47
BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ
№2 Humanitar elmlər seriyası 2010
AZƏRBAYCAN-ALMAN ƏDƏBİ ƏLAQƏLƏRİ TARİXİNDƏN
H.D.FƏRHADOVA
Bakı Dövlət Universiteti
Farhadova@yahoo.com
Məqalədə Azərbaycan-alman ədəbi əlaqələrinin keçən əsrin birinci yarısında qazandığı
nailiyyətlərindən danışılır. Təyin olunmuşdur ki, bu ədəbi əlaqələrin aparıcı istiqamətini xalq
yaradıcılığı («Kitabi-Dədə Qorqud») və klassik Azərbaycan ədəbiyyatı təşkil edir. Burada ən
çox diqqəti çəkən «Kitabi-Dədə Qorqud» və Nizami, M.F.Axundov, M.Ə.Sabir və başqalarının
yaradıcılığıdır.
Məqalədə Azərbaycan ədəbiyyatının ədəbi əlaqələrdəki rolu aydınlaşdırılır, perspek-
tivdə Azərbaycan ədəbiyyatının bu əlaqədə oynayacağı rol nəzərdən keçirilir.
Ədəbi əlaqələrin tarixi çox qədim dövrlərə gedib çıxır. Azərbaycan ədəbiyya-
tı formalaşdığı dövrdən başlayaraq həmişə digər dünya xalqları ilə qarşılıqlı təmasda
olmuşdur. Azərbaycan ədəbiyyatı ilə qismən əlaqəsi olan «Avesta» bir çox Avropa
xalqlarının dillərinə tərcümə olunmuş, bu abidə haqqında, çoxsaylı tədqiqatlar apa-
rılmışdır. Alman alimləri X.Reyxelt, İ.Hertel, H.Humbax, X.Yunker «Avesta»nı təd-
qiq etmişlər, böyük alman şairi İ.V.Höte və filosof F.Nitsşe onu yuksək qiymətlən-
dirmişlər. 1776-cı ildə Klinqer «Avesta»nı Almaniyada nəşr etdirmişdir. Hegelin
dialektika haqqındakı fikirləri öz mayasını «Avesta»dakı xeyir və şər allahları
arasında gedən mübarizədən götürmüşdür.
Azərbaycan-alman ədəbi əlaqələri tarixində «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanı da
xüsüsi əhəmiyyət kəsb edir. Alman şərqşünası Henrix Fridrix fon Dits 1815-ci ildə bu
dastanı tapıb üzə çıxartmış, onu tədqiq etmiş və «Təpəgöz boyu»nu tərcümə edib al-
man ictimaiyyətinə təqdim etmişdir. 1858-ci ildə İohan Hayn İsveçrənin Sürix
şəhərində «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanını alman dilində nəşr etdirmişdir. «Kitabi-
Dədə Qorqud» dastanının alman dilinə sonrakı tərcüməsini Teoder Nyoldeke etsə də,
bu işi başa çatdırmamış, topladığı materialları akademik V.V.Bartolda vermişdir.
V.V.Bartold bu əsəri yüksək səviyyədə rus dilinə tərcümə edərək çap etdirmişdir. Son
zamanlarda isə «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanını tam və nəfis şəkildə tərcümə edən
məhşur alman türkoloqu Hahs-Peter Əhməd Şmide çap etdirmişdir. Bu tərcümə
F.Zeynalovun və S.Əlizadənin 1988-ci ildə çap etdirdikləri nəşrinə əsaslanmışdır.
Azərbaycan-alman ədəbi əlaqələri Nizami yaradıcılığının almancaya tərcümə
edilməsindən sonra daha da intensivləşmişdir. Almaniyada Nizami yaradıcılığına xü-
susi rəğbətlə yanaşan məşhur alman maarifçisi İ.V.Höte (1749 – 1837) bu Azər-
baycan şairinin yaradıcılığından bəhrələnmişdir.Onun «Şərq – Qərb divanı»nda Ni-
zami təsvirləri xüsusi yer tutur. O, Nizamini yüksək yaradıcılıq ilhamına malik bir
şəxsiyyət hesab etmişdir. O dövrdə Nizami yaradıcılığı ilə bir çox alman şərqşünasları
48
maraqlanmışlar. İ.Y.Hammer- Rurqeştal (1774 – 1856) Nizami «Xəmsə»si üzərində
tədqiqatlar aparmış, onun fəlsəfi fikirlərini şərh etmişdir.
Nizami yaradıcılığı ilə məşğul olan alman alimlərindən biri də Berlin
Universitetinin professoru Horst Qrikiq olmuşdur. O, şərqşünasların İkinci Ümimit-
tifaq konfransında çıxış edərək Nizami ideyalarının Avropanın bir çox məşhur
şairlərinin (İ.Höte, H.Heyne, F.Şiller) yaradıcılığına təsir etdiyini qeyd etmişdir.
Sonrakı illərdə də Nizami yaradıcılığı alman alimlərinin diqqət mərkəzində
olmuşdur. Alman əsilli isveçrəli şərqşünas Rudolf Qelpke Nizami poemalarının tər-
cüməsi və nəşri məsələləri ilə məşğul olmuşdur. O, «Ədəbi Şərq» kitabına Nizaminin
«Yeddi gözəl» pomasından «Bəhram və Fitnə» əhvalatını daxil etmiş, «Yeddi gö-
zəl»dəki nağılları alman dilinə tərcümə edərək «Yeddi gözəlin yeddi hekayəsi» adı ilə
1959-cu ildə Sürixdə çap etdirmişdir (2).
Vyanadakı Şərqşünaslıq Akademiyası da Nizami yaradıcılığını tədqiq etmiş-
dir. Akademiyanın «Bustan» jurnalının 1967-ci il 3-cü sayında Nizami yaradıcılığı
haqqında məlumatlar dərc edilmişdir. Kristof Burqel «Bəhramgur və gözəllərin heka-
yəsi» məqaləsini bu jurnalda çap etdirmişdir. O, Nizamiyə həsr etdiyi tədqiqatında
«Nizaminin həyatı», «Əsərləri», «Bəhramgur və gözəllərin hekayəsi» və s. başlıqlı
məqalələrini alman oxucusuna təqdim etmişdir. Burgel «Yeddi gözəl» poemasından
nəzmlə tərcümə etdiyi 390 misrada Nizaminin bədii üslubunu qoruyub saxlamağa
çalışmışdır (2).
Ştutqartda (1963), Leypsiqdə (1965) nəşr edilən «Dünya ədəbiyyatı lüğəti»
kitablarında, «Şərqşünaslıq İnstitutunun Xəbərləri»ndə (Berlin), «Alman Şərqşünaslıq
Cəmiyyəti jurnalı»nda (Visbaden, 1965), «Şərqşünaslıq arxivi»ndə (Praqa, 1967)
Nizami yaradıcılığından materiallar verilmişdir (2).
Bu ədəbi əlaqələr qarşılıqlı olmuşdur. İlk dəfə Peterburq Universitetinin
professoru azərbaycanlı M.Topçubaşov alman dilindən bədii əsərləri tərcümə etmiş
və sonrakı dövrlərdə alman ədəbiyyatından müntəzəm tərcümələrə başlanmışdır. Bu
iş XX əsrdə daha da qüvvətlənmiş, Hötenin «Faust»u, «Gənc Verterin iztirabları»,
Şillerin «Orlean qızı», «Qaçaqlar», H.Heynenin «Seçilmiş əsərləri», Anna Zegersin
«Yeddinci xaç» romanı və b. əsərlər Azərbaycan oxucularının ixtiyarına verilmişdir
(Cəfər Cabbarlının, Əhməd Cəmilin, Ənvər Məmmədxanlının və başqalarının tərcü-
məsində).
1930-cu ildə prof. Qizenin məsləhəti və yaxından iştirakı ilə Azərbaycan alimi
Əhməd Cəfəroğlu 75 Azərbaycan bayatısını alman dilinə tərcümə etmişdir. Lakin tərcümə
düzgün anlaşılmadığından bu bayatılarda əksər sözlər dəqiq ifadə olunmamışdır (5, 15).
Tərcümə sahəsində Q.Vamberinin də xidmətlərini qeyd etmək lazımdır.
O,»Türk xalqları» əsərində «Varsagı» başlığı altında Azərbaycan bayatı və qoşma-
larını alman dilinə tərcümə etmişdir. Q.Vamberi «Koroğlu» dastanının alman oxucu-
suna tanıdılması işində xeyli iş görmüşdür. O, Koroğlunun şəxsiyyəti, dastandakı
hadisələrin cərəyan etdiyi coğrafi əraziləri, dastandan qoşmaları tərcümə edib öz
oxucularına çatdırmışdır (5, 15).
Sonrakı illərdə İ.Kunoş Azərbaycan xalq ədəbiyyatından «Aşıq Qərib»,
«Tahir və Zöhrə», «Fərhad və Şirin», «Leyli və Məcnun», «Şah İsmayıl və Gülzar
xanım» dastanlarını alman dilinə tərcümə edib çap etdirmişdir. O, bu dastanları tər-
cümə etməklə bərabər, Azərbaycan folkloru haqqında da məlumat vermişdir.
İ.Kunoşun «Şah İsmayıl və Gülzar xanım» dastanını (1892) tərcümə edəndən sonra
49
1929- cu ildə Hans Fişer 60 səhifəlik elmi təhlillə birlikdə «Şah İsmayıl və Gülzar
xanım» dastanını yenidən tərcümə edib nəşr etdirmişdir (5, 14). Tədqiqatçı alim,
filologiya elmləri doktoru F.Əlimirzəyeva bu tərcümənin daha məsuliyyətlə edildiyini
söyləyir və İ.Kunoşun tərcüməsindən daha müvəffəqiyyətli hesab edir (5, 14).
XX əsrdə Azərbaycan-alman ədəbi əlaqələri tarixində Mirzə Şəfi və Fridrix
Bodenştedt arasında olan dostluğu, bu dostluğun nəticəsində Mirzə Şəfinin şeirlərinin
almancaya tərcüməsi və çap etdirilməsi işini də qeyd etmək olar. F.Bodenştedtlə
M.Şəfinin münasibətlərinin tarixi Tiflis ədəbi mühiti ilə bağlıdır. M.Şəfi 1840-cı ildə
Tiflisdə «Divani-hikmət» adlı şeir məclisi təşkil etmişdir. Bodenştedtlə onun tanışlığı
da bu ildən başlanır. Mirzə Şəfi ona fars dilini öyrədir, o isə Mirzə Şəfini Höte, Heyne
və Şillerin, Tomas Mur və Bayronun əsərləri ilə tanış edirdi. Bodenştedt fars dilini
yaxşı öyrəndiyindən Mirzə Şəfi 1844-cü ildə artıq öz şeirlərini ona diktə edib yaz-
dırırdı. F.Bodenştedt özünün «Şərqdə min bir gün» əsərində Mirzə Şəfi ilə tanışlığını,
ondan fars dili dərsi almasını, M.Şəfinin öz əli ilə «Ağılların açarı» başlığı altında öz
şeir dəftərini ona bağışlanmasını qeyd edirdi. Bu şeir dəftərinin müqəddiməsində
M.Şəfi yazırdı «….şagirdim və dostum Bodenştedt əfəndinin mükərrər rica və ilti-
masına görə mən Mirzə Şəfi ona qəsidə, qəzəl, mürəbbəat, müqəttəat və məsnə-
vilərdən ibarət olan öz məcmueyi-asarımı hədiyyə edirəm» (1, 88).
Mirzə Şəfinin F.Bodenştedtin tərcüməsində iki kitabı Almaniyada çap
olunmuşdur. Bunlardan birincisi 1851-ci ildə çap olunan «Mirzə Şəfinin şərqiləri»
(«Die Lieder des Mirza Schaffy»), ikincisi isə 1873-cü ildə nəşr olunmuş «Mirzə Şə-
finin irsindən qalan şeirlər» («Aus demchlasse Mirza Schaffys») kitablarıdır (1, 92).
«Mirzə Şəfinin şərqiləri» kitabı 10 fəsildən ibarətdir. Birinci fəsil Züleyxa
haqqında 15 şeirdən, ikinci fəsil 13 şikayət şeirlərindən, üçüncü fəsil şərab və ne-
mətlərini mədh edən 17 şeirdən, dördüncü fəsil 33 həkimanə şeirdən, beşinci fəsil
Tiflis haqqında 23 şeirdən, altıncı fəsil Mirzə Yusif haqqında 7 şeirdən, yeddinci fəsil
hafizə haqqında 14 şeirdən, səkkizinci fəsil həyata inam haqqında11 şeirdən, doqqu-
zuncu fəsil 42 ədəd müxtəlif şeirlər və həkimanə sözlərdən, onuncu fəsil «Tiflislə
əlvida» şeirindən İbarətdir (1, 92). «Mirzə Şəfinin irsindən qalan şeirlər» kitabı isə bu
fəsillərə bölünür:
1. Sevgi nəğmələri;
2. Qızılgül, şərab, bülbül və sərv ağacı;
3. Şərqin surətləri və tarixi;
4. Yüsif və Züleyxa;
5. Təsəlli şeirləri;
6. Dünya sirləri (1, 92).
Bundan sonra X1X əsr Azərbaycan ədəbiyyatı nümunələrinin alman dilinə
tərcümə olunması daha da genişlənmişdir. Bu istiqamətdə M.F.Axundzadənin
əsərləri alman, fransız, ingilis dillərinə tərcümə olunaraq çap edilmişdir. Alman elmi
ictimaiyyəti arasında M.F.Axundzadənin adı çox məşhur olmuşdur.
1928-ci ildə M.F.Axundzadənin vəfatının 50 illiyi qeyd olunurdu. Yubiley
komisiyasının sədri Ə.Haqverdiyevin adına Almaniyadan Teodor Mentseldən məktub
gəlmişdi. O, 5 may tarixli məktubunda M.F.Axundzadənin əsərləri ilə tanış olduğunu,
onun fəlsəfi baxışlarını çox qiymətləndirdiyini, Almaniyada M.F.Axundzadənin
əsərlərinin çap məsələlərinin vacibliyindən yazırdı (4).
M.F.Axundzadənin əsərlərinin Almaniyada öyrənilməsi sahəsində alman
50
şərqşünası Horst Vilfrid Brandsın da fəaliyyətini xüsusi qiymətləndirmək lazımdır. O,
1958-ci ildə yazdığı «Azərbaycan xalqının həyatı və M.F.Axundov komediyalarında
yenilik təmayülü» adlı monoqrafiyası ilə Azərbaycan-alman ədəbi əlaqələrinin inki-
şafına kömək etmişdir.
Brandsın Azərbaycan ədəbiyyatına çox marağı olmuşdur. O, klassik Azərbay-
can poeziyasının X1X əsr korifeylərinin əsərlərini də alman dilinə tərcümə etmişdir.
Məsələn, Q. Zakirin, Cəfərqulu xan Nəvvabın, Baba bəy Şakirin, S.Əzimin, Mirzə
Baxış Nadimin, A.Bakıxanovun, M.Ə.Sabirin həyatı və yaradıcılığı haqqında alman
oxucularına məlumat vermişdir. Brandsın «XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında satira»
(«İslam» jurnalı, 1972, 48, 2) adlı tədqiqatı da yuxarıda göstərilən şairlərin, xüsusilə
Sabirin yaradıcılığına həsr olunmuşdur. O, bu tədqiqatında Azərbaycan şairlərinin
satirik şeirlərini təhlil edir, bu əsərlərin meydana gəlməsinin ictimai-siyasi köklərini
araşdırır. O, Sabirdən bəhs edərkən yazır ki, türk xalqları arasıında Sabir kimi ikinci
bir şair yetişməmişdir. O, Sabirin ictimai quruluşa qarşı çıxdığını, bu quruluşa qarşı
şeirləri ilə döyüşdüyünü yazır. Müəllif qeyd edir ki, «ictimai-demokratik islahatları
dərk edən Sabir həmçinin neft Bakısında fəhlələrin vəziyyətinin yaxınlaşmasına
kömək etmək uçün çalışırdı…» (3). H.Kərimov M.P.Vaqif və A.A.Bakıxanovun da
ədəbi fəaliyyəti haqqında Brandsın söz açmasını qeyd edir. Brands M.P.Vaqifi xalq
üslubunda, A.A.Bakıxanovu isə satirik üslubda yazan şair kimi qiymətləndirir.
Bundan başqa, bu ədəbi, elmi əlaqələrin genişlənməsində alman şərqşünas
alimlərindən Helmut Ritterin, Frits Meyerin, Barbara Flemminqin, X.Bürqelin də
əməyi çox böyük olmuşdur. Beləliklə, alman-Azərbaycan ədəbi əlaqələrin araşdırıl-
masından göründüyü kimi bu əlaqələrin inkişafında alman alimlərinin xüsusi rolu ol-
muşdur. Eyni zamanda qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan alimləri də alman ədəbiy-
yatının müxtəlif problemləri ilə əlaqədar tədqiqat aparmış və bu xalqın ədəbi əla-
qəsinin genişlənməsində fəaliyyət göstərmişlər. Azərbaycan-alman ədəbi əlaqələr
tarixində istər alman ədəbiyyatının Azərbaycanda, istərsə də Azərbaycan ədəbiyya-
tının Almaniyada tərcüməsi problemi durur ki, bunun da öz növbəsində ədəbi əlaqələr
sisteminin inkşafında xüsusi yeri vardır.
ƏDƏBİYYAT
1.
Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. 3 cilddə, II c. Bakı: Azərbaycan SSR EA, 1960. 906 s.
2.
Kərimov H. Müasir alman tədqiqatçıları Nizami haqqında. «Ədəbiyyat və incəsənət» qəzeti,
Bakı, 1967, 25 noyabr.
3.
Kərimov H. Alman aliminin tədqiqatları. «Ədəbiyyat və incəsənət» qəzeti, Bakı, 1972, 3 iyun.
4. İsmayılov H. Alman alimi M.F.Axundov haqqında. «Ədəbiyyat və incəsənət» qəzeti, Bakı,
1981, 1 may.
5. Əlimirzəyeva F. «Kitabi-Dədə Qorğud» dastanları alman filoloji fikrində. Bakı: Elm, 1999.
331 s.
ИЗ ИСТОРИИ АЗЕРБАЙДЖАНО-НЕМЕЦКИХ ЛИТЕРАТУРНЫХ СВЯЗЕЙ
Х.Д.ФАРХАДОВА
РЕЗЮМЕ
В статье говорится о достижениях в области азербайджано-немецких литера-
турных связей в первой половине ХХ века. С определенностью можно сказать, что
51
основное направление этих связей составляют народное творчество («Китаби-Деде
Горгуд») и классическая азербайджанская литература. Большое внимание уделено
исследованию эпоса «Китаби-Деде Горгуд», творчеству Низами, М.Ф.Ахундова,
М.А.Сабира и других азербайджанских писателей.
В статье выясняется роль азербайджанской литературы в литературных связях, а
также рассматривается дальнейшая перспектива этих отношений.
FROM THE HISTORY OF AZERBAIJAN-GERMAN LITERARY RELATIONS
H.D.FARHADOVA
SUMMARY
The article studies the achievements in the field of Azerbaijan-German literary
relations in the first half of the XX century. İt is noteworthy to say that the basic direction of
these relations forms the folk creativity ("Dede Gorgud") and the classical Azerbaijan
literature. The author focuses on the research of the epos "Dede Gorgud", the creativity of
Nizami, M.F.Akhundov, M.A.Sabir and other Azerbaijani writers.
The role of the Azerbaijan literature in literary communications is elucidated, and
further prospects of these relations are considered in the article as well.
Dostları ilə paylaş: |