•
sinekdoxa yolu ilə semantik dəyişmələr.
•
Hiperbola(daha güclü mənadan zəif mənaya keçid) yolu
ilə semantik dəyişmələr.
•
litota (daha zəif mənadan güclü mənaya keçid) yolu ilə
semantik dəyişmələr.
•
mənanın mənfiləşməsi yolu ilə.
Bu təsnifat əsasında türk dilləri üzrə əldə edilən mate
riallar sözün məna dəyişikliklərini, onlann tarixi inkişaf yo
lunu izləməyə imkan yaradır. L.Blumfild yazır: “Biz əgər nə
vaxtsa A mənasında işlənmiş, sonralar isə В mənasında çıxış
etmiş forma ilə rastlaşırıqsa, bu, heç şübhəsiz, ən azı iki hərə
kətin nəticəsidir: həmin formanın işlənmə sahəsi A tipli şə
raitdən daha əhatəli A-В şəraitinə qədər genişlənir, sonra isə
- bu forma həmin şəraitlərdə işləkliyini itirərək qismən köh
nəlmə sayəsində köhnə A tipinə yaxınlaşan şəraitlərdə isti
fadədən qalır, nəhayət, yalnız В tipli vəziyyətlərdə işlənməyə
başlayır. Adi hallarda birinci proses В vəziyyətlərində dili
tədricən tərk edən bir-biri ilə rəqabət aparan hər hansı forma
nın köhnəlməsi və ya məhdudlaşmasını göstərir. İkinci pro
ses isə A tipli şəraitlərdə rəqabət aparan hər hansı formanın
müdaxiləsinə yol açıır.” 1
İctimai hadisə olan dil tarixi kateqoriyadır. Məhz bu ba
xımdan dilin mənsub olduğu xalqın tarixinin daşıyıcısı oldu
ğunu iddia etmək, xalqın elm, mədəniyyət və mənəviyyatının
inkişaf yolunu özündə əks etdirdiyini söyləmək heç də əsas
sız deyildir. İctimai həyatın m üxtəlif sahələrini bütün çalarla-
rı, əlvanlığı, rəngarəngliyi, tam spektri ilə özündə təcəssüm
etdirən dil xalqın həyatını, onun tarixini, ictimai-iqtisadi, si
yasi və mədəni əlaqələrini yaşadan əbədi varlığa çevrilir.
Məhəbbət Mirzəliyeva .Sözyaradıcıltğı prosesim dair nəzəri qeydlər
1 Л.Блумфилд. Язык. M., 1965, c.471
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 20
Hər bir söz tarixi reallaqlarm, tarixi hadisələrin şahidi,
zamanın hər cür «şıltaqlıqlarına» mərdliklə sinə gərən və bə
zən də istər forma (fonetik cild), istərsə də məzmun(seman-
tik) baxımından müəyyən dəyişikliklərə uğrayan əvəzsiz tari
xi abidədir.
Elm göstərir ki, bütöv bir dövrün məhsulu olan dil
ümumxalq xarakteri daşıyır. Məhz buna görə də bir iqtisadi
quruluşdan digərinə keçid dildə elə bir köklü dəyişikliklər
yarada bilmir. Bu mərhələ dilin yalnız inkişafı prosesində tə
kan rolunu oynayır.
S.İ.Ojeqov yazır: “Həqiqətən, ictimai həyat ictimai dö
nəmlər və sosial dəyişikliklər dövrünün inqilabi çağlannda
daima gərgin və sürətli inkişafla səciyyələnir. Xalqın həya
tında əsrlərlə sürən bu mərhələlər dilin tarixində özünəməx
sus dönüş nöqtəsi yaradır. İctimai həyatın intensiv inkişafı
dövründə dilin fəaliyyəti daha da genişlənir1.
Son 20 ildə müstəqillik əldə etmiş türk dövlətlərinin
rəsmi ana dillərinin (türk xalqlarının dövlət statusu qazanmış
ana dillərinin) əsrlərin dərinliyinə uzanan şərəfli tarixi bunu
bir daha sübut edir.
«Dil insan ağlının qüdrətli silahıdır, insan həyatının bö
yük neməti və tükənməz xəzinəsidir. İnsan təbiəti və həyatın
mənasını, mübarizə və yaşayışının qayəsini ən bariz və aydın
şəkildə dil vasitəsilə ifadə etmişdir. Mərhum xalq yazıçımız
akademik M. İbrahimovun bu fikri həmin missiyanı həyata
keçirən hər bir dil, o cümlədən üzərində tədqiqat apardığımız
qıpçaq qrupu türk dillərinə şamil edilə bilər. 1
2
1 С.И .О ж егов. Л ексикология. Л ексикограф ия. К ультураречи. M .,
1974, С.20
2 M.İbrahimov. Azərbaycan dili. Bakı, 1957, s.5___________ __ ______________
AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi
Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri
,
III cild, Bakı, 2012
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 21