarixinin biri-birinin ardınca baş verən iki mühüm hadisəsinə – “Həyat” qəzetinin bağ- lanmasına və “Füyuzat” məcmuəsinin nəşrə başlama- sına həsr edilmişdi. Yeri gəlmişkən, ilk saylarından etibarən Asan Səbri “Həyat”ın da müəllifləri sırasında yer almışdı. İlk irihəcmli əsəri –“Üsuli-tədris və təlim- tərbiyə” adlı kitabı 1906-cı ildə Bakıda, “Kaspi” mət- bəəsində “Həyat” qəzetinin kitabxanası seriyasında 1 Pyes “Füyuzat” məcmuəsinin 1907-ci ildə çıxan aşağıdakı saylarında dərc edilmişdi: say 12, s. 187-190, say 14, s. 217-222, say 15, s. 232-235, say 16, s. 254-256, say 18, s. 287-288, say 20, s. 317-320, say 21, s. 335-336, say 22, s. 334-242. Bütünlükdə, bir illik mövcudluğu ərzində jurnalda çap olunan ən irihəcmli əsər idi. 2 “Füyuzat”, 1907, say 23. Yüklə 1,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|