6
1918-c i il mayın 28-də yarad ılmış müstəqil Azə rbaycan Xalq
Cü mhuriyyəti bir ço x vacib məsələlərlə yanaşı, maarifin, o cümlədən tarix elmin in
inkişafı üçün bir sıra tədbirlər həyata keçird i, la zımi mütəxəssislər hazırlamaq üçün
xarici ölkələrə 100 nəfərdən artıq nü mayəndə göndərdi, 1919 -cü ildə Bakıda
universitet yaratdı. Bu dövrdə Parisdə Adil xan Z iyad xanovun "Azərbaycan",
Şey xülislamovun "Qafqaz Azərbaycan Respublikası" kitabları çapdan çıxdı,
M.Ə.Rəsulzadə "İran və Azərbaycan", "Azərbaycan paytaxtı" məqalələrin i nəşr
etdirdi. Bu məqalə lərdə ço x mühü m məsələlə rə - Azərbaycan xa lqın ın
formalaşması, onun qonşu xalq larla əlaqələri, Bakı şəhərinin inkişafı və s.
məsələlərə to xunulur.
Azərbaycanın mədəni həyatının, tarixi keçmişinin işıq landırılmasında
"Səfa", "Nicat", "Nəşri-Maarif‖, İran Maarifçilik Cəmiyyəti, "Tərəqqi‖
cəmiyyətləri mühü m rol oynadılar.
1920-c i ilin apre lində Azə rbaycan Respublikası e lan edildikdən bir
müddət sonra Şimali A zərbaycanda ictimai elmləri, o cümlədən Azərbaycan
tarixin i öyrənmək üçün qurumlar yarad ılmağa başladı. 1923 -cü ildə Azərbaycanı
Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyəti təşkil o lundu.
Azərbaycanda 1929-cu ildə yaradılan Azərbaycan Dövlət Elmi-Tədqiqat
İnstitutu respublikada A zərbaycan tarixinə dair tədqiqatların aparılması və yazılı
mənbələrin nəşr olunmasında mühüm rol oynamağa başladı. O, az sonra SSRİ EA
Zaqafqaziya fılialının Azərbaycan şöbəsinə, 30-cu illərin ortalarında isə SSRİ Elmlər
Akademiyasının Azərbaycan filialına çevrildi. Həmin filialın nəzdində Tarix,
Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu, həmçinin arxeologiya və etnoqrafiya bölməsi
yaradıldı. Lakin burada Azərbaycan tarixinin XX əsrin əvvəllərini əhatə edən dövrünün
tədqiqi sahəsində əhəmiyyətli bir iş görülməmiş, əsas fəaliyyət marksizm-leninizm
klassiklərinin əsərlərinin nəşrinə və XX əsrin iki onilliyində baş verən fəhlə
çıxışlarının öyrənilməsinə yönəldilmişdi. Bununla yanaşı, akademik V V.Bartoldun
Bakıda 1925-1926-cı illərdə nəşr etdirdiyi "Azərbaycan tarixinin qısa xülasəsi" və
"Türk xalqlarının tarixinin öyrənilməsinin müasir vəziyyəti və ən vacib vəzifələri",
akademik N.A.Samoyloviçin "Qafqaz və Türk dünyası" məqalələri, N.İ.Meşşaninov,
Ə.Ələkbərov, P.K.Jüze, Əziz Qubaydulin kimi alimlərin Azərbaycan tarixinin
mü xtəlif dövrləri və məsələlərinə aid əsərləri işıq üzü görsə də, onlarda da Azərbaycan
tarixinin XX əsrin əvvəlləri dövrünə toxunulma mışdı.
Sovet dövründə Azərbaycanın XX əsr tarixi məsələlərinə ciddi şəkildə ilk
toxunan müəlliflər Bakı Universitetinin professoru Q.Q.Pisarevski, T.Passek, T.Latınin
və V.M.Sısoyevdir. Onlardan V.M.Sısoyevin 1925-ci ildə nəşr etdirdiyi "Azərbaycan
(Şimali) tarixi" əsərini xüsusi qeyd etmək lazımd ır.
XX əsrin 20-ci illərində fəaliyyət göstərmiş Vəli Xuluflu, A.
Sübhanverdizadə, A.Əfəndi, M.Əfəndizadə, H.İmanov, Abdulla Salamzadə, Ağamir
Məmmədov, Rəşid İsmayılov və b. kimi azərbaycanlı tarixçilərin tədqiqatlarında da
Azərbaycanın XX əsr tarixi məsələləri diqqətdən kənarda qalmışdı.
7
40-cı və 50-ci
illərdə Azərbaycanda yetişmiş tarixçi alimlərdən
Ə.Sumbatzadə, M.İsmayılov, İ.Həsənov, Q.Mehdiyev, İ.Talıbzadə XX əsr tarixi
məsələlərini də araşdırmış, Azərbaycanın çar Rusiyası tərəfindən işğalı məsələlərinə,
Azərbaycanda aqrar münasibətlər, kənd təsərrüfatı və sənayenin, xüsusən neft
sənayesinin tarixinə dair əsərlər nəşr etdirmişlər. Bu istiqamətdə müəyyən işlər gör-
müş Rusiya tarixçiləri N.Q.Boqdanov, K.A.Pajitnov və Q.Q.Pisarevskinin əməyin i də
qeyd etmək lazımd ır.
50-ci illərin sonu - 70-c i illərin əvvəllərində üç cilddən ibarət "Azərbaycan
tarixi" nəşr olunmuşdu. Onun II cildi Azərbaycanın XIX-XX əsrin əvvəlləri tarixinə
həsr edilmişdir. Bu cild, demək olar ki, Azərbaycanın XX əsrin əvvəlləri dövrü
tarixini bütövlüklə əks etdirmiş ilk əsərdir. Cildin yazılması üçün müəlliflər tərəfindən
toplanmış külli miqdarda materialın əksəriyyəti ölkə tarixşünaslığına ilk dəfə gətirilmiş,
cilddə XX əsr tarixinin istər sosial-iqtisadi, istər siyasi, istərsə də mədəniyyət
məsələlərinə dair yeni məlu matlar və ətraflı şərhlər verilmişdir.
Üçcildlik "Azərbaycan tarixi" nəşr edildikdən sonrakı illərdə Azərbaycan
tarixinin bütün dövrləri, o cümlədən XX əsrin öyrənilməsi sahəsində xeyli nailiyyətlər
əldə edildi, bir sıra tədqiqatlar nəşr olundu. Onlardan Ə.S.Sumbatzadənin imperializm
dövründə Şimali Azərbaycanın sosial-iqtisadi durumuna, Ə.N.Quliyevin XX əsrin
siyasi məsələlərinə, M.Ə.İsmayılovun XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərində
Azərbaycanın kənd təsərrüfatı və sənayesinə, kənd təsərrüfatında kapitalizmin
inkişafına, A.Ş.Milmanın Azərbaycanın siyasi quruluşuna, İ.V.Striqunovun proletariatın
formalaşmasına həsr etdikləri monoqrafiyalarını göstərmək olar. M.Ə.İsmayılovun nəşr
etdirdiyi "Şəki" kitabında Şəkinin XX əsr tarixi də öz əksini tapmışdır. XIX-XX əsrin
əvvəllərində Azərbaycanda suvarma və sudan istifadə, 1912-ci il 20 dekabr islahatı
məsələləri İ. A. Talıbzadənin, XIX əsrin 30-cu illəri - XX əsrin başlanğıcında rus
kəndlilərinin Azərbaycana köçürülməsi isə D.İ.İsmayılzadənin əsərlərində
işıqlandırılmışdır.
Sonrakı dövrün, yəni 70-ci illərin sonu - 90-cı illərin tarixşünaslığından
danışmazdan əvvəl o cəhəti qeyd etmək zərurid ir ki, XX əsr Azərbaycan tarixinin bir
sıra məsələləri yuxarıda adlan çəkilən əsərlərin çoxunda sovet dövrünün hakim
ideologiyasının təsiri, rəsmi dövlət "konsepsiya"larının tələblərinə uyğun təhrif
edilmişdi.
İstər XIX və XX əsrin əvvəllərində - Azərbaycanda sovet hakimiyyəti
bərqərar olunana qədər, istərsə də ondan sonrakı ilk onilliklərdə həm rus, həm də
Azərbaycan tarixşünaslığında Rusiyanın Şimali Azərbaycanı istila etməsi məsələsi
əsasən obyektiv işıqlandırılırdı, lakin 40-cı illərdən sonra Rusiya və Azərbaycan ta-
rixşünaslığında həmin məsələ rəsmən saxtalaşdırılmağa başladı.
80-ci illərin ikinci yarısından sonrakı illərdə aparılan tədqiqatlarda artıq
əvvəəlki dövrdə yuxarıdan irəli sürülmüş "konsepsiya"ları qırağa qoyub, inkaredilməz
dəlillərə əsaslanan müəlliflər tariximizdə baş vermiş hadisələri olduğu kimi təqdim
etdilər. Bununla da tarixşünaslığımızdakı "Azərbaycanın Rusiyaya birləşdirilməsi" və ya