Asarlarni maromiga yetkazib o’quvchilar: roviylar, qissaxonlar yuksak qadrlangan

---

---

Qadimda
shohlar
saroyida
farmonlarni
o’quvchi maxsus
kishilar
saqlangan.
Badiiy
asarlarni maromiga yetkazib o’quvchilar: roviylar,
qissaxonlar yuksak qadrlangan.
Qadimgi Gretsiya, Rimda badiiy so’zdan foydalanish, notiqlik san'ati
yuksak
darajaga ko’tarilgan.
Aristotel notiqlik
san'ati haqida
«Ritorika»
nomli maxsus qo’llanma yaratgan.
Demosfen, Sitseron kabi jahonga mashhur notiqlar nomi tarixda qolgan.
Badiiy so’z qudratini anglash, o’z faoliyatida uning kuchidan foydalanish
bizning ota-bobolarimizga ham xosdir. Mana bir misol; Bobur Hindistonda Rano
Sango qo’shinlariga qarshi olib borgan janglardan birida uning lashkarlari
orasida sarosima, parokandalik yuzaga keladi.

---

Vaziyatni tushungan Bobur lashkarlari oldida otashin nutq so’zlaydi. U,
jumladan,
shunday deydi: “Har kimki hayot majlisiga kiribtur, oqibat ajal
paymonasidin ichkusidir va
har kishikim, tiriklik
manziliga
kiribtur
oxir
dunyo g’amxonasidin
kechkusidir, yomon ot bilan tirilgandin, yaxshi ot
bilan o’lgan yaxshirok... Tangri taolo bu nav' saodatni bizga nasib qilibdur va
mundoq davlatni bizga qarayib aylabtur. O’lgan shahid va o’ldirgan g’oziy,
barcha tangrining kalomi bilan ont ichmoq kerakkim, hech kim bu qotildin yuz
yondurur xayol qilmay to badanidin joni ayrulmaguncha bu muhoriba va
muqotiladin ayrilmagay».
Boburning bu da'vatidan so’ng tarqalish arafasida turgan lashkarlar
shiddat bilan jangga otlanadilar va g’alaba qiladilar.

---

Badiiy so’zdan foydalanish san'ati bizning davrimizga kelib maxsus fan sifatida
shakllandi.
Mazkur fan maktab, litsey va kollejlar, muallimlar tayyorlash oliy o’quv
yurtlari,
universitetlar dasturlaridan
joy
olgan
bo’lib, u bo’lajak muallimlar,
tarbiyachilarga so’z san'atidan mohirona foydalanish ko’nikmalarini berishga da'vat
etilgan. O’rta maktablarning yangi dasturlarida badiiy o’qish va bahru bayt uchun 20
soat vaqt ajratilishi maqsadga muvofiqdir. Boshlang’ich sinflardagi o’qish soatlari bunga
kirmaydi.
O’zbekistonda mazkur fanni o’qitish yuzasidan darslik yaratilmagan bo’lsa-da,
qator metodik qo’llanmalar tayyorlangan bo’lib, ular yuqoridagi maqsadni amalga
oshirishda ma'lum xizmat qilmoqda. K. Jo’raevning «Ifodali o’qish va hikoya qilish
usuli» (1961 y.) nomli qo’llanmasi Gulbadanbеgim.yu Humoyunnoma, Toshkеnt, 1959,
21-bеt boshlang’ich sinflar muallimlari uchun mo’ljallangan. Unda ifodali o’qishni
amalga oshirish yuzasidan nazariy ma'lumotlar, mashqlar uchun materiallar berilgan.

---

Yuqoridagilardan ko’inib turibdiki, mavjud qo’llanmalar nashr qilingan paytdan
buyon oradan
ancha
vaqt
o’tdi. O’zbekistonning mustaqil bo’lishi, ijtimoiy
turmushda ro’y bergan bir qator voqealar fan va madaniyat sohasida juda ko’p
masalalarni qayta tahlil etishni, hozirgi davr ruhiga moslashni taqozo qilmoqda.
Biz yuqoridagi qo’llanmalardagi qimmatli fikrlarga tayangan holda Andijon
Davlat pedagogika institutida mazkur kursni o’tish
yuzasidan to’plangap ko’p yillik
tajribalarimiz asosida mazkur
ma'ruza
matnini
yaratishiga
jazm
qildik.
Qo’llanmaning yuqoridagi ishlardan farqi shundaki, unda nazariy materiallar,
metodik
ko’rsatmalar milliy zaminga tayangan holda bevosita o’rganilgan dars
tajribalari asosida yoritildi.
Mazkur fan ilmiy-metodik adabiyotlarda turlicha nomlangan. Jumladan, bu fan
«Deklomatsiya», «Adabiy o’qish», «Ifodali o’qish», «Ongli o’qish», «Badiiy o’qish»
nomlari bilan atalgan. Fanning nomi turlicha atalishining sababi shundaki, bu fanni
ko’pchilik turlicha tushunadi va shu bois, turlicha nom bilan ataladi. Mazkur atamalar
ichida eng ommalashgani ifodali o’qishdir.

---

Bolalar og'zaki nutqni deyarli odamlar bilan bevosita muloqot qilish jarayonida 
o'zlashtiradilar. Bola u atrofdagi odamlarning nutqini tinglaydi va taqlid orqali 
eshitgan narsalarini takrorlaydi, so'zni qandaydir yaxlit nutq tovush-motor 
shakllanishi sifatida ushlashga harakat qiladi. Shu munosabat bilan, sezilgan 
so'zning individual tovushlari ushbu so'z ichida uning ajralib turadigan belgilari 
sifatida paydo bo'ladi va bola tomonidan farqlanadi, chunki bu so'zni boshqa 
odamlar tushunishi uchun zarur bo'lgan aniqlik bilan takrorlash uchun zarurdir.

---

Bolalar uchun ovozni tanlash qiyinroq. Buning sababi, birinchidan, so'zdagi tovushni 
fonemik eshitishning etarli darajada rivojlanmaganligi sababli bolaga ushlash juda 
qiyin; ikkinchidan, uning odatdagi tovushidagi tovush (alohida talaffuz qilingan) 
quyidagilarga ega. Savodxonlikni o'rgatishda nutqni tahlil qilish jarayonlari bilan bir 
qatorda qismlarni bir butunga birlashtirish jarayonlari sodir bo'ladi: bola so'zlarni 
iboralarga, bo'g'inlarni so'zlarga va harflarni bo'g'inlarga birlashtirishi 
kerak. Ikkinchisi ko'proq chiqadi
qiyin, chunki bolaning oldingi nutq rivojlanishida bunday vazifalar uning oldida 
turmagan. Bizning kuzatishlarimiz shuni ko'rsatadiki, termoyadroviy 
jarayonlartovushlar ular nafaqat kam emas, balki tovushlarni ajratish jarayonlaridan 
ancha ustundir. Shunday qilib, mashg'ulotning ikkinchi oyida, bolalar har qanday 
tovushni ta'kidlashni osonlikcha engishganda, ular tovushlarni birlashtirishda 
qiyinchiliklarga duch kelishadi.

---

Talabalarning "so'z", "bo'g'in", "tovush", "harf" va boshqalar kabi yangi
tushunchalarni o'zlashtirishiga kelsak, bu yo'lda sodir bo'ladi, maxsus vaqt talab
qilmaydi va ko'p kuch talab qilmaydi. Biroq, ushbu vazifani birgalikda
o'zlashtirish uni e'tiborsiz qoldirish huquqini bermaydi. Bizning kuzatishlarimiz
ko'rsatganidek, rebdiskriminatsiyadagi noaniqliklar "so'z", "bo'g'in", "tovush" va
"harf" tushunchalari ko'pincha bolaga xalaqit beradigan tormozlardir uning oldida
turgan ta'limning asosiy vazifalarini o'zlashtirish. Bolalarning javoblaridagi xatolar
aynan shu daqiqalarga bog'liq bo'lgan holatlar allaqachon berilgan. Ta'limning
birinchi oyida bunday xatolar juda ko'p edi.

---

Drama
(yun. drama — harakat) —
1)badiiy
adabiyotning
3 asosiy turidan biri (
drama, epos
,
lirika
).
Drama
teatrga
ham taalluqli. Syujetlilik, harakatlarning ziddiyatga asoslanishi va ularning
sahna, epizodlarga boʻlinishi, bayonning yoʻqligi, personajlar munosabatlarining oʻzaro
soʻzlashuvga asoslanishi Dramaning oʻziga xos xususiyatidir. Ijtimoiy (konkret tarixiy va
umuminsoniy) muammolarni aks ettiruvchi dramatik ziddiyatlar qahramonlarning xatti-
harakatlarida, avvalo dialog va monologlarda ifodalanadi. Drama matni koʻrishga (imo-
ishora, harakat), shuningdek, eshitishga moʻljallanadi; u sahnaviy makon, zamon va teatr
texnikasi (mizanssenalar qurilishi) imkoniyatlariga ham muvofiq keladi. Drama adabiy asar
sifatida
aktyor
,
rejissyor
tomonidan sahnada oʻz talqinini topadi. Drama tufayli teatr sanʼati
yuzaga kelgan va u
kino
sanʼati uchun ham asos boʻlgan (
Kinodramaturgiya
).
Drama janrlari:
tragediya
,
komediya
, drama (janr sifatida) va
tragikomediyalardir
.
2) Dramaturgiya janrlaridan biri. Maʼrifatparvarlik davri (
Didro
,
Lessing
)dan boshlab
Drama badiiy adabiyotning yetakchi janrlaridan biriga aylangan.

---