Azərbaycan elmlər akademiyasi nizami adına ƏDƏBİyyat institutu
Yüklə 0,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
56
çürüklüyü, alim görünənlərin boşboğazlığı və qara cəhalətin mövhumat və təəssüblə bağdaş olması canlı surətdə təsvir və amansızca tənqid olunur. Mirzənin bütün tənqidləri XVIII yüzilin aydınladıcı fikirlərilə canlanmaqdadır. Mirzənin komediyaları Avropanın üç böyük dilinə tərcümə edildiyi kimi, rusca ilə fransızcaya daha çevrilmişdir. Mirzə Fətəli eyni zamanda bayük bir reformatordur. Ərəb əlifbasının dəyişdirilməsi fikrini ilk dəfə o, meydana atmışdır. Bu məqsədlə o, İstanbula səyahət etmiş, İrana da müraciətdə bulunmuşdur. Mirzə Fətəlinin talantlı varisləri onun başladığı böyük işi müvəfəqiyyətlə yürütmüşlərdir. Özündən sonra Azərbaycanın ikinci dram yazarı Nəcəf bəy Vəzirlidir. Onun “Msibəti-Fəxrəddin” adındakı dramı məşhurdur. Bu dramda Nəcəf bəy Avropa mədəniyyətinə təmas etmiş Azərbaycanlı bir ziyalının özü öz yurdundakı ortaçağ şərtlər içində düşdüyü təzadın faciəsi anladılır. Fəqət Azərbaycan dramının ən yetişmiş əsərlərini bizə Əbdülrəhim bəy Haqverdili verir. Nöqsansız ədəbi bir azəricə yazılan “Dağılan tifaq” pyesi qüvvətli, orjinal və əxlaqi bir əsərdir. Məişəqi təsvir edən bir çox əsərlərdən başqa Əbdülrəhim bəyin tarixi dramları da vardır. Mirzə Fətəli məktəbinin bu iki böyük nümayəndələrindən başqa bir sıra dramaturqlar daha vardır ki, bunların ayr- ayrı xarakteristikalarını verməyə vaxt müsaid deyildir. Fəqət bu qədər qeyd edim ki, 1905-ə qədər sürən bu dövrdə Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafı yalnız Mirzə Fətəli məktəbinin təsiri altında irəliləyir. Teatronun, şerin, hekayənin və qəzetçiliyin bu dövrdə yeganə məqsədi xalqa ümuminsan fikrinin irəliləməsinə ayaq uydurmaq gərəkliyini anlatmaq olmuşdur. Məqsədə çatmaq yollarını göstərməkdə çox da aydın olmayan bu dövr ədəbiyyatı mövcud durumu tənqid etmək hissində qüvvətli, kəskin və parlaqdı. Bu tənqid “Molla Nəsrəddin” yumor məcmuəsinin talantlı müdiri Cəlil Məmmədquluzadənin vaxtilə ortalığı vəlvələyə vermiş “Ölülər” pyesi Azərbaycan tənqidçi ədəbiyyatının şah əsəridir. Burada yazıçı özünəməxsus sərt bir ifadə ilə ortaçağ dövrünün bütün yalan, cəhalət, riya və əksliyini açıb ortaya tökür. Avam xalqın cəhalətindən öz xəsis mənfəətləri, tamah və şəhvətləri üçün istifadə edən geri qalmış mollalarla, şeyx adını daşıyan şarlatanların fırıldaqlarını ifşa və biabır edir.
Azərbaycan qəzetçiliyinin binası da bu dövrdə atılmışdır. Hələ 1875-də Mirzə Fətəlinin izi ilə gedənlərdən Zərdablı Həsən bəy tərəfindən Rusiya müsəlmanları arasında ilk dəfə olaraq Bakıda “Əkinçi” adında bir qəzetə təsis olunmuşdur. Bu qəzetə senzor şərtləri üzündən çox qısa ömürlü olmuşsa da, milli hərəkat tarixində silinməz izlər buraxmışdır. Bu qəzetədə indi adını çəkdiyimiz Nəcəf bəylə bərabər şair Seyid Əzim Şirvani şəkil etibarilə hər nə qədər klassik Füzuli məktəbini izləyirdisə də, məzmun baxımından çox kərə çağdaş fikirlər bəyan edirdi. “Əkinçi” müdirinin “yaşamaq qovğasında məğlub olmaq istəmirlərsə, 57
qonşulardan və mədəni millətlərdən geri qalmamalıdırlar” - deyə “müsəlmanlara” yapdığı tövsiyyəni şair oğluna yazdığı vəsiyyət şəklində ifadə edirdi. 1905 inqilabı dövrü Azərbaycan üçün yeni şərtlər yaradırdı. Bu şərtlər sayəsində Azərbaycan cəmiyyətçiliyi yeni gəlişmələrə imkan bulurdu. İnqilab nəticəsində əldə edilən nisbi hürriyyət sayəsində məmləkətdəki milli-ictimai qüvvətlər surətilə irəliləyirlərdi. Burjuaziyanın öndə gedən qismi mədəni-istimai işlərlə ilgilənir, maarif və xeyirsevənlər dərnəkləri qurulurdu. Bu dərnəklərin əlində mühümcə sərmayələr vardı. Bunlar başda Hacı Zeynalabdin Tağıyev, Musa Nağıyev və Murtuza Muxtarov kimi tüccar və sənaye adamları olmaq üzrə azərbaycanlı zənginlər tərəfindən verilən paralardan ibarətdi. Bakıda xüsusi şəxslərin parasilə tapılmış ümumi binalar vardı. Tağıyev Dram Teatrosu, Birinci Müsəlman qadın seminarının binası, Müsəlman Cəmiyyəti-Xeyriyyəsinə məxsus “İsmailiyyə” sarayı, Müsəlman erkək çocuqlarına məxsus “səadət” məktəbi binası bu qəbildəndir. Bunlardan başqa bir çox camilər, məscidlər və xeyir müəssisələri daha bina edilmişdi. Bakıda Cəmiyyəti-Xeyriyyə, Nəşri-Maarif Cəmiyyəti və digər maarif və dram cəmiyyətləri, Gəncədə də Mədrəseyi-Ruhaniyyə ilə Dram Cəmiyyəti fəaliyyətdə idilər. Xüsusi şəxslər və istimai müəssisələr tərəfindən verilən ianələrlə Rusiyaya və Avropanın yüksək məktəblərinə tələbə göndərilirdi. Ümumi konqreslər toplanır, bu konqreslərdə mədəniyyət, milli tərbiyə və milli birlik məsələləri görüşülürdü. Bunlardan birində hələ vaxtilə Nadir şahın ortaya qoyub müvəffəq olmadığı şiə-sünnü ixtilafının meydandan qaldırılması müzakirə edilmiş və müsbət bir nəticəyə varılmışdır. Bu dövrdə ədəbiyyat, teatro, musiqi, mətbuat və ümumxalq təlim- tərbiyəsi sahəsində böyük irəliləmələr qeyd olunur. Hərəkat artıq müəyyən əməli bir yola girir. Millətin siyasi oyanışı hiss olunur. Müxtəlif siyasi qruplar və bir dərəcəyə qədər siyasi konspirasion həyatı vücuda gəlir. 1905-də təsis olunan “Həyat”, “İrşad” kimi gündəlik qəzetələr və digər mövcud dərgilər yeni dövrün ələmdarlığını yapırlar. Bu dövrün ən ötgün qəzetəçisi mərhum Ağaoğlu Əhməd bəydir.
Talantlı şair və mühərrirlər arasında biraz əvvəl qeyd etdiyimiz “Molla Nəsrəddin” məcmuəsində “Hop-hop” uydurma adilə yazan yumorist Sabirin ulduzu parlayır. Bu şairin “Hop-hopnamə” ünvanı altında nəşr olunan şerləri qısa bir zaman içində hər Azərbaycanlının sevə-sevə oxuduğu bir kitab halına gəlir. Onu sadə şerlərdə, burjuaziyanın zəngin evlərində kiçik əsnaf və alış-verişçilərinin ailələrində və işçi məskənlərində deyil, kəndlərdə, mədəniyyət həyatından uzaqda qalan daxmalarda belə oxuyurlar. Füzulidən sonra sabir Azərbaycanın ümum tərəfindən mənimsənmiş ikinci şairidir. Sadə bir dil, oynaq bir üslub və dərin bir mənaya malik olan Sabirin yumoru çağındakı bütün nöqsanları barışmaz surətdə xırpalayır. Gənc Azərbaycan nəslinin irəliləyən yüyrüşünə yol vermək istəməyən zamanı keçmiş feodal qalıntılarının heç biri onun ölümcül istehzalarından qurtula bilmir. Fəqət Sabirin bu gülüşündə yurdunu sandan sevən yurddaş şairin göz Yüklə 0,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|