18
içimizdən ingilislərin şekspirlərinə müqabil adamlarımız olmadığı təbiidir, lakin
orasını unutmamalıdır ki, bizim millətimiz içində indi və ya gələcəkdə şekspirlər
istedadında yaradılmış adamlar yox deyildir. Vardırlar və bədbəxtlik burasıdır ki,
biz öz cəhalətimizlə o dahilərin zühuruna mane oluruq. Onlar üçün müsaid şərait
hazırlamırıq ki, öz zühurları ilə həm bizi sairləri içində başıuca etsinlər, həm də
insaniyyətə bir xidmət göstərsinlər” (24.səh.142) yazan, cahil mühitə qarşı
barışmaz olan Ü.Hacıbəyov məqalələrində olduğu kimi pyeslərində də cəhaləti,
geriliyi şər qüvvələrin daşıyıcısı kimi dramaturji ziddiyyətin tərəfinə çevirə bilirdi.
“Türkləşmə, islamlaşma və müasirləşmə” formulunu öz musiqisində üzvi şəkildə
yarada bilmiş Üzeyir bəyin publisistikası da xalqı işıqlı gələcəyə səsləyən
maarifçilik mayakına çevrildi.
Məlumdur ki, iqtisadi səviyyəsi zəif olsa da, mədəniyyətcə yüksək ölkənin,
xalqın, qövmün iqtisadiyyatı güclü, lakin mədəni səviyyəsi aşağı olanlar tərəfindən
işğalı ikili mədəniyyət sistemini yaradır. Götürək elə ərəb-fars mədəniyyət
sisteminin məhsulu olan Firdovsinin “Şahnamə” əsərində işğalçının sifarişində belə
islami dəyərlərin deyil, İran səltənətinin tarixi keçmişinin mədh olunmasını.
Deməli, dövlətçilik ideyasının mövcud olduğu təqdirdə hər hansı bir gəlmə
ideyanın kök atıb boy verməsinə münbit şərait yarana bilmir.
Mərkəzi dövlət strukturundan məhrum olan, xanlıqlar şəklində olsa da, otuz
il əsarətə müqavimət göstərən Azərbaycanın mədəni səviyyəsi işğalçı Rusiyadan
çox yüksəkdə dururdu. Mətin əqidə sahibi olan istiqlal salnaməçimiz Mirzəbala
Məmmədzadənin göstərdiyi kimi “Rusiyada o zamandan ta 1861-ci ilədək rəsmən,
dövrümüzə qədər isə felən bir köləlik sistemi mövcud olub, hər bir haqq və
hüquqdan məhrum olan kəndli bazarda əşya kimi satılırdı. XIX əsrin rus
qəzetlərində və rəsmi jurnallarında tez-tez belə elanlar oxumaq mümkün idi:
“Köhnə bir araba və iki qız satılır. Gənc və sağlam olan qızlar toxumaq da
bacarırlar. Təcrübə üçün baxmaq da mümkündür”. Və bu Fransa inqilabı
ideyalarının, insan hüququ Bəyannaməsinin prinsiplərinin bütün dünyaya yayıldığı
dövrdə baş verirdi. Halbuki, Azərbaycanda istər böyük Çingizin qanunundan qalan
milli, istərsə də Quranın təsiri ilə dini ənənə hökmünə uyğun olaraq “Türk kölə ola
bilməzdir” və kölə azad etmək savab sayılırdı” (57.səh.15).
15 aprel 1899-cu ildə çarın imzaladığı “Zaqafqaziyaya köçürülməyə icazə
haqqında qanun” əsasında provaslav dininə mənsub ilk rus köçkünlərinin kütləvi
olaraq Azərbaycanın kənd ərazilərinə yerləşdirilməsi çarizmin müstəmləkə
siyasətinin açıq təzahürü oldu. 22 dekabr 1900-cü ildə qəbul
olunmuş yeni qanunda
isə rus mənşəli kəndlilərə vəsait və yerlərdə torpaq ayrılması məsələsi qoyulurdu.
Müstəmləkə siyasətini yürüdən və qeyri-xristian əhaliyə qərəzli münasibət yaradan
bu sərəncamı həyata keçirən məmurlar 1901-ci ilin yazından “qonaqlar” üçün
torpaq sahələri müəyyənləşdirdilər. tədqiqatçı D.İsmayılzadənin göstərdiyi kimi: