АМЕА-nın Xəbərləri (biologiya və tibb elmləri), cild 68, №2, səh. 134-135 (2013)
İlham Ələkbərov - 65
Biologiya elm
ləri doktoru, professor, AMEA-
nın müxbir üzvü İlham Xəyyam oğlu Ələkbərov
zoologiya elmində dərin araşdırmalar aparan və
sanballı nəticələr əldə edən nüfuzlu alimlərdən
biridir.
İlham Ələkbərov 1948-ci il noyabr ayının 20-
də Bakı şəhərində ziyalı ailəsində dünyaya göz
açmışdır. Atası b.e.n. Xəyyam Ələkbərov uzun
illər AMEA Zoologiya İnstitutunun Teriologiya
lobaratoriyasının müdiri, anası b.e.n. Xalidə
Quliyeva AMEA Botanika
İnstitutunda böyük elmi
işçi vəzifələrində çalışmışlar. İlham Ələkbərovun
istər cəmiyyət üçün faydalı insan kimi
yetişməsində, istərsə də yüksək elmi biliklərə yiyə-
lənməsində valideynlərinin böyük rolu olmuşdur.
1966-
cı ildə Bakı şəhəri 134 saylı orta məktəbi
bitirdikdən
sonra
Azərbaycan
Dövlət
Universitetinin biologiya fakül
təsinə daxil olmuş-
dur. Elə tələbəlik illərində gələcək ixtisaslaşma isti-
qa
mətini
özü
üçün
tam
yəqinləşdirərək
sərbəstyaşayan təkhüceyrəli heyvanların öyrənil-
məsini qarşıya məqsəd qoymuş və bu sahədə
tədqiqatlara başlamışdır. 1971-ci ildə universiteti
bitirdik
dən sonra AMEA Zoologiya İnstitutunun
Hidrobiologiya laboratoriya
sında əmək fəaliyyətinə
başlamış və paralel olaraq qiyabi aspiranturaya da-
xil olmuşdur.
İşlədiyi və təhsil aldığı illərdə tədqiqatlar üçün
zəruzi olan çətin sitoloji metodları mənimsəmişdir.
Onun yüksək ixtisaslı mütəxəssis kimi formalaş-
masında SSRİ EA Sitologiya və Zoologiya
institutlarının aparıcı mütəxəssisləri - protistoloqlar
Y.İ.Polyanski, İ.B.Raykov, A.V.Yankovski və baş-
qalarının böyük dəstətəkləri olmuşdur. İlham
Ələkbərovun bir alim kimi yetişməsində və ida-
rəçilik keyfiyyətləri əxz etməsində akademik Musa
Musayevin zəhməti misilsizdir.
Sərbəstyaşayan ibtidailər, ilk növbədə, infuzor
və çanaqlı amöblərin dəniz və şirin suların bioloji tə-
mizlənməsində rollarının tədqiqi ilə bağlı uzun illər
apar
ılan elmi tədqiqatları 1977-ci ildə uğurla yekun-
laşdıran İlham Ələkbərov «Mingəçevir, Varvara və
Ceyranbatan su anbarlarının plankton infuzorları»
mövzusund
a
namizədlik
dissertasiyasını
müvəffəqiyyətlə müdafiə etmişdir. Bundan sonra o
Azərbaycanın şirin sularının infuzor faunasını və
ekologi
yasını öyrənmək istiqamətində elmi işlərini
intensiv surətdə davam etdirmişdir. Keçən əsrin 90-
cı illərində Qırğızıstan EA Biologiya İnstitutunun
kompleks ekspedisiyalarında iştrak etmiş və
Tacikistan, Qırğızıstan və Özbəkistanın dağ region-
larının suda və torpaqda yaşayan infuzorları üzrə
nadir material toplam
ışdır.
İlham Ələkbərovun çoxillik tədqiqatlarının
n
əticələri 1987-ci ildə Leninqrad Universitetində
müvəffəqiyyətlə müdafiə etdiyi «Azərbaycan şirin
su
infuzorları»
mövzusundakı
doktorluq
dissertasiyasında əksini tapmışdır. Bu tədqiqatlara
qədər ədəbiyyatda yalnız 85 şirin su infuzoru mə-
lum idisə, hazırda onların sayı Azərbaycanın bütün
su və torpaqlarında 500 növə qədərdir. 4 fəsilə, 12
cins və 100 artıq növ elm üçün ilk dəfə olaraq
İlham Ələkbərov tərəfindən təsvir edilmiş və
sonralar dünya
nın digər regionlarının aparıcı
mütəxəssisləri tərəfindən qeyd edilmişdir. Sərbəst-
yaşayan infuzorların faunası, təsnifatı və
morfologiyasının
öyrənilməsindəki
böyük
uğurlarından başqa, İlham Ələkbərov ibtidailərin bu
qrupunun ekologi
yasının təyin edilməsi sahəsində
də mühüm nəticələr əldə etmişdir.
İlham Ələkbərov ilk dəfə olaraq Azərbaycan
şəraitinə adaptasiya olunmuş 100-dən çox infuzor
növünün –
müxtəlif səviyyəli üzvi çirklənmənin
bioindikatorlarının siyahısını hazırlamış, onların
rast gəlmə tezliyi əsasında Azərbaycanın 20-dən
çox
mühüm su anbarının üzvi çirklənməsinin
səbəblərinin xarakteristikası vermişdir. Məhz onun
tərəfindən ilk dəfə olaraq bəzi infuzor növlərinin
toksikoloji tədqiqatlarda test-obyektlər kimi istifadə
olunması metodikasını da işlənilib hazırlamışdır.
Haz
ırda bu üsulun istifadə olunması tədqiqatçılara
qısa müddət ərzində neftdən və bir çox ağır
metallardan tutmuş müasir insektisidlərə qədər bir
sıra maddələrin toksiklik dərəcəsini müəyyən
etməyə imkan verir.
Hələ ötən əsrin 80-ci illərində İlham
Ələkbərov tərəfindən hazırlanmış infuzorların sıx
kulturasının zavod şəraitində çoxaldılan vətəgə
əhəmiyyətli balıqların sürfələri üçün qida kimi
istifadə edilməsi metodikası balıq zavodlarında
134
Şaiq İbrahimov
İlham Ələkbərov - 65
sürfələrin yaşama qabiliyyətinin artmasına səbəb
olmuşdur. Bu üsul Leninqrad (indiki Sankt-
Peterburq)
vilayətinin Kirisi şəhərində balıq
təsərrüfatlarında müvəffəqiyyətlə tətbiq edilmişdir.
40 il
dən artıq bir dövrü əhatə edən, Azərbayca-
nın,
həmçinin Ukraynan, Rusiya, Orta Asiya ölkələ-
ri
, Çukot və Berinq dənizi, Atlantik və Sakit
okeanların sərbəstyaşayan infuzorlarının faunistik
tədqiqatlarının nəticələri 2005-ci ildə rus dilində
çap
olunmuş
«Атлас
свободноживущих
инфузорий» monoqrafiyasında öz əksini tapmış və
dün
yanın aparıcı mütəxəssisləri tərəfindən yüksək
rəylər almışdır. Kitabda elm üçün 90 yeni növ də
daxil olmaqla, 250-
dən çox infuzor növünün mikro-
şəkillərlə birlikdə təsviri verilmişdir.
İ.X.Ələkbərovun 2012-ci ildə rus dilində
çapdan çıxmış (50 səhifə, ingilis dilində olan xülasə
də daxil olmaqla) «Свободноживущие инфузории
Азербайджана» adlı ikinçi monoqrafiyası müəllifin
respublikamızın dəniz və şirin sularının, həmcinin
torpaq infuzorlarının ekologiyası, zoocoğrafiyası və
praktiki əhəmiyyətinin öyrənilməsi üzrə uzun illərin
tədqiqatlaarının nəticələrini özündə əks etdirir. Bu
monoqrafiya haqda
Kiyevdə rus və ingilis dillərində
nəşr olunan “Вестник зоологии” adlı jurnalında
müsbət resenziya çap edilmiş, Moskva Dövlət
Universitetinin hidrobiologiya kafedrası və Sankt-
Peterburq Dövlət Universitetinin onurğasızlar
zoologiyası kafedrası kitabın bəzi bölmələrini
özlərinin tədris kurslarına daxil etmişdir.
İlham Ələkbərovun rəhbərliyi altında 6 nami-
zədlik dissertasiyası müvəffəqiyyətlə müdafiə
olunmuşdur.
İlham Ələkbərov Bulletin of the British
Museum Natural History (Böyük Britaniya) və
Turkish Journal of Zoology (Türkiyə) jurnallarının
protistologiya
sahəsi üzrə rəyçisidir. O, müxtəlif
illərdə Ekologiya Komitəsinin eksperti olmuş, BP-
Azərbaycan neft şirkətində biomonitorinq və elmi
t
ədqiqatlar qrupunda AMEA-nın təmsilçisi kimi
çalışmışdır.
Elm
sahəsindəki
xidmətləri
yüksək
dəyərləndirən alim 2007-ci ildə AMEA-nın müxbir
üzvi seçilm
işdir.
Elmi fəaliyyəti ilə yanaşı, professor İlham
Ələkbərov həm də yaxşı təşkilatçıdır. AMEA
Zo
ologiya İnstitutunun direktoru, eyni zamanda
dissertasiya müdafiəsi üzrə İxtisaslaşmış Şurasının
sədri kimi uğurla fəaliyyət göstərir.
E
lmi ictimaiyyətimiz adından biz də İlham
müəllimi doğum günü münasibəti ilə təbrik edir,
Azərbaycan elminin inkişafı naminə ona
fəaliyyətində uğurlar arzulayırıq. İnanırıq ki, o,
bundan sonra da daima
öz işlərində yüksək fəallıq
və vətənpərvərlik nümayiş etdirəcəkdir.
Biologiya elmləri doktoru, professor
Şaiq İbrahimov
135