At fakulteti «Tasdiqlayman» Milliy libos va san’at fakulteti dekani A. Turakulov

1.2. Detal chizmasida og‘ma qirqim bajarish
Detalni proektsiyalar tekisliklariga nisbatan qiya vaziyatdagi tekislik bilan kesganda og‘ma kesim yoki qirqim hosil bo'ladi. Tekislik kesib o'tgan joyining o ‘zi chizm ada tasvirlansa o g ‘ma kesim, kesim ning orqa tomonidagi detal qism lari ham qo'shib tasvirlansa, og‘ma qirqim hosil bo'ladi. a dagi A -A ko'rinish og'm a kesimga, a, b dagi B -B ko'rinish og'm a qirqim ga misol b o 'la oladi. O g'm a kesim yuzasi o'zining haqiqiy kattaligida tasvirlanadi va uni yasash uchun A -A tekislik kesib o'tgan detal ko'rinishdagi 12, 22, 32, 42, 52 nuqtalar belgilanadi va bu nuqtalarning ustdan ham da yondan ko'rinishlaridagt o'rinlari aniqlanib qiya kesim proektsiyalari belgilanadi. O g'm a kesim ning haqiqiy kattaligini yasash uchun 12, 52 nuqtalardan tekislik izi A -A ga perpendikulyar yordamchi chiziqlar o'tkaziladi. A -A ga parallel qilib o 'q chiziq i o'tkaziladi va unga nisbatan detaining yon yoki ustdan ko'rinishlarida kesim nuqtalari mos holda o'lchab qo'yiladi. Bu nuqtalam i birlashtirib chiqish natijasida og'm a kesim ning haqiqiy kattaligi yasaladi. B-B qirqim dagi kesim yuzasi ham A-A ga o'xshab yasaladi. Bu kesim ni o g 'm a qirqim ga aylantirish uchun B-B tekislik orqasidagi detal qism larining ko'rinadigan kontur chiziqlari kesim yuzasining haqiqiy kattaligiga qo'shib chiziladi. Buning uchun B-B tekislikka nisbatan perpendikulyar vaziyatda qaralganda detal konturining tashqi nuqtalari A 2, V2, S2, D2 va ichki kontur nuqtalari E2, F2ko'rinadi. Shuning uchun bu nuqtalardan B-B ga perpendikulyar yordam chi chiziqlar o'tkaziladi va bu chiziqlarga detaining yon ko'rinishidan m os holda kerakli nuqtalar olib o'tiladi. N atijada og'm a qirqim hosil bo'ladi
Masalan,faskalar va galtellar, shuningdek, yumoloqlash, protochkalar, nakatka rezba, (nasechka)lar kichik burtiklar va o`yiqlar chizib ko`rsatilmaydi.
Qirqimda prujinalarni har ikki uchi ham ikkitadan o`ramni ko`rsatilgan holda tasvirlanadi.
Buyumning tarkibidagi sotib olinadigan buyumlar masalan, maydon tebranish podshipning va boshqalar yig`ish chizmasidagi qirqimda qirqilmagan holda tasvirlanadi.
Sterjen bilan teshik orasidagi zazor ko`rsatilmasligi mumkin.
Rezbaning sbegi va berk teshiklarning konusaviy uchlarini yig`ish chizmalarida tasvirlanmaydi.
Agar ko`rsatilishi zarur bo`lgan buyumni qopqoqlar, shchitlar kojuxlar to`sib qolsa, bu detallarni yig`ish chizmasida tasvirmasligi mumkin. Bunday tasvir tepasiga tegishli izoxlash yozuvi yozilib qo`yiladi, masalan 4-poz qoqkoq ko`rsatilmagan.
Ishda o`z joyidan ko`chib haraktlanadigan detalning eng chetki vaziyatlarini yig`ish chizmasida ingichka shtrix – punktir chiziq bilan chizib ko`rsatiladi. Yig'ish chizmalarini chizish ishlarini yengillashtirish maqsadida standart tomonidan belgilangan shartlilik va soddalashtirishlardan foydalaniladi.
1. Yig'ish chizmalarining ko'rinish va qirqimlarida detallarning faskalari, maydaroq yumaloqlashlar, yo'nilgan ariqeha, chuqurchalar, chiqiqlar, nakatkalar kabi elementlar ko'rsatilmasligi mumkin. Olti qirrali va kvadrat gaykalar, boltlarning kallagidagi konussimon faskalari, shaybalarninig faskalari soddalashtirilib, faskalarsiz tasvirlanadi.
2. Buyumning qopqoq kabi detallari bilan to‘si!ib qolgan tarkibiy qismlarini ko'rsatish zarur bo‘lsa, u holda ehizmada bunday qopqoq kabi detallar „Detal vaz. ... ko‘rsatilmagan“ yoki „qopqoq ko'rsatilmagan" degan yozuv bilan ta’minlanadi. Buyum yoki ular elementlarining prujinalar orkasidagi yoki ular oldida joylashgan detal bilan qisman to‘silib qolgan, ammo ko'rinadigan qismlarini tasvirlamaslik mumkin.
3. Shaffof materiallardan tayyorlangan buyumlarni shaffofmasdek tasvirlash lozim.
4. Vint, shurup kallagidagi o'yiqlarni bitta yo‘g‘on chiziq bilan 45° burchak ostida qiyalatib chizish tavsiya etiladi. Vint, bolt, shpilkalarda ularninig rezbalari butun sterjeni bo'yicha ko'rsatilib, shpilka uyalaridagi ehtiyot joylar va steijen toresiga tik qaralganda rezba va shaybalar hamda tirqishlari tasvirlanmasligi mumkin.
5. Standartga muvofiq yig'ish chizmalarida yumalash podshipniklarini soddalashtirib tasvirlash qabul qilingan. Bundan tashqari, podshipniklar yarim qirqimda, yarim soddalashtirib tasvirlanishi ham mumkin.
Yig'ish chizmalaridagi detallarninig ish chizmaiarini chizishda unda tatbiq qilingan shartlilik va soddalashtirishlar hisobga olinmagan holda, barcha kerakli konstruktiv elementlari to'liq ko'rsatiladi.
Bu mavzuni bayon qilishda o`quvchilarga chizmalarda har хil shartlilik va sоddalashtirishlardan fоydalanilsa sеzilarli daraja grafik ishlarining hajmi kamayib, chizmalar ancha soddalashishini aytish kerak. Chizmalarda qo`llaniladigan ayrim shartlilik va sоddalashtirishlarni o`qituvchi tоmоnidan tayyorlangan o`quv plakatlaridan ham ko`rsatish mumkin .
Shunday qilib, uzun buyumlar (val, dasta, shatun, stеrjеn va bоshqalar)ning chizmada uzib tasvirlanishi ham sоddalashtirish hisоblanadi. Ikkita aylanish jismlarining kеsishish (o`tish) chiziqlarini chizmada aniq yasashlar talab qilinmagan hоllarda standartlarda ularning sоddalashtirib tasvirlashga ruхsat bеrilgan.
Grafik ishlarga mеhnat sarfini kamaytirish va chizmalarni sоddalashtirish maqsadida KHYAT DSTlari tasvirlarda qatоr shartlilik va sоddalashtirishlardan fоydalanishga ruхsat bеrgan. Ularning ko`pchiliklari bilan tanishib o`tildi.
Detaining o g ‘m a qirqim dan keyingi qolgan qism ini yaqqol tasvirda yasash uchun oldin detaining yaxlit holatini izom etriyada chizib olinadi. Yaqqol tasvirda kesuvchi tekislikning sim m etriya o ‘qi i aniqlanadi. i o ‘qqa og‘m a qirqim dagi i2 da joylashagan kesim yuzasi konturi nuqtalari olib o ‘tiladi. Hosil qilingan nuqtalar yordam ida og‘ma qirqim yaqqol tasvirda yasaladi.
Evol’ventani chizish uchun d diametrli aylana chizilib, u teng 12 qismga bo'lib oilinadi va markazi О bilan tutashtirilib chiqiladi. Shunda oltita aylana diametri hosil bo'ladi. Aylana diametrlarining har ikkala uchlaridan diametrlariga perpendikulyar yordamchi chiziqlar chiziladi.