Mifoloji obrazlarin xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi baxımından
N.Seyidovun «Azərbaycan nağıllan»na «Qeydlər»ində [22], həmçinin
folklorşünaslığa dair hazırlanmış dərsliklərdə - P.Əfəndiyevin «Azər-
baycan şifahi xalq ədəbiyyatı» [38], V.Vəliyevin «Azərbaycan folkloru»
[101] və A.Nəbiyevin «Azərbaycan xalq ədəbiyyatı» [80] kitablarında,
habelə Azərbaycan folklorunun müxtəlif sahələrinə dair İ.Abbaslımn [1],
S.Paşayevin [84] və Q.Paşayevin araşdırmalannda, о cümlədən aşıq sənəti
sahəsiııdə M.Həkimov [50], Q.Namazov [79], H.İsmayılov [51] və b.-mn
[27; 59] tədqiqatlannda da ayrı-ayrı məqamlara diqqət yetirilmişdir.
Azərbaycaıı
dilçilik elmində mifoloji obrazlarin linqvistik
(etinıoloji) aspektdə öyrənilməsi sahəsində bir sıra araşdırmalar
mövcuddur. Tamnmış türkoloqlardan F.Ağasıoğlunun əski türk tarixinin
mifologiya ilə bağlılığmı göstorən araşdırmaları - praazərbaycan
teonimləri, kultlar və tapmaqlar haqda yazıları və tarixi-etimoloji etüdləri
[12; 30; 31; 32], T.Hacıyevin paleoonomastika və Dədə Qorqud obrazlan
ilə əlaqəli tədqiqatlan [46; 47], MAdilovun [11], E.Əzizovun və
M.Qıpçağın qədim tüık düşüncəsiniıı izlərini yaşadan mifoloji ifadələrə
dair yazıları [60; 82], V.Zahidoğlunun «Dədə Qorqud» leksikası haqda
silsilə qeydləri [102; 103; 104] milli türkoloji dilçiliyin uğurlanndandır.
Türkıyə mifşünaslığmda xüsusən Ə.İnanın əski türk dini, türk
şamanizmi, habelə ayrı-ayrılıqda A1 ruhu, Umay ilahəsi və b. ilə bağlı
araşdınnalaıı [132; 133; 134; 135], O.Ş.Gökyaym «Dədəm Qorqudun
kitabı» [124], H.Tanyunun türk tanrıçılığı haqda və b. tədqiqatı [151;
152], B.Ögəlin folklor və etnoqrafik materiallarla olduqca zəngin
ikicildlik «Türk mifologiyası» [146], həmçinin türk mədəniyyətinin
gəlişmə çağlarım əks etdirən aıaşdırmalan [145], H.Güngörün türk
etnoqıafiyası və din tarixinə dair əsərləri [129; 130], Ə.Y.Ocağm Xızır
уэ
övliya ilə bağlı tədqiqatları [156; 157] türk mifoloji obrazlarının struktur-
semantik təbiətitıiıı düzgün qavranılması üçün əhəmiyyətə malikdir.
Silsilədə görkəmli alimlərdən F.Köpıülü [140; 141], Ə.Cəfəroğlu [116],
P.N.Boıatav [115], Ş.Elçin [121], B.Seyidoğlu [150], S.Gömeç [126; 127]
də yer alır. Son dövrləıdə isə M.Ərqun, Ə.Duymaz, Ö.Çobanoğlu [117;
118], Y.Çoruhlu [119] və b. ilə yanaşı, digər türk xalqlan alimlərinin
tədqiqatları [146; 185; 186; 187; 188] diqqəti çəkməkdədir.
Türk mifologiyasına dair rusdilli odəbiyyat içərisinda V.Radlov
[345; 346], Q.Potanin [328], Ç.Valixanov [191], Y.Pekarski [358],
N.Dırenkova [214; 215], V.Jirmunski [224; 225], L.Qumilyov [63; 203;
204; 205], X.Koroğlu [251], İ.Stebleva [362] vo çox sayda digər miiəllifın
türk xalqlarınm əski və ənənəvi dünyagöriişləri ilə əlaqəli problemləı i bu
və ya başqa şəkildə iizə çıxaran qiymətli əsəriəri vardır ki, həıııin
tədqiqatlarda türk mifoloji obrazlarmm simvolikasını sistemli aıaşdıımaq
imkanı verən folklor-etnoqrafik qeydlər və nəzəri miilahizələr yer
almaqdadır. Bu baxımdan A.Divayevin etnoqrafik oçeıkləri [208; 209],
yakut şamanizminə dair Q.Ksenofontovıın materialları [255], şor folkloıu,
Altay və Türküstan şamanizmi, tuva şamanları ilə bağlı miivafiq olaraq
N.Dırenkovanm [213; 214; 215], L.Potapovun [329; 330; 331; 332; 333;
334; 335], V.Basilovun [173; 174; 175] və M.Kenin-Lopsanııı tədqiqatlan
[240; 241], eləcə də S.Klyaştommm [244] qədim türk mifologiyasınm
köklü problemlərinə aid məqalələri, V.Butanayev [189; 190], A.Saqalayev
[374; 375], Y.Yamayeva [398] və b.-mn Sibiıin tüık xalqlarmın ənəııəvi
dünyagörüşbri haqda todqiqatları, S.Neklyudovun tüık (və moııqol)
xalqlarmın mifologiyasına dair etnoqrafik materiallarla zəngin silsilə
araşdırmaları [306; 307; 308; 309; 310; 311; 312; 313; 314; 315],
Y.Tursunovun qazax məişət nağıllarının ibtidai folklorla bağlı aspektdə
genezisinə dair tədqiqatları [379; 380; 381] türk mifoloji varlıqlarmm,
tanrıçılıq və şaman mifologiyasmdan gəlnıə çox sayda personajm
semantik funksiyasmın tarixi-mədəni kontekstdə və etnik-mədəni sisteıu
çərçivəsində araşdırılmasına yol açan qiymətli qaynaqlardır. Həmçinin
tüık mifologiyasındakı A1 ruhu, Umay ilahasi, Koıoğlu... obıazları haqda
silsilə yazılar meydana gətirilmişdir. Məsoləıı, Umay ilahosi ilə bağlı
N.Dırenkova [213], L.Potapov [332], V.Butanayev [189], S.Skobelev
[355], M.Seyidov [93, s.80-114] və b.-mn tədqiqatlarmı xiisusi qeyd
etınək olar.
Eyni zamanda Volqaboyu tiirk xalqlarının rıılı lıoyatı haqqmda
R.Axmetyanovun [168], əski çuvaş mifologiyası vo demoııologiyasına
dair V.Sergeyevin [354] dilçilik yozumları üzərində qurıılan todqiqatları,
е1эсэ də digər müəlliflərin bıı qəbildən ayrı-ayrı oçerk və moqalələri tiirk
mifoloji obrazlarının həmçinin semantik stnıktıırıma aydınlıq gətiril-
məsinə kömək edir.
Tanınmış Avropa müəlliflərindən L.Levi-Briil [257], E.Kassirer
[238; 239], K.Levi-Stros [258; 259], M.EIİade [395; 396], J.-P.Ru [148;
149], rus alimlərindən O.Freydenberq [382; 383], V.Pıopp [338; 339;
340], A.Losev [266; 267], S.Tokarev [368], Y.Meletinski [283; 284; 285;
286; 287; 288; 289; 290], P.Boqatıryov [182], Y.Lotmaıı [268; 269; 270;
271], V.Toporov [370; 371; 372; 373], A.Qureviç [206; 207],
S.Ncklyudov, B.Putilov [341; 342; 343], A.Bayburin [169], Y.Novik
[317; 318; 319; 320; 321; 322], Y.Revunenkova [347; 348; 349], K.Çistov
[389] və b.-nm ibtidai təfəkkür, ənənəvi düşüncə tərzi, mifoloji sistem,
mifoloji varlıq və s. epistemoloji problemlərlə bağlı fikir və
müddəalanndan istifadə olunmaqla yanaşı, biitövlükdə xalq mədəniyyətiııi
funksional-semiotik aspektdə öyrəııən digər struktur folklorşünaslıq, etno-
linqvistik və üınumən etnoloji araşdırmalarla [193; 261; 262; 272; 273;
274; 275; 276] gəlinən nəticələr də əsaslı şəkildə nəzərə ahnmışdır.
Yaratdığı mətntər və bu mətnbrdə yer alan obrazlar sistemi ilə hər
bir etnik-mədəni ənənənin sistemlilik təşkil etdiyini xüsusi nəzərə
çarpdırmaq, əski çağ dünyaduyumu və dərkiniıı vasitəsi olan mifoloji
obrazları səciyyələndirən cəhətlərə aydınlıq gətirmək, metafora və
simvoldan fəıqli olaraq bu obrazlann bütünlüklə hərfi mənada, tam real və
maddi qavramlması mexanizmini, onlanıı funksional-semantik təbiətinin
anlaşılması üçiin yalmz indiki şəkilllərini deyil, bu şəklə düşənədək
keçdikləri təşəkkü! prosesini тйэууэп etmək, mifoloji varlıqlarm etnik-
mədəni эпэпэ çərçivəsində zaman keçdikcə variasiyaya uğraya bildiyi
fıkıinə xüsusi diqqət yetirmək, müasir elmi paradiqma işığında vo
mifşünaslağa dair tədqiqatlann hazırkı səviyyəsindən çıxış edərək türk
mifoloji sisteminin bütöv mənzərəsinin ayrı-ayn obrazlar və onların
funksiyalaıınm ayrılıqda araşdırılması yoluyla deyil, məhz mifoloji
funksiyalar səviyyəsində üzə çıxarıla bilmosinin mümkünlüyü fıkrini
əsaslandırmaq, türk mifoloji obrazlar sisteminə daxil olan arxaik
strukturlu bir sıra obrazlann mifoloji simvolikasını və invariantım bərpa
etmok, mifoloji Ulu Ana kompleksinin semantik arxaikasını araşdırmaq
və transformlannı iizə çıxarmaq, arxaİk etnik-mədəni informasiyanın эп
dayanıqh elementlərini özündə qoruyub saxlayan və aktual inanışlar
sistemı ilə bağlanan demonoloji təsəvviirlərin məhsulu kimi türk demonik
obrazlarmm səciyyəvi əlamətləıini sistemləşdirmək və b. vəzifələrin
yerinə yetirilməsi zəruri sayılmışdır.
Kitabda mifoloji obrazlann struktur-semantik xüsusiyyətləri etnik-
mədəni sistem çərçivəsində tədqiqata colb olunur, məna potensiah geniş
olan bir sıra obrazlann mifoloji simvolikası və semantikası açıqlanır.
Folklor mədəniyyəti ib daim yaradıcılıq içərisində olub yenidən yeniyə
axaraq hər an dəyişən və dəyişə-dəyişə də özünü qoruyan, bununla beb
hər dəfəsində sanki təzələnən təbiət arasında paralellər aparılır ki, bu
baximdan kitabda irəli sürübn və şərhini tapan müddəalardan biri də
özünütəşkil dinamikasmın mifoloji obrazlann təkamülünün ayrılmaz
cəhətiııi təşkil etdiyinə dair mülahizədir; yəni mifoloji sistemdə peı-
sonajlarm təşəkkülü və mövcudluğu baxımından funksiyaları hər zaman
apancı rol oynayir.
Sinergetika kontekstində yaııaşılması elmi-nəzəri baximdan yeni
olub, özünütəşkil gücünə sahib və öz-özünü quran bir proses kimi mifoloji
ənənədə transformasiyalan vo obrazlann fasiləsiz təşəkkülünü göımək
imkanı vemıişdir. Real tarixi personajlarla bağlı faktlann mifoloji
strakturlann hazır qalibbrinə sığdınlması mexanizmi obrazların timsalmda
geniş tədqiq olunmuşdur.
Mifoloji obrazlann təkamülünün bəlli ölçüdə həmin obrazlann
funksionallığı və semantikasma görə тэпа potensialındakı ilkiıı imkan-
lannın sırayla uyğunluq içərisində var ola bilmə şəkli otraflı şərhini tapır.
Mifoloji personajlarm variativliyi və zaman keçdikcə dəyişiklıklərə
uğraya bilməsi gerçəyi isə xalq mədəııiyyətindaki obrazlann bədii
əsərbrdə yaradılan ədəbi obrazlardan açıq-açığma fərqləndirilməli olduğu
şəklində şərh edilir. Eyni zamanda mövcudluğunu funksiyalan şərtbn-
dirdiyindən və etnik-mədəni эпэпэ çərçivəsində qarşılıqlı əlaqələıı-
diyindəıı mifoloji obrazlann biri-birindən təcrid olunmuş şəkildə
araşdırılmasmm qeyri-mümkünlüyü vurğulanır.
Tədqiqatda mifoloji strukturlardan ilkiıı imkanları özündə cəııı-
ləşdirən V3 sonrakı bütün dəyişilməbrinə baxmayaraq, qorunan invariant
strukturlar kımi bəhs olunur. Belə ki, genezisinə görə mifoloji komplekslə
bağlanan obrazlann transformasiyaları həmin imkanlardan keçir və mifoloji
kompleksin evolyusiyası da о ilkin imkanlarm bu və ya başqa şəkildə
gerçəkbşməsidir. invariant strukturun üzə çıxarılması məqsədilə mifoloji
Ulu Aııa kompleksi bütövdən aynlan parçaları kimi ayri-ayn ti'ansfonnlan
ilə qarşılıqlı bağlılıqda nəzərdən keçirilmiş və тйэууэп olunmuşdur ki, Ulu
Ana məna potensiah geniş olan, lakin bütüıı dəyişilməbrinə baxmayaraq,
qorunan invariant strukturdur; bir neçə dəfə transformasiyaya uğrayan
həınin kompleksin diferensiasiyası nəticəsində müstəqil hami ruhlar kimi
fəaliyyət statusuna malik bir sıra obrazlar meydana çıxmış, invariant
strukturda isə bir kökə - kompleksə bağlandıqlarmdan struktur-funksional
xüsusiyyətbr baximdan və mifoloji simvolikasına görəyaxm, zaman-zaman
isə eyni bir funksiyanı da icra edə bilmişlər. Ulu Ana obrazmın malıiyyəti
ilə bağlı ayrı-ayrı m ətnbrə səpəbnmiş məlumatlar toplanmış və mifoloji
Dostları ilə paylaş: |