Azərbaycan əDƏBİyyati tariXİNİN
Yüklə 0,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- AZƏRBAYCAN ƏDƏBİYYATI TARİXİNİN DÖVRLƏŞDİRİLMƏSİNİN ELMİ TƏSNİFATI Açar sözlər
- Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin inkişaf mərhələləri.
- Təqdim olunan Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin dövrləşdirilnLƏjLmo
- Isa Habibbayli SCIENTIFIC CLASSIFICATION OF PERIODIZATION OF AZERBAIJANI LITERATURE HISTORY SUMMARY
- Иса Габиббейлн НАУЧНАЯ КЛАССИФИКАЦИЯ ПЕРИОДИЗАЦИИ ИСТОРИИ АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ ЛИТЕРАТУРЫ РЕЗЮМЕ
| Poetika, izm İsa HƏBİBBƏYLİ Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının vitse-prezidenti, Nizami Gəncəvi adma Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru, akademik isa.habibbevli@ Science, az AZƏRBAYCAN ƏDƏBİYYATI TARİXİNİN DÖVRLƏŞDİRİLMƏSİNİN ELMİ TƏSNİFATI Açar sözlər: Azərbaycan ədəbiyyatı, dövrləşdirmə, mərhələlər, milli özünüdərk, sivilizasiya faktoru, Azərbaycançılıq məfkurəsi, keçid dövrü, ədəbi cərəyanlar Key words: Azerbaijani literature, periodization, stages, national identity, factor of civilization, Azerbaijanism ideology, transition period, literary movements Ключевые слова: азербайджанская литература, периодизация, этапы, национальное самосознание, фактор цивилизации, идеология азербайджанизма, переходный период, литературные течения Azərbaycan ədəbiyyatının keçdiyi çoxəsrlik inkişaf yolunun elmi- nəzəri cəhətdən yenidən və əsaslı şəkildə dövrləşdirilməsi zərurəti konkret olaraq yalnız Azərbaycanın bir ölkə kimi dövlət müstəqilliyi qazanmasın dan sonra meydana çıxmışdır. Müstəqillik dövrünün başlanğıc mərhələ sində ilk növbədə elmi-ədəbi mühitdə ədəbiyyatın sovet dövründən qalma pərakəndə prinsiplər əsasında dövrlər üzrə tədqiq olunması və təhlil edilməsi tənqidə məruz qalmışdır. İdeoloji meyarlara üstünlük verilməsi əsasında hazırlandığı üçün haqlı olaraq məlum «dövrləşmə» təşəbbüs lərinin qəbuledilməzliyi diqqət mərkəzinə çəkilmişdir. Bununla belə, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin dövrləşdırilməsində klassik format hələ də əsasən elmi dövriyyədən tam çıxmamışdır. Azər baycan Milli Elmlər Akademiyasının Nizami Gəncəvi adma Ədəbiyyat İnstitutu tərəfindən hazırlanmış 7 cilddə (əvvəlcə 6 cilddə - İ.H.) nəzərdə tutulan “Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi” çoxcildliyinin artıq 2004-2011-ci illərdə çapdan çıxmış 4 cildindəki icmallarda və portret-oçerklərdə azər- baycançılıq məfkurəsinə əsaslanmaq və bəşəri dəyərlərə istinad etmək əsas prinsip kimi qəbul edilmişdir. Elmi cəhətdən əhəmiyyətli olan bu 4 cilddə xüsusi bir dövrləşdirmə aparılmasa da, çoxəsrlik Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi əsrlər üzrə mərhələlərə ayrılaraq müəyyən elmi-nəzəri təhlil əsasında təqdim olunmuşdur [1]. Çoxcildlikdə şifahi xalq ədəbiyya tından xalqımızın qədim və zəngin söz sənəti abidələri kimi ayrıca cilddə bəhs olunur. «Azərbaycan ədəbiyyatı ən qədim dövrlərdə» adlanan II cilddə yazılı ədəbiyyatın ümumtürk ortaq başlanğıcı əsas götürülməklə Orxon-Yenisey abidələrindən və ərəbdilli Azərbaycan ədəbiyyatından 3
Poetika, izm bəhs olunmuş, XIII əsrə qədərki ədəbiyyat tədqiq edilib ümumiləşdiril mişdir. Məntiqi mənada ən qədim dövrlərdən, yəni yazılı ədəbiyyatın yaranmasından (təxminən VII əsrdən) İzzəddin Həsənoğluyaqədərki tarixi mərhələ qədim dövr Azərbaycan ədəbiyyatı kimi təqdim olunmuşdur. Orta əsrlər ədəbiyyatı ifadələri işlədilməsə də «Azərbaycan ictimai-bədii fikrinin XIII-XVIII əsrlərdəki ədəbi təcrübəsi... tarixi-xronoloji səpkidə, vahid məntiqi bir proses kimi» [2, s.5] çoxcildliyin xüsusi bir cildində özünə yer almışdır. Akademik nəşrin dördüncü cildi yeni dövr ədəbiyyatı kimi XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatına həsr olunmuşdur. Bu yanaşma XX əsrin yetmişinci illərində səslənməyə başlamış “yeni dövr” və “ən yeni dövr” anlayışlarının meydana çıxması ilə müəyyən olunmuşdur. Beləliklə, 1957-1960-cı illərdə nəşr edilmiş 3 cildlik «Azərbaycan ədəbiy yatı tarixi»ndən sonra meydana çıxan yeddicildlik «Azərbaycan ədəbiy yatı tarixi» müstəqillik dövründə yaranan, bəşəri dəyərləri də nəzərə almaqla milli ədəbiyyatın real inkişaf proseslərinin əsasında yazılan aka demik ədəbiyyat tarixidir. Çoxcildliyin çapa hazırlanmaqda olan sonrakı cildlərində Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin müasir dövrləşməsi konsepsi yası nəzərə alınmışdır. Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda Yaşar Qarayevin [3] (1936- 2002) və Bədirxan Əhmədovun [4] ədəbiyyat tarixi istiqamətində yazıl mış kitablarında dövrləşmə məsələsi xüsusi məqsəd olmasa da, bu nəşrlərdə haqqında söz açılan XIX əsr və XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi mərhələlərinin geniş və obyektiv elmi qiyməti verilmiş dir. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin XIX əsr və XX əsrin əvvəlləri mər hələlərinin müəyyənləşdirilməsində və həmin dövrlərin ədəbi-tarixi proseslərinin obyektiv izahında bu nəşrlər əhəmiyyətli mənbələrdir. Son illərdə Nizami Gəncəvi adma Ədəbiyyat İnstitutunun əməkdaş ları Baloğlan Şəfızadənin və Elməddin Əlibəyzadənin çap etdirdikləri “Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi” kitablan ədəbiyyat tarixinin qədim dövr lərinə işıq salan, nisbətən az öyrənilmiş bu ən böyük tarixi mərhələni dərin və əsaslı tədqiqatlarla zənginləşdirən əsərlərdir. Baloğlan Şəfızadə Azərbaycan ədəbiyyatının qədim dövrünü iki mərhələdə - mifologiyadan- Avestaya, Orxon-Yenisey abidələrindən - “Kitabi-Dədə Qorqud”un ya ranmasına qədərki dövrə qədər, bir də islamın meydana gəlməsi dövrün dən XIII əsrədək olan mərhələdə araşdırıb öyrənmişdir [5, s.302]. Eiməd- din Əlibəyzadə Azərbaycan ədəbiyyatının qədim dövrünü tarixin ilkin çağlarına doğru aparmış, Midiya dövrü ədəbiyyatı, Orxon-Yenisey abidə ləri və “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarına tam yeni baxışları əks etdirən tədqiqatlarla bu mərhələni tamamlamışdır [6, s.831]. Bu tədqiqatlar Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin qədim dövrünün hüdudlarını müəyyən 4
Poetika, izm etmək və mahiyyətini açmaq baxımından özünəməxsus mühüm əhəmiy yətə malikdir. Müstəqillik illərində Bakı Dövlət Universitetində ali məktəblər üçün dərslik kimi yaranmış 2 cildlik “Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı” kitabında da əvvəlki mərhələ ilə müqayisədə milli ədəbiyyatın dövrlər üzrə verilməsində obyektiv meyarlardan, ədəbi-tarixi proseslərin reallıqla rından çıxış etməyə meyil qüvvətlənmişdir. Azərbaycan sovet ədəbiyyatı nın ilk dəfə olaraq “sovet dövrü ədəbiyyatı” formasında təqdim olunması, [7, s.29] yəni ədəbiyyatın tam olaraq ideologiyaya tabe etdirmədən dəyərləndirilməsi müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatşünaslıq elmi nin obyektiv elmi-nəzəri baxışlarından doğan real qiymətləndirmə hesab oluna bilər. Həmçinin dərsliyə “Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı” və “Azərbaycan mühacir ədəbiyyatı” adlanan fəsillərin də daxil edilməsi [7, s.561] Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin müasir mərhələsinə tam və əhatəli elmi baxışları ifadə edir. Elmi dövriyyəyə son illərdə daxil olmuş akademik nəşrlərdə və ali məktəb dərsliklərində daha çox müstəqillik dövrünün ədəbi hərəkatının ayrıca təqdim olunması üstünlük təşkil edir. Bu cəhətdən Nizami Gəncə vi adına Ədəbiyyat İnstitutunun hazırladığı “Müstəqillik dövrü Azərbay can ədəbiyyatı” ikicildliyi həm nəzərdə tutulan tarixi mərhələni bütün yönləri ilə əhatə etmək baxımından, həm də ədəbiyyat tarixinin bu mərhələsinin dövrləşmədə malik olduğu mahiyyəti dəqiq ifadə etmək cəhətdən mühüm əhəmiyyətə malikdir. Böyük zəhmətin və ciddi elmi axtarışların nəticəsində meydana çıxmış “Müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı” ikicildliyində yeni epoxanın iki mərhələdə: - “sovet hakimiy yətinin son illərindən müstəqillik dövrünə “keçid əlamətləri” ilə səciyyə lənən” [8, s. 11] 1990-cı illərin axırlannadək olan ədəbiyyat və Azərbay can ədəbiyyatının “XXI əsrdən başlayaraq tədricən tam müstəqillik şəraitinin yaratdığı relslər üzərində inkişaf edərək... ölkənin müstəqil ədəbiyyatı kimi özünü təsdiq etdiyi” [8, s.22] bizim günlərə qədər davam etdiyi ədəbiyyat mərhələləri üzrə geniş və sistemli şəkildə tədqiq olunmuşdur. Azərbaycançılıq, ümummilli oyanışa xidmət, milli qurtuluş ideyalarının bədii ifadəsi, yeni insanın obrazının yaradılması, ədəbiyyatda ölkənin qayğılarının və gələcəyinin təsvir və tərənnümü müstəqillik dövrü ədəbiyyatının ideya əsasını təşkil edir. Xarakterinə görə isə müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı haqlı olaraq çoxmetodlu ədəbiyyat kimi səciyyələndirilir: “Müstəqillik dövrü ədəbiyyatı ənənəvi realizm və romantizm cərəyanları ilə birlikdə dünya ədəbi-ictimai fikrində gedən proseslərlə əlaqədar olaraq bu tarixi mərhələnin özünün meydana çıxar dığı yeni ədəbi cərəyanlan da diqtə etmişdir: postmodernizm, dekaden- tizm və magik realizm. Ədəbi cərəyanlann və bədii metodların qovşa 5
Poetika, izm ğında da maraqlı bədii əsrlər meydana çıxmaqdadır” [8, s.26]. Müasir ədəbiyyatşünaslığın mühüm elmi nailiyyətlərindən biri sayılmağa layiq olan “Müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı” ikicildliyi çoxəsrlik ədə biyyat tariximizin ən yeni dövrünün böyük ədəbiyyatını tam mahiyyəti ilə birlikdə əks etdirən qiymətli tədqiqat əsəridir. Təyyar Salamoğlunun Xalq Cümhuriyyəti dövründən XX əsrin axırlarına qədərki ədəbiyyatı əhatə edən “Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı” adlı dərs vəsaiti müəllifin özünün də doğru olaraq qeyd etdiyi kimi “sovet dövrü ədəbiyyatına yeni metodoloji dəyərlər prizmasından baxış cəhdinin ifadəsi kimi” [9, s. 17] yenidən dövrləşmədə həmin mərhələnin obyektiv meyarlarla qiymətləndirilməsinə xidmət göstərə bilər. Mərziyə Ağayeva nın “Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı” dərsliyində XX əsrin 60-80-ci illəri və müstəqillik dövründən bəhs olunur ki, bu da milli özünüdərkə qayıdış mərhələsi və keçid dövrünün xarakterik xüsusiyyətlərinin aydınlaşdırıl- masına xidmət edir [10]. Alxan Bayramoğlunun “Müxtəsər Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi oçerki” kitabı milli ədəbiyyatın əsrdən-əsrə keçdiyi təkamül proseslərini xronoloji qaydada izləməyə imkan yaradan əhəmiy yətli elmi mənbədir [ 11, s. 199]. Azərbaycan ədəbiyyatının dövrləşdirilməsi baxımından xüsusi əhəmiyyətə malik olan Vəli Osmanlının Türkiyədə nəşr olunmuş “Türk xalqları ədəbiyyatlarının ortaq başlanğıcı (VI-X əsrlər)” kitabında Azər baycan yazılı ədəbiyyatının tarixinə ortaq ümumtürk abidələrindən baş lanmasının zəruriliyi ilk dəfə olaraq elmi cəhətdən əsaslandırılmışdır. Müəllifin Orxon-Yenisey abidələrini nəzərdə tutaraq gəldiyi qənaətlər milli ədəbiyyat tarixinin mənşəyinə müstəqillik dövrü işığında dərin elmi yanaşmanın obyektiv məntiqi ifadəsidir: “Bu ədəbi bəlgələr, bədii nümu nələr türk xalqlarının ortaq qədim ədəbi-mədəni sərvəti olması etibarilə, onlann (bütün türk xalqlarının - İ.H.) ədəbiyyat tarixinin erkən çağları nın, VI-X əsrlərin məhsuludur. Türk xalqlarının hər biri öz ədəbiyyatının başlanğıcını Vl-X əsrlərin bu ortaq ədəbiyyatında aramalıdır” [12, s. 105]. Qeyd etmək lazımdır ki, XX əsrin əvvəllərində Əmin Abidin “Azərbaycan türklərinin ədəbiyyat tarixi” kitabında Orxon-Yenisey abidə lərindən həm də Azərbaycan yazılı ədəbiyyatının qədim dövrünün ədəbiy yatı kimi söz açılmışdır. XXI əsrdə Azərbaycan alimlərindən Baloğlan Şəfızadənin “Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi (ən qədim dövrlər)” - 2003) və Elməddin Əlibəyzadənin “Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi (ən qədim dövr lər)” - 2009) kitablannda milli ədəbiyyat tarixinə Orxon-Yenisey ədəbiy yatından başlanılmışdır. Nizami Gəncəvi adma Ədəbiyyat İnstitutunun hazırladığı 7 cildlik “Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi”ndə ədəbiyyat tarixinin ortaq ümumtürk abidələrindən başlanması nəzəri prinsip kimi qəbul edilmiş və ikinci cilddə həmin abidələrin geniş elmi təhlili verilmişdir. 6
Poetika, izm Ədəbiyyat tarixinin ortaq ümumtürk Orxon-Yenisey abidələrindən baş lanması qənaəti müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının gəl diyi ümumi yekun nəticədir. Göründüyü kimi, uzun dövr ərzində Azərbaycan ədəbiyyatı tari xinin dövrləşdirilməsi üzrə müəyyən elmi təşəbbüslər və çağırışlar mey dana çıxmış, dövrləşmənin ayrı-ayrı mərhələlərinin öyrənilməsinə dair addımlar atılmışdır. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü Yaşar Qarayevin XXI əsrin başlanğıcında irəli sürdüyü aşağıdakı fikirlər Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin yenidən dövrləşdirilməsi proble minin aktuallığını ifadə edən obyektiv çağırışlar idi: «Əlbəttə, gerçəkliyin öz təsnifatını elmə və tarixə olduğu kimi gətirmək lazımdır: necə var elə. Bu mərhələlərdən birini, yaxud digərini tarixin arxivinə vermək yolu ilə yox, bəlkə hər birini olmuş, baş vermiş real keçmişimizin özü kimi, bütün təzadlan, faciəsi, səhvləri və uğurlan ilə birlikdə, bədii idrakımızın və ictimai əxlaqımızın təcrübəsi və dərsləri kimi öyrənmək yeganə doğru yoldur. Lakin təəssüf ki, bütöv-biitöv dövrləri, yüzilləri, hətta eraları təd qiqatda əhatə olunan tarixlərdən çıxdaş eləmək bizim mövcud humanitar - filoloji ənənələrin ən sürəkli əyintilərindən biri olub» [13, s.30]. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixçiliyinə sistemli elmi münasibət məsə ləsi Müstəqillik dövründə, XX əsrin doxsanıncı illərindən başlayaraq aktivləşmişdir. Belə ki, XXI əsrin ərəfəsində milli bədii təfəkkürü həm növbəti epoxaya aparmaq, həm də müstəqillik mərhələsinin məsuliyyətli vəzifələrini həyata keçirmək üçün səfərbər etməli olan ədəbiyyatşünaslıq elmi mümkün olan bütün resurslardan istifadə etmək mənasında mövcud dayanıqlı ənənələrin enerjisini də prosesə cəlb etmək üçün «dövrləşmə» məsələsinə yenidən və bu dəfə əsaslı şəkildə qayıtmalı olmuşdur. XX əs rin əvvəllərində başlanan milli ədəbiyyat tarixçiliyi ənənəsi uzun sürən sovet dövrü aralıq mərhələsindən sonra nəinki bərpa edilmiş, həm də yeni tarixi Zamanın ədəbı-elmi mühitdəki əsas çağırışlarından birinə çevrilmiş dir. XX əsrin yetmiş-səksəninci illərində Azərbaycanda aparılan dövlət si yasətinin ölkə maraqlan və milli mənafelər üstündə köklənməsi ədəbiyyat haqqında elmin də ideoloji maneələri aşaraq, davamlı ənənələrinin yaşa dılmasına, problemin ümumdünya ədəbi-mədəni prosesləri səviyyəsində qiymətləndirilməsinə və milli maraqların ön mövqeyə çəkilməsinə geniş zəmin hazırlamışdır. Müstəqillik dövründə başlanan yeni cəmiyyət quru culuğunun bütün sahələr üzrə möhkəm təməlləri həmin mərhələdə qoyul muşdur. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin dövrləşdirilməsi məsələsinə ye nidən qayıdış da o illərin mədəni-mənəvi intibahının hazırladığı prosesdir. Bu mənada XX əsrin doxsanıncı illərini Azərbaycan ədəbiyyatı tarixini yenidən formalaşdırmaq üçün konsepsiya axtarışları dövrü adlandırmaq olar. Filologiya elmləri doktoru, professor Nazif Qəhrəmanlının (1949- 7
Poetika, izm 2012) «Milli ədəbiyyat tarixçiliyi: genezis, inkişaf və dövrləşdirmə problemləri» monoqrafiyası Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında milli ədə biyyat tarixçiliyi ənənələrinə və müstəqillik dövrünün bu istiqamətdəki vəzifələrinə konseptual elmi-nəzəri baxışları əks etdirən ilk ümumiləşmiş tədqiqat əsəri kimi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu, ümumiyyətlə, Azər baycan ədəbiyyatşünaslıq elmində milli ədəbiyyat tarixçiliyi probleminə həsr olunmuş birinci monoqrafik tədqiqatdır. Ona görə də professor Nazif Qəhrəmanlının həmin illərdə haqlı olaraq yazdığı kimi, «sistemli ədə biyyat tarixinin yaradılması yalnız ədəbiyyatşünaslığın deyil, bütövlükdə mənəviyyatşünaslığın, mədəniyyətşünaslığın və əslində milli ideologiya nın baş problemlərindən biri kimi ortaya çıxmışdır» [14, s.3]. Nazif Qəhrəmanlı ilk dəfə olaraq milli ədəbiyyat tarixçiliyi məsələsinə dünən, bu gün və sabah müstəvisində elmi cəhətdən masştablı səviyyədə baxmış, geniş və əsaslı təhlillər aparmaqla bu sahədə qarşıda duran əsas vəzifələri müəyyən etmişdir: «Mövcud ədəbiyyat tarixinin, eləcə də nəşrlərin kon sepsiyası şərti olaraq sırf tarixi konsepsiyadır. Çünki burada tarixşünas- lığın meyar və ölçülərindən çıxış edilir. Ədəbiyyat tarixinə dair ədəbi- tarixi və ideya-estetik özüllər üzərində müstəqil konsepsiya qurulmalıdır» [14, s.l 14]. Nazif Qəhrəmanlı dünya təcrübəsi əsasında və müstəqillik işığında Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin dövrləşdirilməsi məsələsinə dair bir- birinə yaxın olan 7 variantda ayn-ayrı modellər təklif etmişdir. O, Azər baycan ədəbiyyatı tarixinin Zaman ölçülərinə, dövlət müstəqilliyinə, ortaq türk təfəkkürünə, ədəbi şəxsiyyətlərə, mərhələlərə, minilliklərə və nəzəri baxışlara görə formalaşdırılması imkanlannı diqqətə çatdırmışdır. Onun ən ümdə xüsusiyyətlərini yığcam şəkildə şərh etdiyi istiqamətlər üzrə variantlar aşağıdakılardır: “Variant 1. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi: klassik (XIX əsrədək) və müasir (XIX-XX əsrlər) zaman ölçülərində öyrənilir. Variant 2. Azərbaycan ədəbiyyatı dövlət müstəqilliyinədək və ondan sonra Variant 3. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi, a) ərəb, fars və digər dillərdə; b) türkdilli Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi Variant 4. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi / şəxsiyyətlər üzrə Variant 5. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi / mərhələlər üzrə Variant 6. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi / minilliklər üzrə Variant 7. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin nəzəri tarixi ” [14, s.108- 109]. Fikrimizcə, Nazif Qəhrəmanlının Azərbaycan ədəbiyyatı tarixçiliyi haqqındakı araşdırmaları bu problemə dair elmi-nəzəri bünövrə funksiya sını yerinə yetirən əhəmiyyətli tədqiqatdır. «Milli ədəbiyyat tarixçiliyi: 8
Poetika.izm genezis, inkişaf və dövrləşdirmə problemləri» monoqrafiyasında proble mə daha çox Qərb mövqeyindən yanaşılmış, imkan daxilində Ümumşərq poetikası ilə əlaqədar məsələlərə də müəyyən diqqət yetirilmişdir. Ədə biyyat tarixçiliyi istiqamətində təklif edilən formatlar içərisində müəyyən üstünlük verildiyi hiss olunan, “məqbul varianf’lardan biri [14, s. 109] hesab etdiyi birinci variantın şərhində də müəllif klassik və müasir zaman ölçülərində dəyərləndirmədən bəhs edərkən burada meyarların «Qərb və Şərq təfəkkür tipinə görə» müəyyənləşdirilməsi imkanlarının genişliyini xüsusi olaraq diqqətə çatdırmışdır. Doğrudur, Azərbaycan ədəbiyyatının tarixi taleyində və müasir inkişafında Qərb və Şərq amilləri özünəməxsus yer tutur. Lakin əslində «milli ədəbiyyat tarixçiliyi» konsepsiyasında ümumdünya meyarları ilə müqayisədə milli maraqlar və ədəbi-tarixi reallıqlar daha üstün mövqedə olmalıdır. Lakin Nazif Qəhrəmanlmın ədəbiyyat tarixçiliyi baxışlarında ədəbi-tarixi proseslərin reallıqlarına millilik anlayışı mövqeyindən yanaşma meyilləri olsa da, həmin baxış ilk sırada dayanmır. Nazif Qəhrəmanlı özü də ədəbiyyat tarixinin dövr- ləşdiriıməsinə dair irəli sürdüyü təkliflərdən birində «Ədəbiyyat tarixinin etnogenez, dil və yazı problemləri ilə sıx əlaqədə» öyrənilməsini «köl gədə qalan cəhətlərdən biri» [14, s. 113] hesab etmişdir. Buna baxma yaraq, Nazif Qəhrəmanlı Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin dövrləşdirilməsi məsələlərində daha çox ümumi metodoloji prinsiplərə və tarixilik aspektinə istinad etmişdir. Lakin N azif Qəhrəmanlmın təqdimatında hə min prinsiplər pərakəndə olduğuna görə müasir reallıqları ifadə edə bil mir. Bundan başqa, təəssüf ki, Nazif Qəhrəmanlı təklif etdiyi variantlar əsasında ədəbiyyat tarixçiliyi baxımından özünün yekun qənaəti ola bilə cək hər hansı bir modelin konkret olaraq üzərində dayanmamışdır. Bütün bunlarla bərabər, ümumiyyətlə, Nazif Qəhrəmanlmın «Milli ədəbiyyat tarixçiliyi: genezis, inkişaf və dövrləşdirmə problemləri» mo noqrafiyası ədəbiyyat tarixi anlayışının nəzəriyyəsinə, bu sahədə Azər baycan təcrübəsinin şərhinə və perspektivlərinə, dövrləşmə konsepsi yasının zəruriliyinə həsr olunmuş qiymətli elmi mənbədir. Müstəqillik illərində Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin dövrləşdiril məsi istiqamətində akademik Nizami Cəfərovun irəli sürdüyü elmi kon sepsiya bu mühüm işin nəzəri əsaslarını müəyyənləşdirmək baxımından əhəmiyyətlidir. Ə w əla, Nizami Cəfərov Azərbaycan ədəbiyyatı tarixini dövrləşdirmək üçün nəzərə alınması zəruri olan meyarları müəyyən ləşdirmişdir: Ədəbi-estetik proses, etnik-kulturoloji proses və ictimai- siyasi proseslərə əsaslanmaq. İkincisi, Nizami Cəfərov konkret olaraq Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə dair özünün dövrləşmə modelini də təqdim etmişdir: 9
Poetika, izm 1. V-XII əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı, yaxud Azərbaycan ədəbiy yatının qədim dövrü; 2. X llI-X Vl əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı, yaxud Azərbaycan ədəbiy yatının orta dövrü; 3. XV II əsrdən X X əsrin əvvəllərinə qədərki Azərbaycan ədəbiyyatı, yaxud Azərbaycan ədəbiyyatının yeni dövrü; 4. X X əsrin əvvəllərindən sonrakı Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin müasir dövrü [15, s. 8]. Qeyd etmək lazımdır ki, təqdim olunan dövrləşmə ana xətləri eti barilə Azərbaycan ədəbiyyatının keçdiyi keşməkeşli yolun əsas inkişaf mərhələlərini özündə əhatə edir. Və ən yaxşı cəhətlərdən biri də ondan ibarətdir ki, Nizami Cəfərovun dövrləşdirməsində ideoloji baxışlar deyil, ədəbi-estetik meyarlar və nəticə etibarilə azərbaycançılıq dəyərləri əsas yer tutur. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin dövrləşdirilməsinin elmi-nəzəri təsnifatının bünövrəsi kimi bu format əhəmiyyətlidir. Xüsusən, Nizami Cəfərovun orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatının sərhədlərini müəyyən edərkən ilk dəfə olaraq tarix etibarilə XIII-XVI əsrlər konturunu cızması onun konkret bir dövrünün başlanğıc və yekun məqamlarını ədəbi-tarixi proseslərin reallıqları əsasında təsbit etdiyini aydın surətdə göstərir. Bun dan başqa, müstəqil mərhələ kimi qeyd etməsə də, XVII-XVIII əsrlərin Azərbaycan ədəbiyyatının və ictimai fikrinin inkişafı tarixindəki fərqli yerini və xüsusi əhəmiyyətini müəyyən etmək baxımından Nizami Cəfə rovun aşağıdakı nəzəri qənaətləri mühüm əhəmiyyət kəsb edir: “Həmin dövrdə xalq ədəbiyyatı «oyanaraq» yazılı ədəbiyyatın yenidən quruiması üçün güclü etnokulturoloji enerji verir; realizm bədii-estetik idrakın əsas metodologiyası kimi qərarlaşmağa başlayır; Azərbaycan ədəbiyyatı, Azər baycan həyatı, Azərbaycan coğrafiyası olur” [15, s.9-10]. Əslində Nizami Cəfərovun yuxarıda ifadə olunan dəqiq elmi təyinatı XVII-XVIII əsrlərdən Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin xüsusi bir mərhələsi kimi danışmağa tam əsas verir. Ümumiyyətlə, təqdim olunan dövrləşdirmə və şərhlər Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin yenidən dövrləş- dirilməsi üçün fərqli yanaşmalara, ədəbi-tarixi proseslər arasındakı özünə məxsusluqlara təkcə «davam» nəzəriyyəsindən yox, həm də yeniləşmə bucağından baxmağa doğru real üfüqlər açır. Bu mənada nəticə olaraq deyə bilərik ki, müstəqillik illərində Nazif Qəhrəmanlı ilk dəfə Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin yenidən dövrləşdi- rilməsi zərurətini elmi ideya olaraq irəli sürmüş, elmi-nəzəri cəhətdən əsaslandırmışdır. Onun təklif etdiyi çoxvariantlı fərziyyələr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin dövrləşməsi məsələsinə geniş masştabda baxmaq, daha əsaslı şəkildə yanaşmaq haqqında düşünmək üçün zəmin yaradır. Nizami Cəfərov isə Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin dövrləşdirilməsinin 10
Poetika, izm özünəməxsus konkret versiyasını formalaşdırmışdır. Bu, Azərbaycan ədə biyyatı tarixinin çoxəsrlik inkişaf yolunun maksimum dərəcədə geniş ümumiləşdirilməsinə əsaslanan bir dövriəşdirmə təsnifatıdır. XX əsrin doxsanıncı illərində və XXI əsrin əvvəllərində meydana çıxan təşəbbüslər Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin dövrləşdirilməsi sahə sində konsepsiya axtarışlarının inkişaf etməkdə olduğunu nümayiş etdirir. Bu isə öz növbəsində milli ədəbiyyat tarixinin nəzəri-konseptual şəkildə dövrləşdirilməsi üçün yeni mərhələni hazırlamışdır. Azərbaycan ədəbiyyatının çoxəsrlik tarixi inkişaf yolunun tədqiqi proseslərində Zaman və ədəbiyyat məsələsi həmişə əsas faktorlardan biri olmuşdur. Hansı bucaqdan baxılmasından asılı olmayaraq, Zaman faktoru yazıçı və şairlərin dünyabaxışında, ədəbi prosesin inkişaf etməsində mü hüm rol oynamışdır. Böyük ədəbiyyat sadəcə zamanın arxasınca gedərək onu təsvir və ya tərənnüm etməklə qalmamışdır. Azərbaycan ədəbiyyatı həmişə bütün inkişaf mərhələlərində həm də Zamanın ən aparıcı ideal larını formalaşdırmış, proseslərin inkişafında əsas hərəkətverici qüvvə funksiyasını yerinə yetirmiş, xalqı və ictimai fikri ümummilli ideallar uğrunaa mübarizəyə doğru aparmışdır. Zamanın ictimai-siyasi xarakteri və ayrı-ayrı epoxalarda baş vermiş böyük tarixi-mədəni hadisələr ədəbi cərəyanları, mövzuları, janrları, üslubları, hətta qəhrəmanları meydana çıxarmışdır. Hər yeni Zaman özünün yeni ədəbi axınlarını və ədəbiyyatını yaratmışdır. Böyük ədəbiyyat da öz növbəsində Zamanın yeniləşməsinə, inkişafına və dəyişməsinə təkan vermişdir. Lakin sovet ədəbiyyatşünaslıq elmində Zamana obyektiv elmi münasibət deyil, ideoloji yanaşmalar ön mövqeyə çəkildiyi üçün ədəbiyyat və dövran münasibətləri dəyərləndi rilərkən gerçəklikdən çox hakim sinfin prinsiplərinə üstünlük verilmişdir. Elmi fikirdə zaman faktoru obyektiv ictimai-tarixi reallıqlarına görə yox, ideoloji cəhətdən diqqət mərkəzinə çəkilmişdir. Bu da Azərbaycan ədə biyyatının, o cümlədən də keçmiş sovet cəmiyyətində təmsil olunan digər xalqların ədəbiyyatının tarixi inkişaf yolunun dövrləşdirilməsində əsasən ideoloji amillərə istinad edilməsini şərtləndirmişdir. Bundan başqa, Sovet cəmiyyətinin ideologiyasındakı tarixi keçmişin unutdurulması, xalqların yalnız bolşevizm dövründən sonra əsl inkişafa çatması ideyasının geniş təbliğ olunması çoxəsrlik ədəbiyyat tarixinin elmi cəhətdən dövrləşdi rilməsi məsələsini arxa plana keçirmişdir. Ona görə də həmin mərhələdə Azərbaycan ədəbiyyatı tarixindən dövrlər üzrə bəhs olunarkən cəmiyyətin inkişafına marksist baxış əsas kimi qəbul edilərək sinfılik və proletar beynəlmiləlçiliyi kimi ideoloji prinsiplərdən çıxış edilmişdir. Qeyd olunduğu kimi, Sovet hakimiyyəti illərində yazılmış Azər baycan ədəbiyyatı tarixi kitablarında, yaxud dərsliklərdə dövrləşdirməyə xüsusi maraq göstərilməsə də, ədəbiyyatımızın çoxəsrlik inkişaf yolu 11
Poetika, izm boyu müxtəlif əsrlərdə yaşayıb-yaratmış yazıçı və şairlərin əsərləri təhlil edilib qiymətləndirilərkən müəyyən edilmiş ideoloji prinsiplər nəzərə alınmışdır. Beləliklə, dövrləşdirmənin sovet dövrü modeli açıq elan olunmasa da, ədəbiyyat tarixindən bəhs olunarkən ictimai formasiyaların formalaşmasına dair marksizm təliminə uyğunlaşdırılmışdır. Ədəbiyyat tarixinin dövrləşdirilməsində ibtidai icma və ilkin feodal dövlətlərinin yaranması mərhələsi qədim dövr, feodalizmin inkişafı orta əsrlər dövrü hesab edilmişdir. XIX əsr və XX əsrin əvvəllərinin ədəbiyyatı xüsusi mərhələ hesab edilsə də, həmin dövr sovet hakimiyyətinə görə əks və zidd sistem kimi qəbul olunan kapitalist münasibətlərinin formalaşması mər hələsi olduğu üçün real mahiyyətinə görə deyil, tarix etibarilə ədəbiyyatın əhatə dairəsini göstərən əsrləri bildirən rum rəqəmləri əsasında, məsələn, XIX əsr adlandırılmışdır. Sovet ədəbiyyatı dövrü isə ölkədə sovet haki miyyətinin qurulmasından yox, bir qədər də əvvələ çəkilərək marksizmin və ya bolşevizmin yaranması dövründən hesablanmışdır. Beləliklə, ədəbiyyat tarixinin ictimai formasiyalara görə dövrləşdirilməsi müəyyən dərəcədə ədəbiyyatda gedən proseslərə uyğun gəlsə də, onu tam ifadə edə bilməmişdir. Çünki bu qaydada dövrləşdirmə prosesində yalnız cəmiy yətin marksist inkişaf qanunauyğunluqları nəzərə alınmış, həm də ədəbiy yatın daxili təkamülü, hər dəfə yeniləşməsinin ədəbiyyatdan gələn sə bəblərinin müəyyən olunması diqqətdən kənarda qalmışdır. Bundan baş qa, ictimai formasiyalara dair təlim Qərb ölkələrinin inkişaf prosesləri əsasında formalaşdırıldığı üçün Şərq xalqlarının, o cümlədən Azərbay canın yaşadığı təkamül proseslərini tam ifadə edə bilmirdi. Ona görə də ədəbiyyatların formasiyalar üzrə dövrləşdirilməsi Azərbaycan ədəbiyyatı nın təcrübəsində heç də hər zaman obyektiv reallığı ifadə edə bilmə mişdir.
Beləliklə, cəmiyyətin inkişafının marksist təlimi sovet ədəbiyyatın da təmsil olunan xalqlann, o cümlədən Azərbaycan xalqının tarixi taleyi, mübarizəsi, təkamülü ilə heç də həmişə uyğun gəlmədiyi üçün həmin ədəbi-mədəni prosesin dialektikasının dəqiq müəyyən olunmasına mane çilik törətmişdir. SSRİ-nin dağılması və müstəqil dövlətlərin yaranması, milli və bə şəri ideallann önə çıxması Sovetlər İttifaqından ayrılmış müstəqil ölkə lərdə, o cümlədən Azərbaycanda çoxəsrlik ədəbiyyat tarixinin dövrləş dirilməsi probleminə yenidən qayıtmaq zərurətini elmi fikrin gündəminə gətirmişdir. Hazırda ədəbiyyat tarixinin dövrləşdirilməsi istiqamətində ayrı-ayrı ölkələrdə yeni təşəbbüslərin meydana çıxması, habelə dövrləşdirmə prin siplərinin müəyyən olunmasında fərqli yanaşmalann mövcud olması müşahidə edilməkdədir. Rus ədəbiyyatşünaslığında irəli sürülən dövr- 12
Poeti ka. izm ləşdirmə modelləri haqqında professor Vadim Polonskinin aşağıdakı fikirləri geniş mənada nəzəri cəhətdən bu problemə elmi yanaşmanın əsas istiqamətini müəyyən etməyə açar verir: «Bu gün elə akademik ədəbiyyat tarixini əsl novator hesab etmək olar ki, burada onun «hədsiz mürək kəbliyi» nəzərə alınsın; və bu ədəbiyyat tarixində... milli söz sənətinin təkamülü... düzxətli sxem şəklində deyil, çoxvariantlı inkişaf istiqamətlə rinin mərkəzi kimi təqdim olunsun. Həmçinin ağırlıq mərkəzi zəruri ola raq oxşarın bənzərsizliyə, qonşu sıralarda - ədəbi və ictimai-siyasi baxım dan baş verənlərin fərqliliyinə düşməlidir» [16, s. 18]. Qeyd edildiyi kimi, Sovet hakimiyyəti illərində Azərbaycan ədə biyyatının çoxəsrlik tarixi inkişaf yolundan dövrlər üzrə söz açılarkən «mərkəzdən» müəyyən olunmuş hazır sxemlərə istinad olunmuşdur. Məlum olduğu kimi, mərkəz isə ədəbiyyatın dövrləşdirilməsini obyektiv elmi əsaslar üzərində deyil, ideoloji prinsiplər əsasında qurmuşdur. Ona görə də müstəqillik illərində Zamana və ədəbiyyata obyektiv ədəbi-tarixi baxış Azərbaycan ədəbiyyatının dövrləşdirilməsi üçün yeni konsepsiyanın müəyyən olunmasını tələb edir. Hazırkı şəraitdə Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin dövrləşdirilməsi haqqında elmi konsepsiyanın hazırlanması aşa ğıdakı zərurətdən yaranmışdır: L Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin keçmiş sovet ideologiyası əsa sında aparılmış dövrləşməsinin ədəbi-tarixi proseslərin reallıq larını əks etdirməməsi, müstəqillik dövrünün prinsiplərinə, milli məfkurəyə uyğun gəlməməsi; 2. Ayrı-ayrı müəlliflərin və y a müəlliflər kollektivinin yazıb nəşr etdirdikləri Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə dair akademik nəşr lərdə, dərsliklərdə, monoqrafik tədqiqatlarda dövrləşdirilmədə keçmişdə müəyyən edilmiş mərhələlərdən uzaqlaşa bilməmək hal larının aşkar nəzərə çarpması; 3. Dövrləşmə meyarlarında və mərhələlərin müəyyən olunmasında pərakəndəliyin müşahidə olunması; 4. Dövlət müstəqilliyi ideallarının işığında Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin dövrləşdirilməsinin vahid sisteminin yaradılması zərurə tinin meydana çıxması; 5. Dövrləşdirmə prosesində dünyada gedən ədəbi-tarixi proseslərin nəzərə alınması zərurəti. Müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatşünaslıq elmində çoxəsrlik ədəbiyyat tariximiz və müasir ədəbi proses dövrləşdirilərkən ilk növbədə təsnifat üçün elmi prinsiplərin, nəzəri konsepsiyanın müəyyən edilməsi ən mühüm şərtdir. Bu məqsədlə müxtəlif coğrafıyalarda yaranan ədəbiyyat şünaslıq əsərlərində oxşar və fərqli baxışların meydana çıxması [17, s.2-4] dövrləşmə prosesində mövcud hazır sxemlərdən yox, dünya təcrübəsin 13
Poetika, izm dən yaradıcı şəkildə faydalanmaqla xalqın və ölkə ədəbiyyatının keçdiyi çoxəsrlik inkişaf yolunun reallıqlarına əsaslanmağı tələb edir. Ədəbi- tarixi reallıqları isə ictimai formasiyalar üzrə yazıçı və şairlərin qruplaş- dırılması kimi yox, ədəbiyyatda baş vermiş mühüm dəyişikliklərin: ədəbi cərəyanların, janrlann, üslubların dəyişməsi və inkişaf etdirilməsi məna sında qəbul edilməlidir. Bundan başqa, fıkrimizcə, yenidən dövrləşdirmə zamanı Azərbaycan xalqının milli maraqlarından və müstəqil dövlətçilik meyarlarından çıxış etmək də zəruri tələblərdən biri olmalıdır. Bütün bunları nəzərə alaraq, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin yenidən dövrləş- dirilməsi üçün konseptual baxımdan aşağıdakı prinsiplərə əsaslanmağı faydalı hesab edirik: L Azərbaycançılıq məfkurəsi 2. Sivilizasiya faktoru 3. Ədəbi-tarixi prosesin reallıqları 4. Azərbaycanda ədəbi cərəyanlar Məlum olduğu kimi, müxtəlif əsrlərdə Azərbaycanda türk siviliza siyası, ərəb-islam sivilizasiyaları ictimai-siyasi və ədəbi-mədəni mühitdə yaşanmış və böyük inkişafa təkan vermişdir. Türk sivilizasiyasının tanrı- çılıq təlimi, islam sivilizasiyasının mənəvi kamillik ideyası müxtəlif dövr lərin böyük ədəbiyyatı və mədəniyyətinin formalaşmasında mühüm rol oynamışdır. Bundan başqa, Azərbaycanda maarifçilik hərəkatı da sivili zasiya faktoru kimi ictimai-ədəbi mühitin inkişafına müstəsna dərəcədə təsir göstərmişdir. Uzun illər Şərq-müsəlman dünyagörüşü istiqamətində köklənmiş Azərbaycan ədəbi-ictimai fikrinin XIX əsrdə Qərbyönlü inki şaf yoluna keçməsi və bu zəmində ölkədə dünyəvi məktəblərin, teatrın, milli mətbuatın və realist ədəbiyyatın yaranıb yüksələn xətlə qaçılmaz şəkildə yolunu davam etdirməsi maarifçilik hərəkatının regionda mühüm sivilizasiya faktoru rolunu oynadığını qəbul etməyə əsas verir. Azərbay canın Şərq-Qərb yönlü sivilizasiyaların qovşağında yerləşməsi burada həmin sivilizasiyalararası mədəniyyətin, o cümlədən də ədəbiyyatın inkişafına öz təsirini göstərmişdir. Azərbaycançılıq ictimai-ədəbi fikir meydanına ölkəmizdə XIX əsrin axırlarından etibarən gəlsə də, bundan əvvəlki dövrlərdəki ümumtürk təfəkkür tərzi ədəbiyyatın milli zəmində inkişafını müəyyən etmişdir. XIX əsrdə və XX əsrin əvvəllərində realist ədəbiyyatın ön cəbhəni təmsil etməsi ölkənin geniş coğrafi bütövlüyü və xalqın isə konkret olaraq öz adı və dəyərləri ilə ədəbiyyatda iştirak etməsini zəruri faktora çevirmişdir. Azərbaycançılıq - milli düşüncənin və Vətən anlayışının bir yerdə qavra- nılması təlimi olaraq xalqın və ölkənin milli maraqlarını, maarifçilikdən milli azadlıq ideyalarına, istiqlal mübarizəsi düşüncəsinə, dövlət müstəqil liyi şüuruna qədərki bütün ideallarının ədəbiyyatın canında və qanında 14
Poetika, izm olmasını qaçılmaz həyati tələbat səviyyəsinə qaldıran ümummilli məfku rədir. Qədim dövr və orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatında ölkə anlayışı geniş əraziləri əhatə etdiyi üçün konkret tarixi şəraitdə eyni metod və üslubda yaşayıb-yaradan sənətkarların yaradıcılıq birliyinin baş tutması çətin olmuş və buna görə də həmin tarixi mərhələlərdə bu gün bizim düşündüyümüz formatda ədəbi cərəyanlar formalaşa bilməmişdir. Lakin orta əsrlərdə ədəbi-ictimai fikirdə geniş yer tutmuş sufizm və hürufızm təriqətləri həm də ədəbi cərəyan funksiyasını daşımış, sənətkarları öz cazibəsində saxlamış və istiqamətləndirmişdir. XVIII əsrdən etibarən son üç əsrdən artıq dövrdə Azərbaycan ədəbiyyatında meydana gəlmiş erkən realizm, maarifçi realizm, tənqidi realizm, romantizm, dekadentizm, post modernizm, magik realizm kimi ədəbi cərəyanlar ədəbiyyatın yeni hə dəflərini və ideallarını müəyyən etmiş, yeniləşmə və dəyişikliklərə geniş meydan açmışdır. Buna görə də Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin dövrləş- dirilməsində ədəbi cərəyanlann nəzərə alınması zəruridir. Ədəbi cərəyan ların nəzərə alınması eyni zamanda dünyada baş verən obyektiv gerçək liklərin, elmi-texniki yeniliklərin, qlobal dəyişikliklərin ədəbi prosesə təsirini nəzərə almaq baxımından da vacibdir. XX əsrdə dünya ədəbiyyatı və ictimai fikrində yaranan modemizm və postmodernizm cərəyandan hə min qlobal dəyişikliklərin nəticəsində meydana çıxmışdır. Dünyada gedən proseslər Azərbaycana təsirsiz ötüşməmiş, həmin cərəyanlar və onlann nümayəndələri Azərbaycanda da mövcud olmuşdur. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin dövrləşdirilməsinin müasir kon sepsiyası üçün müəyyən edilmiş meyarlar ədəbiyyatımızın çoxəsrlik tari xində baş vermiş ictimai-mədəni və ədəbi-tarixi proseslərin reallıqlarını, keçilmiş inkişaf yolunun özünəməxsusluqlarını obyektiv şəkildə özündə əks etdirməyə imkan yaradır. Ədəbi-tarixi proseslərin reallıqları dedikdə isə Azərbaycan ədəbiyyatının təbii məntiqindən, daxili təkamülündən do ğan sənət idealları ilə xalqın müxtəlif dövrlərdəki ümummilli ideallarının dialektik əlaqəsi, sintezi və vəhdəti nəzərdə tutulur. Bu üzvi əlaqə nəzərə alınmadan milli ədəbiyyat tarixinin inkişaf yolunun obyektiv dövrləşdiril- məsini müəyyən etmək çox çətin olar. Qeyd olunan prinsiplər Azərbaycan ictimai-mədəni fikrinin və ədə biyyatının əsrlər boyu keçdiyi inkişaf yolunun ana xətlərini və başlıca məzmununu, əsas inkişaf istiqamətlərini özündə əks etdirir. Burada hər hansı bir kənar ideologiyanın diqtəsi ilə təklif olunan meyillər özünə yer almamışdır.
ədəbiyyatı tarixinin aşağıda təqdim olunan dövrləşdirmə modeli ümum- dünya ədəbi proseslərinin gedişatı müstəvisində Azərbaycan xalqının 15
Poetika, izm çoxəsrlik tarixi ərzində milli ədəbiyyatın keçdiyi təkamül proseslərinin daxili inkişaf qanunauyğunluğundan, təbii məntiqindən doğan elmi təs nifatdır: 1. Qədim dövr Azərbaycan ədəbiyyatı: Mifologiya və epos dövrü 2. Azərbaycan yazılı ədəbiyyatının ortaq başlanğıc dövrü (VII-X əsrlər) 3. İntibah dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı (XI-XII əsrlər). 4. Orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı (XIII-XVI əsrlər). 5. Erkən realizm dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı (XVII-XVIII əsrlər). 6. Azərbaycan ədəbiyyatının maarifçi realizm dövrü (XIXəsr); 7. Azərbaycan ədəbiyyatında tənqidi realizm və romantizm epoxası (XIX əsrin doxsanıncı illərindən Azərbaycanda sovet hakimiyyə tinədək). 8. Sovet dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı (1920-1991-ci illər). 9. Milli özünüdərkə qayıdış mərhələsi və keçid dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı (1970-1995). 10. Müstəqillik dövrü çoxmetodlu Azərbaycan ədəbiyyatı. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin təqdim olunan dövrləşməsinin müəyyən olunmasında konkret mərhələlər arasında davam edən proses lərlə, varisliklə yanaşı, köklü mühüm yeniləşmələrin, dəyişikliklərin baş verməsi də əsas götürülmüşdür. Mövcud dövrləşməyə görə, qədim dövr Azərbaycan ədəbiyyatı əsasən şifahi xalq ədəbiyyatını əhatə etməsi ilə səciyyələnir və ədəbiyyatın mifoloji başlanğıcının bütün təzahür formala rını əhatə edir. Bu dövr milli şifahi bədii təfəkkürün möhtəşəm yekunu olan eposun - “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının yaranması ilə tamam lanır. Azərbaycan yazılı ədəbiyyatının ortaq başlanğıc dövrü kimi müəy yən olunan Vll-X əsrlər mərhələsi ilkin ümumtürk ədəbi abidələri və Azərbaycanın ərəbdilli rnəvali şairlərinin yaradıcılığı, habelə ölkənin əra zisinin tərkib hissəsi olan alban yazılı ədəbiyyatının yaranması əsasında təqdim olunur. Xüsusi mərhələ kimi təqdim edilən intibah dövrü Azər baycan ədəbiyyatı isə XI-XII əsrlərdə antik yunan sivilizasiyası ənənə sinin regionda dirçəldilməsi, milli ədəbiyyatın epik vüsətinin yüksəlişi, ümumbəşəri idealların qüvvətlənməsi ilə birlikdə qədim türk sivilizasiyası ilə islam mədəniyyətinin çarpazlaşmasından yaranan böyük ədəbiyyatdır. Bu mərhələ həmçinin Azərbaycan ədəbiyyatında farsdilli poeziyanın yaranması və inkişaf etməsi ilə xarakterizə olunur. İlk dəfə olaraq anadilli yazılı poeziyanın yaranması və sürətlə inkişaf etdirilməsi, görkəmli yara dıcılarını və böyük şedevrlərini meydana qoyması, lirikanın apancı ol ması XIII-XVI əsrlərdə yaranıb inkişaf etmiş orta əsr Azərbaycan ədə biyyatının özünəməxsus simasını müəyyən edir. Erkən yeni dövr Azər baycan ədəbiyyatı XVII-XVIII əsrlərdə poeziyada klassik romantik lirika 16
Poetika, izm ənənələrinin zəifləməsi, ədəbiyyatda «səbki-hindi» adlanan yeni poetik üslubun meydana gəlməsi, xalq şeiri ənənələrinin yazılı ədəbiyyatda ön mövqeyə çıxması və nəhayət, realizmin yaranması əsasında formalaş mışdır. Bütöv bir əsri əhatə edən XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı maarif çilik ideyalarının yaranması, inkişaf etməsi və maarifçi realizm ədəbi cərəyanının formalaşması əsasında meydana çıxmış yeni tipli ədəbiyyatı özündə əks etdirir. XX əsrin əvvəllərində milli-demokratik hərəkatın qüv vətlənməsi, tənqidi realizm və romantizm ədəbi cərəyanlarının ədəbi- ictimai fikrə hakim olması bu mərhələni xüsusi bir dövrə çevirir. Sovet dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı sosialist realizmi yaradıcılıq metodu əsasında meydana çıxan ədəbiyyatın yaranması mərhələsini əhatə edir. Bu dövr eyni zamanda sosializm quruluşunun çətin ictimai-siyasi şəraitində həm də milli ədəbiyyatın təşəkkül tapması ilə yadda qalır. Sovet ideolo giyasının formalaşdırdığı məhdudiyyət qaydalarının mövcud olmasına baxmayaraq, XX əsrin yetmiş-səksəninci illərində Azərbaycan cəmiyyə tində, bunun əks-sədası olaraq ədəbiyyatda milli özünüdərkə qayıdış pro sesləri getmiş və sovet dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı çərçivəsində milli ədəbiyyatın müstəqil qolu yaranıb inkişaf etməyə başlamışdır. Beləliklə, XX əsrin 60-cı illərindən sonra Azərbaycan ədəbiyyatının mənzərəsində yanaşı proseslər baş vermişdir. Bu dövrdən etibarən sovet hakimiyyətinin gətirdiyi sosialist realizmi yaradıcılıq metodu ədəbiyyatda bir qədər zəif ləməyə başlamışdır. Ədəbiyyata gələn yeni «altmışıncılar» nəsli sosialist realizminin əleyhinə çıxdıqlarını bəyan etmədən bir qədər əvvəl ədə biyyatda hakim olmuş tənqidi realizm ənənələrini yaradıcılıqla «bərpa» etmişlər. Sosialist realizmi faktiki olaraq ikinci planda yolunu davam etdirmişdir. Yeni tipli tənqidi realizm ədəbiyyatı da paralel olaraq inkişaf etmək imkanı qazanmışdır. Beləliklə, ədəbi prosesdə ən yeni dövr ədə biyyatına keçid prosesləri başlanmışdır. Məhz həmin keçid prosesi ədə biyyatı öz daxilində ən yeni dövrü, çoxmetodlu müstəqillik dövrü Azər baycan ədəbiyyatını hazırlayıb yetişdirmişdir. Həmin mərhələdə bədii əsərlərdə xalqın milli maraqlarının və mənəvi dəyərlərinin əks etdiril məsinə meyil artmış, yazıçı və şairlərin vətəndaşlıq mövqeyi daha da qüvvətlənmişdir. Tədricən çoxsəsli bədii təfəkkürün, çoxmetodlu ədəbiy yatın formalaşması müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatının ana xət tini müəyyən edir. Dövrləşdirmədə aynca qeyd olunmasa da, XIX əsrdən etibarən Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatının yaranması və sonrakı dövrlərdəki inki şafı hər mərhələnin daxilində ayrıca qeyd olunur. Eyni zamanda, Azər baycan mühacirət ədəbiyyatı da XX əsrin ictimai-siyasi reallığı kimi dövrləşmənin aid mərhələlərində öz əksini tapmışdır.
Aıarbayoan Hoapublikas. işlar İdarəsi PREZİDENT KİTABXANASI 17
Poetika, izm deli çoxəsrlik Azərbaycan ədəbiyyatının milli maraqlara və dünyəvi də yərlərə uyğun səviyyədə, sistemli tədqiq edilib öyrənilməsinə imkan yaradır.
1. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi, 7 cilddə, I cild, Bakı, “Elm”, 2004; II cild, Bakı, 2007; III cild, Bakı, 2009; IV cild, Bakı, 2011. 2. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi, 7 cilddə, III cild. Bakı, «Elm», 2009. 3. Qarayev Y. Azərbaycan ədəbiyyatı: XIX və XX yüzillər. Bakı, «Elm», 2002. 4. Əhmədov В. XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı. 3 cilddə, I cild, Bakı, «Elm və təhsil», 2011, Bakı, II c. «Apostrof», 2010. 5. Şəfizadə B. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi (ən qədim dövrlər). Bakı, “Adiloğlu”, 2003. 6. Əlibəyzadə E. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi (ən qədim dövrlər). Bakı, “Qara bağ”, 2009. 7.
Bax: Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı, 2 cilddə, I cild, Bakı, Bakı Universiteti nəşriyyatı, 2007. 8. Müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı, 2 cilddə, I cild. Bakı, “Elm və təhsil”, 2016. 9. Salamoğlu T. Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı. Bakı, 2012. 10. Ağayeva M. Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı. Bakı, “Elm”, 2013. 11. Bayramoğlu A. Müxtəsər Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi oçerki. Bakı, “Elm və təhsil”, 2013. 12. Osmanlı V. Türk xalqları ədəbiyyatlarının ortaq başlanğıcı (VI-X əsrlər). Türkiyə, Ərzurum, 1996. 13. Qarayev Y. Azərbaycan ədəbiyyatı: XIX və XX yüzillər. Bakı, «Elm», 2002. 14. Qəhrəmanlı N. Milli ədəbiyyat tarixçiliyi: genezis, inkişaf və dövrləşdirmə problemləri. Bakı, «Qartal», 1997. 15. Cəfərov N. Seçilmiş əsərləri, 5 cilddə, II cild. Bakı, “Elm”, 2007 16. Полонский В. Между традицией и модернизмом. Русская литература рубежа XIX-XX веков. Москва, НМЕАН РАН, 2011. 17. Вах: А.С.Курилов. К построению новой «Истории литературы». Москва «Литературная Россия», 2016. 18. Mir Cəlal, Firidun Hüseynov. XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı. Bakı, “M aarif’, 1982.
19. Həbibbəyli 1. XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan ədəbiyyatı. Bakı, “Nurlan”, 2004. Isa Habibbayli SCIENTIFIC CLASSIFICATION OF PERIODIZATION OF AZERBAIJANI LITERATURE HISTORY SUMMARY The necessity of scientifically-theoretical periodization of centuries-old development path of Azerbaijani literature is connected with our independence. The principles of periodization, which are based on ideological criteria, are unacceptable and 18
Poetika, izm serve to adapt the ideology rather than reflecting national interests and literary-historical reality. The main purpose of the article is to present the classification of periodization our literature by new scientific principles. In the article periodization so far has been summarized, critically evaluated, identified its benefits and disadvantages, and put forward conceptual principles for re-periodization of the Azerbaijani literature. Main principles:
Based on the internal development and natural logic of the evolutionary process of national literature, in the article is introduced new periodization model of the Azerbaijani literature. Each of the ten stages is determined on the basis of the dominant aspects of the period which it relates.
Надобность в новой и системной периодизации многовекового пути развития азербайджанской литературы с научно-теоретической точки зрения напрямую связана с обретением нашей независимости. Периодизация, составлен ная на основе принципов идеологических факторов, неприемлема, и помимо отражения литературно-исторических реальностей, национальных интересов, более служит соответствующей идеологии. Основная цель настоящей статьи представить классификацию периодизации нашей литературы на основе новых научных принципов. В статье обобщены и критически оценены периодизации, проводимые до настоящего времени, уста новлены их положительные и отрицательные стороны, выдвинуты концептуаль ные принципы новой периодизации истории азербайджанской литературы. Важ нейшие из них следующие:
В статье также представлена модель новой периодизации азербайджанской литературы исходя из внутренних закономерностей и естественной логики эволюционных процессов национальной литературы. Временная протяжённость каждого из десяти этапов определяется по присущим ему доминантным свойствам. 19 Yüklə 0,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|