Aydın Dadaşov
Yüklə 0,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
15 N.Nərimanov, C.Hacıbəyov kimi milli ziyalılar kommersiya istiqamətində belə maarifçiliyi önə çəkirdilər. “Kaspi” qəzetinin 6 iyul 1893-cü il 144-cü sayındakı “Provaslavlığa qoşulun” çağırışındakı: “Bazar günü iyunun 4-də Bakı qəzasının Türkan kəndinin sakini, 33 yaşlı Səfər Əli oğlu kilsədə provaslavlığı qəbul edib və Sergey Vasilyeviç Vasilyev adlandırılıb” (128) məlumatı artıq yerlərdə xristian dininin təbliği sahəsində ciddi addımlar atıldığının təsdiqidir. Məhz bu addımların yaratdığı əks reaksiya formalaşmaqda olan yeni ideologiyada islamlaşma faktorunu gücləndirirdi. Türkləşmək, islamlaşmaq və müasirləşmək formulunu azərbaycançılıq ideyasının təməli hesab edən Əli bəy Hüseynzadə və onun tərəfdarları maarifçilik istiqamətində daha qətiyyətlə fəaliyyət göstərməyə başladılar. Genetik yaddaşa söykənərək, öz soykökünə arxalanıb müasirləşməni hədəf seçən Əli bəy Hüseynzadənin maarifçiliyi avropalılarla qarşılıqlı mənəvi mübadiləyə mühüm əhəmiyyət verirdi. Onun maarifçilik konsepsiyası sistemli şəkildə inkişaf edərək Şərqin elm və sənət klassiklərinin dünyəviləşməsini alqışlayır, bəşəri dəyərlərin dilimizə tərcümə edilərək kitabxanalar vasitəsilə kütlələrin savadlanmasına yönəldilməsini vacib sayırdı. 1897-ci ilin oktyabrından “Kaspi” qəzetinin naşirlik səlahiyyəti xeyriyyəçi- kapitalist H.Z.Tağıyevin ixtiyarına keçir. 24 iyun 1898-ci ildən qəzetin redaktoru H.Zərdabinin kürəkəni, görkəmli hüquqşünas Ə.M.Topçubaşovun təyin olunması və onun 20 oktyabr 1907-ci ilə qədər bu vəzifədə çalışması “Kaspi”nin hüquq maarifçiliyi istiqamətində də yeni imkanlar açır. 1846-cı ildə çarın fərmanı ilə keçmiş bəy-xan zümrəsindən mülkədar sinfinin yaranması formal mahiyyət daşıyırdı. Çünki əslində idarəçiliyi rus hərbi rəhbərləri yerinə yetirirdi. 1861-ci ildə Rusiyada təhkimçilik hüququnun ləğv edilməsinin yerlərdə tətbiq edilməməsi istehsal vasitələrindən məhrum olmuş kəndlini kölə halında saxlayırdı. Rusiyanın özündə də təhkimçilik hüququnun ləğv edilməsi torpaq mülkiyyəti problemini həll etmədi, bu isə iqtisadiyyatın inkişafına əngəl törədirdi. XIX əsrin sonlarından başlayaraq torpaq da daxil olmaqla əsas vasitələr üzərində xüsusi mülkiyyətin sistemləşdirilməməsi kənd təsərrüfatının iflasa uğramasına və kütləvi aclığa səbəb oldu. Ağır və ləng işləyən mühafizəkar bürokratiya mexanizmi isə islahatların keçirilməsinə imkan vermədikcə əyalətlərdə baş verən talançılığın miqyası get-gedə artırdı. 29 avqust 1902-ci ildə Kursk quberniyasına səfər edən II Nikolay dəmiryol vağzalında yığılan yerli deputatlara müraciətində belə demişdi: “Talançılıqda günahkar olanlar öz cəzalarına çatacaqlar və gələcəkdə belə hallara yol verilməyəcəkdir. Unutmayın ki, başqasının malını qarət etməklə deyil, yalnız tanrının qisməti ilə halal əmək və qənaətçilik hesabına varlanmaq olar” (11.səh.167). Göründüyü kimi, rus çarı kəndliləri deyil, onu əhatə edən mülkədar və məmur zümrəsini öz çıxışı ilə razı salmaqla əsaslı islahatdan vaz keçmək məqsədi güdürdü. Halbuki, hələ ilin əvvəlində qraf L.V.Tolstoyun II 16 Nikolaya məktubundakı: “Təsəvvür edin ki, mənə yaxınlaşan ölümümü gözlədiyim halda sizə sanki o dünyadan yazıram... Mütləqiyyət öz ömrünü başa vurmuş idarəçilik formasıdır. Yüz milyonluq xalq torpaq mülkiyyətinin olunması sayəsində əkib-becərmək azadlığı əldə etmək istəyir. Düşünürəm ki, kəndliyə bu şəraiti yaratmaqla rus xalqının maddi rifahının yüksəlməsi istiqamətində əsaslı nəticələr əldə etmək mümkündür” (117.səh 475). Məsləhətlərinə əhəmiyyət verilməməsi hərbi gərginlik şəraitində milyonluq orduya əsgər verən xalqın maddi və mənəvi yüksəlişinə səbəb ola bilərdi. Sələflərindən fərqli olaraq döyüşməyi sevməyən, nəyin bahasına olursa- olsun sülh əldə etmək istəyən II Nikolayın məğlubiyyətlərə dözümlülüyü belə ölkəni gözləyən uğursuz müharibənin qarşısını ala bilmədi. Saysız-hesabsız ərazilər işğal edib xalqların zindanına çevrilmiş imperiya əjdahasının başı bədənindən uzaq düşməkdə idi. Avstriya və Almaniya ilə sülh müqavilələri mehriban qonşuluq əlaqələrinə təminat versə də, hələ 1895-ci ildən Yaponiya ilə müharibə labüd idi. Təbiətlə ünsiyyəti önə çəkən buddizmin Dze fəlsəfəsinin “Seldən sonra baş qaldıra bilən ot, selin kökündən çıxara bildiyi nəhəng palıd ağacından güclüdür!” şüarını önə çəkən “kiçik” Yaponiya “böyük” Rusiyaya qalib gələcəyinə inanırdı. Bir milyonluq ordusu olan Rusiyaya qarşı yönələcək bu ədalət müharibəsində Çin və Koreyada canından keçmiş əsgər ruhlarının da iştirak edəcəyinin gerçəklik kimi qavranılması mənəvi gücün miqyasından xəbər verirdi. 27 yanvar 1904-cü ildə ənənəvi gözlənilməz hücum taktikasını seçən Yapon minaatan qayıqlarının “Царевич”, “Ретвизан” zirehli gəmilərini, “Поллада”, “Варяга” kreyserlərini batırmasının Port-Arturda yaratdığı çaxnaşma müxalifətin kütləvi ixtişaşları ilə əks-səda verdi. Beynəlxalq miqyasda isə “Yaponların azadlıq mübarizəsi”nə Amerika ilə İngiltərənin dəstəyi Rusiya daxilində sionizmin əməyi kimi dəyərləndirilərək antisionist dalğa formalaşdırması yəhudilərin xüsusi yer tutduğu məmur və tacir zümrəsində də hakimiyyətə inamsızlıq yaratdı. 27 fevral 1904-cü ildə donanma komandiri kimi Port-Artura gələn admiral S.O.Makarovun 31 martda öz ştabının yerləşdiyi “Аскольт” kreyserində iki dəqiqə ərzində batırılmasıyla Rusiya imperiyasının mifi dağıdıldı. 14 iyun 1906-cı il tarixli “İrşad” qəzetindəki “Yeni inqilab xadimi” məqaləsindəki M.Ə.Rəsulzadə yazırdı: “İş zahiri cüssədə deyil, ruhani və mənəvi qüvvət və istiqamətdədir. Yapon da cüssəsi, cəsaməti tərəfindən zəif idi, kiçik idi. Lakin cəsamətli və əzəmətli olan Rusiyanı nə günlərə qoydu, başına nələr gətirdi?” (70.səh.47). Y.V.Çəmənzəminlinin 1916-cı ildə “Bizə ciddi mətbuat çoxdan lazım idi” məqaləsində yazdığı kimi: “Yaponların Uzaq Şərqdə ruslara qələbə çaldıqları cəmi Asiyaya əcaib bir təsir buraxdı: əsrlərcə yuxuya getmiş qövmlər hərəkətə gəlib ayılmağa başladılar. İslam aləmi də bu hərəkətə bac verib tərpəndi, gözlərini açdı, kəsalətli üzündə dirilik nişanələri göstərdi. Rusiya türkləri “maarif” deyə Yüklə 0,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|