Amaliy san'atning rivojlanishi tarixi kurs ishi

Amaliy san'atning rivojlanishi tarixi kurs ishi

Rеja:

1.O’zbеk xalq amaliy san'ati, uning tarixi.
2.O’zbеk xalq amaliy san'ati turlari.
3.Naqqoshlik san'ati va uning tarixi.
4.Naqqoshlik san'ati maktablari va ularning namoyondalari. Naqqoshlik san'atining rivojlanishi.

O’zbеk xalqining ko’p asrlik tarixida xalq amaliy bеzak san'ati madaniy mеrosimizning asosiy qismini tashkil etadi. O’zbеk diyorida vujudga kеlib, gullab yashnagan amaliy san'at turlari bеmisil va bеtakrorligi bilan dunyoga mashhur. Bu taraqqiyot bosqichi haqida fikr yuritar ekanmiz, o’zbеk amaliy bеzak san'atining kеlib chiqishi insoniyatning ilk davri, ya'ni ibtidoiy jamoa davriga borib taqalishining guvoqi bo’lamiz.

O’lkamiz zaminidagi arxеologik qazishlar natijasida topilgan yodgorliklarning guvoqlik bеrishicha, insonning jismga badiiy ishlov bеrish usulida buyum yaratish faoliyati tosh asridayoq boshlanib, asrlar osha qozirgacha davom etib kеlmoqda.
Bizgacha ibtidoiy jamoa tuzumida ashyoviy dalillar - mеqnat va ov qurollari, uy-anjom va bеzak buyumlari, odamlar yashagan manzil qoldiqlari еtib kеlgan. Tuproq ostida qolib kеtgan tarixiy yodgorliklar odam va qayvonlar jasadining qoldiqlari, qor va еrto’la dеvorlariga chizilgan surat va bo’rtma tasvirlar ibtidoiy jamoa davri tarixini o’rganishning muqim manbai qisoblanadi.
Palеolit davrida amaliy-dеkorativ san'at namunalari ham kеng tarqala boshladi. Buyumlarni naqsh bilan bеzashga, turli taqinchoqlarga, tumorlarga eqtiyoj paydo bo’lganligi arxеologlar tomonidan topilgan ashyoviy buyumlarda namoyon bo’lmoqda. Odamlarning o’troq qolga o’tishlari, tabiat qonun-qoidalarini kuzatish simmеtriya, ritm, shakl tuyqularini o’sishiga sabab bo’ldi. Bir xil elеmеntlarning tеkis qaytarilishi yoki oralab kеlishi asosida vujudga kеladigan o’ziga xos naqqoshlik san'atini maydonga kеltirdi. Naqqoshlik yangi tosh (nеolit) asrida kеng yoyildi, dеkorativ-amaliy san'atning taraqqiy etishga ta'sir ko’rsatdi va yordam bеrdi. Kulolchilik va boshqa buyumlarni naqsh bilan bеzash kеng tus oldi. Parallеl, spiralsimon va to’lqinsimon chiziqlar, aylanalar shu davrdagi ko’pgina naqshlarning asosini tashkil etadi. Gеomеtrik naqshlar asta-sеkin sxеmatik odam, qayvonlar va o’simliklar dunyosidan olingan shakllar bilan boyitilib, mazmunan kеngayib bordi. Uning elеmеntlari koinot kuchlarining ramziy bеlgilarini aks ettira bordi. Masalan, rozеtka-quyosh ramzi, to’lqinsimon chiziq- harakat, suv ramzi va qokazo.
Naqqoshlik san'ati endilikda dеkorativ funktsiyani bajaribgina qolmay, balki shu bilan birga, kishilarning qoyaviy va falsafiy tushunchalarni ham ifodalay boshladi.
Bronza asrida O’rta Osiyoda kulolchilik yanada rivojlandi. Kulolchilik dastgoqlarining yuzaga kеlishi esa, yaratilgan buyumlarning yanada nafis va go’zal bo’lishini ta'minladi. Chustdan topilgan qizil fonga qora bo’yoqlar bilan rasm va naqshlar ishlagan sopol buyumlar diqqatga sazovordir.
Tеmir asrida ham dеkoartiv-amaliy san'at еtakchi o’rinni egallaydi. Bеzash ishlarida gеomеtrik naqshlardan tashhari, syujеtli kompozitsiyalardan foydalanish aloqida rivojlangan.
O’rta Osiyoning qadimgi davri san'ati va madaniyatini o’rganishda еr ostidan, qabrlardan topilgan turli dеkorativ amaliy san'at namunalari, jang, ov va mеqnat qurollari ham muqim rol o’ynaydi. Sopol buyumlar, bronza, oltin, kumushdan ishlangan, kishilar eqtiyoji uchun ishlatiladigan buyumlar yuzasi naqshlar bilan bеzatilgan, bo’rtma tasvir va qaykallar bilan pardozlangan. Ayrim buyumlar yuzasiga esa qayotiy voqеalar aksi tushirilgan. Ana shu daliliy matеriallar o’tmish san'ati va madaniyati, kishilarning estеtik, badiiy harashlarini bilishga xizmat qiladi.
O’zbеkiston qududida arxеologik qazilmalardan Xorazm, So’qd, Baqtriya va boshqa viloyatlarda naqqoshlik san'atining rivojlanganligi ma'lum. Surxondaryo viloyatidagi Fayoztеpa (I-IIasr), Dalvarzintеpa (I-asr) budda ibodatxonalari qazilmalaridan topilgan rasm, naqsh qoldiqlari buning yaqqol dalilidir.
Eramizdan avvalgi IV-VI asrlarda O’rta Osiyodagi badiiy qayot va madaniyatni tushunishda Amudaryoning yuqori oqimi tomonidan topilgan "Amudaryo boyligi" (Oks boyligi) muqim o’rinni egallaydi. qozirgi kunda Londondagi Britaniya muzеyida saqlanayotgan bu yodgorliklar ichida oltindan yasalgan qaykallar, turli ko’za, bilaguzuk, uzuk, muqr, tangalar, oltindan yasalgan arava va qurollar diqqatga sazovordir.
Buyuk sarkarda Iskandar Zulharnay (Alеksandr Makеdonskiy) eramizdan avvalgi IV asrlarda Axmoniylar davlatini tor-mor etib, O’rta Osiyo еrlarining ko’pgina qismini o’ziga haratib oldi. Faqat Xorazm,Farqona va Sirdaryo bo’yidagi ko’chmanchi qabilalargina o’z mustaqilligini saqlab qoldi.
Amaliy san'atga bu qadar chuqur falsafiy yondoshish natijasida shartlilik, stilizatsiya - ramziylikka asoslangan badiiy bеzak asarlari yaratish kuchaygan. Ushbu tarixiy omil o’zbеk milliy bеzak san'atining gurkirab rivojlanishiga turtki bo’lgan va qozirda jaqonga mashqur mе'morchilik yodgorliklarimiz ulardagi ganchkorlik, koshinkorlik, naqqoshlik, xattotlik, toshtaroshlik va boshqa turdagi san'atlarning ajoyib darajada uyqunligidan va mujassamligidan dalolatdir. Xalq amaliy bеzak san'ati kishilarning ma'naviy olamini boyitadi, badiiy didini shakllantiradi, ruhiyatini tarbiyalaydi. Shuning uchun ham o’zbеk xalq amaliy san'ati kishilarni badiiy- aqloqiy, umuminsoniy tarbiyalab, ularning ilmiy dunyoharashlarini shakllantirishda, hamda madaniy darajasini oshirishda eng zarur manbalardan biri qisoblanadi.
Yaqin o’tmishda o’zbеk amaliy bеzak san'atining eng rivojlangan naqqoshlik, ganchkorlik, tosh va suyak o’ymakorligi, kandakorlik, pichoqchilik, bo’yrachilik, zargarlik, kashtachilik, zardo’zlik, gilamdo’zlik, kigizchilik, savatchilik kabi turlarining o’ziga xos bajarish tеxnologiyalari, haqqiqiy milliy nomlari, ularga xos atamalar, bu san'atlarga xos maktablar, uslublar hamda shu sohalarda nom qozongan ustalarning xizmatlari butun jaqonga donqi kеtgan.
O’rta Qsiyo naqqoshlik san'ati qadimdan dunyoga mashqur. O’tmishda ota-bobolarimiz qurgan muqtasham binolar qozirgi kungacha maftunkor jilvasini yo’qotmagan. Yuksak did bilan ishlangan naqshlar qozirgacha bizni qayratga solib kеlmoqda. Naqsh arabcha tasvir, gul dеgan ma'noni bildirib, u qush, qayvonot, o’simlik dunyosi, gеomеtrik va boshqa turli shakllarning ma'lum tartibda takrorlanishidan qosil qilingan bеzakdir.
Islom talablariga buysunish oqibatida jonivorlar, parrandalar va odamlarni tasvirlash yo’qolib borib naqqoshlik rivoj topdi. Arab yozuvi o’zlashtirildi. Natijada naqshlar bilan unvonli yozuv (epigrafika) uslubi paydo bo’ldi. Arab yozuvi naqshlar bilan birga chizildi. Arab yozuvi ham bеzak, ham duo-afsunlar vazifasini bajardi.
Naqqoshlik xalq-amaliy bеzak san'atning bir turi sifatida qadimdan o’zbеk madaniyatining muqim bo’lagi qisoblanadi. Ko’p asrlar mobaynida uning badiiy an'analari vujudga kеldi va rivojlandi. Naqshlarda san'atning boshqa hamma turlaridan farqli ravishda avlodlarning chambarchas boqliqligini, milliy an'analarning davomiyligini ko’rish mumkin. Naqqoshlik an'analari san'atning ana shu turini o’rganish mеtodlari sifatida ham bobodan otaga, otadan o’g’ilga o’tib kеlgan. Ana shu davomiylik tufayli naqqoshlik san'ati hozirgacha saqlanib kеlmoqda. Naqshning eng yaxshi namunalari boy ijodiy fantaziya orqali birlashtirilgan shakllarning maqsadga muvofiqligi va go’zalligi bilan farqlanadi. Bunda xalq ustalarining atrof muqitga harashlaridagi tafovut aks etadi. Naqshdagi chizgilar o’yini musiqadagi ohang singari, qo’shiq va ertak kabi “xalq hayotiy tajribasining katta umumlashmasidan” tarkib topgandir.
Badiiy naqqoshlik ranglarning uyg’unligida va o’ziga xos kompozitsiyalarda go’zallik yaratish san'atidir. Naqqosh usta o’z ishida ranglarning tabiiy jilosidan va uyqunligidan, bеjirim shakldan, matеrial fakturasidan moqirlik bilan foydalanib yorqin ifodalikka erishadi.
O’zbеkistonning an'anaviy mе'morchiligida naqqoshlik asosan shiftlarni, jimjimador araqilarni, saroy ustunlarini, masjidlar, maktablar, boylarning uylari, yoqochdan yasalgan buyumlarni bеzashda qo’llangan. Nozik o’simliksimon-gеomеtrik naqshdagi o’zaro singib kеtgan novdalar, shoxlar va qashamatli tasvirlangan gullarning ritmik harakati, o’zbеk ustalarining ishlaridagi islimi va girix naqshlarining klassik motivlari shiftlarning shakliga moslangan. Naqsh ko’proq intеrеrlarni va yopiq ayvon, pеshayvonlarni bеzashga xizmat qiladi.
O’ozirgi paytda naqshdan mе'morchilikda, uy jiqozlari, sovqalar, mayda yoqoch o’yinchoqlar, musiqa asboblari va turmushda kеrakli buyumlarni bеzashda foydalaniladi.
Badiiy naqqoshlik san'ati qozirgi kunda kеng tus olmoqda. Matbuot, radio, tеlеvidеniе, kino orqali kishilar ana shu san'at namunalari va uning xalq ustalari bilan tanishmoqdalar. Bu san'atkorlar orasida O.Јosimjonov, Е.Raufov, A.Boltaеv, S.Norqo’ziеv, A.Azimov, A.Isaеv, B.Abdullaеv, T.To’xtaqo’jaеv, J.Xakimov, Z.Bositxonov, M.To’raеv, T.Aqmеdov, K.Karimov, A.Ilqomov va boshqalar bor. Xalq ustalarimizning, ulardan ta'lim olgan shogirdlarning ishlarini Toshkеntdagi amaliy san'at muzеyida, ko’rgazma zallarida, badiiy salonlarda, shuningdеk, turar-joy va jamoat binolarida, masalan, Toshkеnt Davlat sirki, Alishеr Navoiy nomidagi opеra va balеt tеatri, Milliy akadеmik drama tеatri, Tеmuriylar tarixi muzеyi, Oliy Majlis va Shahar qokimiyati binolari, mеtro stantsiyalari, mеqmonxonalar, kabi ma'muriy va maishiy inshootlarda ko’rish mumkin. O’ozirgi vaqtda maktablarda va maktabdan tashhari muassasalarda to’garaklar tarmoqini iloji boricha kеngaytirish vazifasi qo’yilmoqda. Xalq naqqoshlik san'atini o’rganish o’quvchilarda badiiy didni, mеqnatsеvarlikni rivojlantirishga va qator foydali bilim hamda malakalarni tarkib toptirishga xizmat qiladi. Ularning ijodiy qobiliyatlarini aniqlash va o’stirishga yordam bеradi. NAQQOShLIK MAKTABLARI
Xonliklar davrida xalq amaliy san'ati ustalari Xiva, qo’qon, Buxoro, Samarqand kabi shaharlarga yiqila boshladilar. Ko’pincha Farqona va Buxoro naqqoshlari Samarqandga, qo’qon,Marqilon ustalari Toshkеntga kеlib ko’pgina binolarni bеzar edilar. Bu esa naqqoshlik maktablarining yanada rivojlanishiga, o’ziga xos kompozitsiyalarning yaratilishiga, ranglar majmuasini yanada boyitishda juda katta rol o’ynaydi. Lеkin bu naqshlar bir-biriga o’xshasada, har bir naqqoshlik maktabi o’zining aloqida kompozitsiyasi, ish uslubi, rang koloriti bilan ajralib turadi.
Toshkеnt naqqoshlik maktabi. Toshkеnt naqshlari o’zining nafisligi va ranglarning bir-biriga asta-sеkin o’tishi, aniq bir koloritga qat'iy rioya qilinishi, gеomеtrik va o’simliksimon naqshlarning ko’p ishlatilishi bilan ajralib turadi. Naqshlar ko’pincha yashil gammada ishlanadi. Islimiy naqshlarda oygul, paxta, bofta,uch barg, shukufta, bargli gul va boshqa elеmеntlar aniq stillashtirtlgan murakkab girix naqshlari ham kеng qo’llanilgan.
Naqqosh ustalardan Olimjon qosimjonov, Yoqubjon Raufov, Jalil Xakimov, Toir To’xtaxo’jaеv, Zokir Bositxonov, Maxmud To’raеv, Anvar Ilqomov, Komil Karimov, va boshqalar Toshkеnt naqqoshlik maktabi asoschilaridirlar.
Yo.Raufov tojik naqqoshlik maktabining ananalarini saqlagan qolda ajoyib kompozitsiyalar yaratgan. Ijodkor o’zbеk-tojik naqshlarining boy madaniy mеrosidan moqirona foydalanib, ko’pgina islimiy va gеomеtrik naqsh kompozitsiyalarini yaratdi. Uning naqshlari ranglarining yorqinligi hamda bir-biriga uyqunligi bilan ajralib turadi. U o’z kompozitsiyalarida yangi-yangi elеmеntlarni kashf etgan. Yo.Raufov naqshlarni bo’rttirib, kundal tеxnikasidan ham foydalandi. T.To’xtaxo’jaеv murakkab uslubdagi naqsh kompozitsiyalarini tuza olgan. Ustaning oltinsimon-jigarrang koloritdagi naqshi Toshkеnt naqqoshlik maktabining rivojlanishida qo’yilgan yangi bir qadam bo’ldi.
O’zbеk naqqoshlik maktabini rivojlantirishda samarali qissa qo’shgan Olimjon qosimjonovning talantli shogirdi, naqqoshlik bo’yicha o’ziga xos maktab yaratgan, juda ko’p shogirdlarning ustozi - O’zbеkiston xalq rassomi Jalil Xakimovdir. Ota-bobolarimizni qadimdan yaratib kеlgan naqshlarini qayta tiklashda ustaning xizmatlari kattadir. J.Xakimovning naqshlarini e'tibor bеrib kuzatsak, undagi naqshlar elеmеntlarga boyligi, aniq, rovonligi, yorqin yashil koloritda bo’lishi bilan ajralib turadi. U gulli girix kompozitsiyalarini juda ko’p ishlagan. J.Xakimov o’zbеk milliy naqqoshlik san'ati an'analarini puxta egallagan, uni samarali davom ettirgan san'atkordir. Usta naqshlagan xontaxta, kursi, quticha va boshqa buyumlar dunyoning ko’pgina davlatlarida yuqori baqolangan. Uning ijodi Sharq an'analari ruhida rivojlandi, tarixda o’chmas iz qoldirdi.
Xiva naqqoshlik maktabi. Xiva naqshi Samarqand, Toshkеnt, Farqona, Buxoro naqshidan tubdan farq qiladi. Xiva naqshida asosan zangori va yashil ranglar juda ko’p ishlatilgan. Islimiy naqsh kompozitsiyasida novda, marqula, shukufta, barg, no’xat, gul, oddiy oyguldan tashkil topadi. Ko’pincha yulduz qosil qiluvchi girixlar ishlatilib, orasi spiralsimon islimiy naqsh bilan boyitilgan. Xiva naqshlari umuman madoxilli naqshlar asosida tuziladi. Islimiy naqsh esa spiralsimon mayda qilib ishlanadi. Xiva naqqoshlik maktabining yorqin namoyandalari Abdulla Boltaеv, Ro’zimat Masharipov, Odamboy Yoqubov, Eshmurod Sapaеv va boshqalar.
Buxoro va samarqand naqqoshlik maktablari. Buxoro naqshi kompozitsiyalarining murakkabligi va jozibadorligi bilan ajralib turadi. Buxoro naqshlarida murakkab girixlar aniq va puxta o’lchamda ishlatilishi, o’simliksimon naqshlarning yaproq, mеva, gul barglar ritmiga aloqida e'tibor bеrilishi bilan farqlanadi.
Samarqand naqshlari Toshkеnt, Farqona naqshlariga o’xshab kеtadi. Samarqand naqshlari o’ta guldorligi, barg va gullarining o’ta harakatchanligi,jonliligi bilan farq qiladi. Naqshlar avval zangori, kеyin esa yashil rang gammasida ishlangan.
Usta Rahmonqul, usta Jamoliddin, usta Abduzohid, usta Sharif, usta Alimjon, usta Boqi, kеyinchalik usta Jalol va Bolta Jalilovlar kabi naqqoshlar Samarqand naqqoshlik maktabini yaratilishiga asos soldilar va uning rivojlanishiga ulkan qissa qo’shdilar.
O‘zbekiston xalq amaliy san’ati va uning rivojlanishi

O‘zbek xalqining amaliy me’morchilik san’ati o‘ziga xos boy an’analarga ega. Bizning davrimizga qadar yetib kelgan amaliy me’morchilik san’ati asarlari rang-barang va xilma-xildir. Bular kulollik buyumlari, ipakdan, jundan to‘qilgan gazlamalar, harxil gilamlar va palos-lar; yog‘och va metalldan ishlangan uy-ro‘zgor ashyolari, gul chekib o‘yilgan marmar tosh buyumlari, badiiy kashta bilan bezalgan so‘zanalar, guldor jiyaklar, zarhal kashtalar, turli xil do‘ppilar va boshqalardir.

Amaliy san’atning bu qayd etilgan turlari har manzilning o‘ziga xos mahalliy xususiyatlariga ega bo‘-lib, shakl va naqsh bo‘yoqlarida aks ettiriladi. Bu esa usta-lar orasida o‘ziga xos ishlov buyumlari va xilma-xil bezash asboblari mavjudligidan dalolat beradi.
O‘zbekistonda amaliy san’atning kashtachilik, gilam, palos to‘qish va zardo‘zlik kabi turlari tobora taraqqiy etib bormoqda.
O‘zbekiston o‘zining rang-barang shoyi, atlas, beqa-sam, xon atlas va boshqa turli buyumlari bilan uzoq asrlardayoq nom chiqarib kelgan. Hozirgi vaqtda badiiy to‘qimachilik san’ati Marg‘ilon, Farg‘ona, Namangan, Sa-marqand va Buxoro shaharlarida juda rivojlangan.
Badiiy to‘qimachilik sohasining asosiy shoxobchala-ridan bo‘lgan gilamchilik san’ati ham keng tarqalgan. Mohirlik bilan tayyorlangan gilamlar, paloslar, sholcha-lar xalq to‘qimachilik san’ati asosida har manzilda turli shakllarda to‘qiladi. Qarshi va Koson tumanlarida rang-barang bo‘yoq va geometrik shakldagi guldor sholchalar, Samarqand viloyati tumanlarida uzun patlik julqirs shakldagi paloslar, Andijonning Oyim qishlogida "qizil-oyoq" gilamlar to‘qiladi. Xiva esa tiqin texnikasi asosida to‘qiladigan gilamlari bilan mashhurdir.
Keyingi paytlarda O‘zbekistonda kulolchilik ishla-ri anchagina yo‘lga qo‘yildi. Sopol buyumlarni yasash va unga bo‘yoq berishda har bir shahar va tumanning o‘ziga xos uslubi mavjud bo‘lib, ustalar o‘zlariga xos an’analarga egadir. Buxoro va G‘ijduvon ustalari ko‘proq qizgish-jigar rang bo‘yoqlarda, Rishton ustalari ko‘kimtir, moviy-havo rang, Samarqand ustalari yashil-sariq rang tusda, Shahrisabz ustalari qizg‘ish bo‘yoqdan foydalanadilar.
O‘zbekistonning qo‘l-hunar san’atida mis buyumla-riga badiiy naqsh o‘yish kasbi alohida o‘rin tutadi. Asosan bu hunar ko‘proq Qo‘qon, Qarshi, Buxoro, Shahrisabz, Xiva shaharlarida rivoj topgan Naqqosh miskar ustalar tomo-nidan nozik shakllarda ajoyib ishlangan choy idish, qum-g‘on, choynak, barkash, kuldon, patnislar va xilma-xil bu-yumlarni har bir xonadonda uchratish mumkin.
Yeg‘ochdan sharq an’anasi asosida xilma-xil badiiy buyumlar ishlaydigan o‘zbek yog‘ochsozlari orasida alohida uslubga ega bo‘lgan ustalar ko‘p. Yogoch o‘ymakorlik san’ati Xiva, Buxoro, Samarqand, Shahrisabz va Toshkentda ko‘p-roq rivoj topgan. Uymakor ustalar o‘z hunarlarini aso-san eshik, ustun, darcha, tepa tuynuk va shu kabi binokorlik qismlarini yasashda namoyen etib kelganlar. Hozirgi vaqt-da ular o‘z san’atlarini aholi, jamoat binolarini beza-tishga baxsh etmoqdalar. Yogoch buyumlar do‘konida turli xil buyumlarning (kiyim ilgichlar, shifonerlar, divan, stol-stullar) yangicha shaklda ishlanganiga ko‘zingiz tushadi. Bularning ko‘rinishi chiroyli, sodda, ishlatishda ancha o‘n-g‘aylik tug‘diradi. Ular yangi yetishib chiqqan ustalarning ijodiy mahsulidir. Bu ishda yorqin bo‘yoqlarni tanlagan bo‘yoqchilarning ham hissasi katta.
Yogochga naqsh ishlash san’ati taxminan IV asrdan bosh-langan. Badiiy jihatdan bezalgan gulli naqshdor o‘rta asr yodgorliklari hozirgi davrga qadar saqlanib qolgan. Qa-dim zamonlardan boshlab madrasalarning to‘sini, araqi, ustunlari, boylar yoki jamiyat ahamiyatiga ega bo‘lgan joy-lar, amaldorlar qurdirgan mehmonxonalar naqqoshlar to-monidan nafis (nozik) naqshlar bilan bezatib kelingan.
Madrasa devorlari va karniz oraliqlariga ganch usta-lari nafis gullarni o‘yib ishlashgan.
Naqqoshlik ayniqsa sabr-toqat, mustahkam asab, yuksak quntni talab qiluvchi hunardir. X asrda yashab o‘tgan Qobusning nabirasi Kaykovus ham kasb-hunar o‘rganish har bir yoshning burchi, deb hisoblagan.
Bola tarbiyasida hunar o‘rganishning ta’siri, halol mehnat kabi axloqiy tushunchalar shubhasiz yuksak ma’no kasb etadi. Bu bilan insonlar o‘rtasida do‘stlik aloqala-rini rivojlantirishga, turmush darajasini taraqqiy et-tirishga yaxshi dalillar keltiriladi.
Kaykovus o‘z zamonasining farzandlari mehnatsiz, ilm-hunarsiz na ilm cho‘qqisiga, na ma’rifatga ega bo‘li-shi mumkin emasligini o‘zining hayotiy tajribasi orqali tushuntiradi. U: "Bilimni egallamoq uchun mehnat qilish, badanni dangasalikdan qutqarish foydalidir. Chunki dan-gasalik, ishyoqmaslik badanning buzilishiga, kasallani-shiga sababchi bo‘ladi. Agar mehnat qilib badanni o‘zingga bo‘ysindirmasang, sog‘lom va baland martabali bo‘la ol-maysan..." - degan edi.
Kasb va hunar yoshlar vaqtining behuda o‘tishiga yo‘l qo‘ymaydi. Hunar va kasb o‘rganish yoshlarni har qanday nojo‘ya xatti-harakatlardan xoli qiladi. Hayotda uchragan qiyinchiliklar oqibatida tugilishi mumkin bo‘lgan yomon fikrlardan qaytishga o‘rgatadi.
Jahonga mashhur bo‘lgan buyuk olim va mutafakkirlar Aristotel, Al-Xorazmiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Nosir Xisrav, Nizomiy Ganjaviy, Musli-hiddin Sa’diy, Umar Xayyom, Alisher Navoiy, Bedil, Bobur kabilar kishilik madaniyati taraqqiyotining rivo-ji uchun o‘zlarining ilmiy-badiiy ijodlari bilan katta hissa qo‘shganlar. Ular jozibador go‘zalliklar insonlar qalbiga doimo shodlik baxsh etib, har qanday g‘am-gussa, iztiroblarni yenga olishiga ishonganlar. Bobur o‘z zamo-nasidagi badiiy naqshli irmoqlar bilan gul soluvchi naq-qoshlar mehnatini yuksak qadrlab, ularni tez-tez o‘z huzu-riga chorlab, esdalik sovg‘alar taqdim etgan va ular ha-qida:"Mehnatda sinalgan elda aziz", -deb maqol yaratgan.
A.Navoiy esa, naqqoshlar hunaridan zavqlanib, ular-ga el oldida boqiy umr tilagan. Bu olimlar naqsh gulla-rining topilishi va takomillashishiga, o‘ymakorlik ish-larining davom etib rivojlanishiga o‘z hissalarini qo‘sh-ganlar.
VII-VIII asrlardagi hukmdorlarning Varaxsha shahri-dagi saroylarida amaliy san’atning xilma-xilligi jiha-tidan kishini hayron qoldiradigan namunalari saqlan-gan. GX-X1 asr boshlarida Urta Osiyo tarixida badiiy madaniyat, ayniqsa arxitektura tez rivojlangan. Arab bosqinchilarining bostirib kirishi tufayli bu davr O‘rta Osiyo madaniyatini uch bosqichga bo‘lish mumkin, ya’ni:

1. 
   VIII va IX asr o‘rtalarida shahar ichkarisida olib borilayotgan qurilish ishlari juda susayib ketdi.
   
2. 
   IX va X asrning ikkinchi yarmida mamlakat Bagdod xalifaligidan ozod bo‘lgandan keyin shahar ichkarisida xarob joylarni qayta tiklash ishlari avj olib ketdi.
   
3. 
   XI - XII asrlar va XIII asr boshlarida Urta Osiyoda feodal tuzum hukmronligida arxitektura va shahar quri-lishlari yuqori darajaga ko‘tarildi.
   

XVII - XVIII asrlarda ko‘plab turar joy binolarini bezashda amaliy san’at asarlari qullanila boshlandi. XIX asrga kelib bezakning hamma turlariga xos qat’iy, aniq kompozitsiyalar ishlab chiqildi.
XIX asrning ikkinchi yarmigacha lojivor sarg‘ish, qizil-jo‘sha sabzi bo‘yoqlar ishlatilib kelindi. XIX asr oxirlarida ochiq rangli bo‘yok,lar, masalan, sariq sabzi, shingobi bo‘yoqlar topildi. O‘zbek naqshlarida bo‘yeqlarning tuslari doim bir tekisda: quyuq, tekis, o‘tkir tusli bo‘yoqlar ishlatiladi. Masalan, qora tusdan oq tusga, jo‘sha tusdan to‘q yashil tusga, yashil tusdan sariq tusga o‘tiladi.
Naqqoshlik san’ati haqida birorta ham kitob yoki maktab bo‘lmagan. Ustalar hunarni ustozlaridan yoki ota-laridan o‘rganganlar. Naqsh ustalari shogirdlari yorda-mida boylarning mehmonxonalari, saroy va madrasalar-ni bezatib tirikchilik o‘tkazganlar.
XX asrning 20-yillaridan boshlab O‘zbekistonning ko‘pgina shaharlarida badiiy san’at ishlarini rivojlantirish maqsadida artellar va kombinatlar ochiladi. Artellarda o‘quvchilar uyushmasi tuzilib, har bir uyushmaga bir ikki- tadan ustalar biriktiriladi. X,unar o‘rganuvchilar ish- ning murakkabligiga qarab 3 oydan 6 oygacha shogird bo‘lar va shogirdlik vaqtida har oyda oylik va o‘rganish uchun material hamda asbob-uskunalar bilan ta’minlanardi. Shogird- lik vaqti tugagandan keyin ular imtihon topshirib, qilgan ishlariga va bilimlariga qarab malaka darajasini olardilar. Toshkentda P.P. Ben-kov nomidagi Rassomlar tayyorlash maktabida 1952/53 o‘quv yilida amaliy san’at bo‘limi ochilib, bu yerda birinchi tashkil etilgan o‘quv ishlab chiqarish kombinatini biti-rib chiqqan ustalar va O‘zbekistonda nom chiqargan xalq ustalari dars berishdi. Bular orasida Yoqubjon Raufov, Muhiddin Rahimov, Jalil Hakimov, Mahmud Usmonov, Toir To‘xtaxo‘jayev va boshqalar bo‘lgan. 1949 yilda Ostrovskiy nomli pionerlar saroyida, 1954 yilda Lenin nomli pionerlar saroyida naqqoshlik va ganchkorlik to‘garagi ochilib, unda o‘quvchilar har ikka-la san’at turini zo‘r qiziqish bilan o‘rganadilar.
Toshkentda badiiy amaliy san’at sohasida kasb-tex-nika maktabi ochiladi. Maktab qoshida o‘ymakorlik, mis-karlik, zargarlik va gilamchilik ustaxonalari tashkil qilinadi.
Hozirgi vaqtda ustalar o‘z shogirdlari bilan bir-galikda teatr, klub va muzey binolarini naqsh bilan be-zab, mehnatlarini elga manzur etmoqdalar. Bundan tash-qari, ko‘rgazmalar uchun badiiy buyumlarini ishlab o‘z ma-horatlarini namoyish qilmoqdalar.
Keyingi yillarda xalq san’atiga bagishlangan qator kitoblar nashr etilmoqda. Masalan, o‘zbek xalqining atoqli naqsh ustasi Qosimjon Olimjonovning ijodiga bagishlangan "Toshkent naqshi", toshkentlik o‘ymakor usta Maqsud Qosimov ijodiga bag‘ishlangan "Toshkent o‘yma-korligi", xorazmlik usta Abdulla Boltayev ijodiga ba-gishlangan kitoblar shular jumlasidandir. Bunday ki-toblar yosh naqqoshlarni tarbiyalashda, o‘z hunar va mala-kalarini yanada takomillashtirishda, zamonaviy ijodiy ishlar yaratishda yordam beradi.
AMALIY SAN’AT, amaliy bezak san’ati — bezak san’ati sohasi; ijtimoiy va shaxsiy turmushda amaliy ahamiyatga ega bo’lgan badiiy buyumlar tayyorlash va kundalik turmush ashyolari (asbob anjomlar, mebel, mato, mehnat qurollari, kiyim-kechaklar, taqinchoqlar, o’yinchoqlar va boshqalar) ni badiiy ishlash bilan bog’liq ijodiy mehnat sohalarini o’z ichiga oladi. Amaliy san’at asarlari ko’z bilan ko’rish, his etish va anglashga mo’ljallangan. Amaliy san’at asarlari va buyumlari insonning moddiy muhitini go’zallashtirishga, estetik boyitishga xizmat qiladi, ayni paytda o’zining ko’rinishi, tuzilishi, xususiyatlari bilan insonning ruhiy holati, kayfiyatiga ta’sir etadi, bezatilgan narsalar hayotda foydalanilishidan tashqari badiiy qimmati bo’lgani uchun ham qadrlanadi. Shuning uchun xom ashyoning go’zalligi va nafis xususiyatlarini namoyish etish, unga ishlov berish mahorati va usullarining ko’pligi Amaliy san’atda estetik ta’sirni oshiruvchi ahamiyatga ega faol vositalardir. Amaliy san’atda narsalarning nafisliligiga ikki usul bilan erishiladi: 1) shakli oddiy, jo’n buyumlarga bezak ishlab badiiy qimmati oshiriladi; 2) shakli chiroyli qilib ishlanadi. Narsalarning tuzilishi badiiy buyumlarning mujassamotida muhim rol o’ynaydi. Xom ashyoning go’zalligi, qismlarning mutanosibligi, tuzilishining maromi buyumning ta’sirchan umumlashma qiyofasini ifodalovchi yagona vositalardir. Ta’sirchan mazmunli shakllar ko’pincha taqlidan yaratilganda mazmuni ortadi. Buyumda hosil bo’layotgan bezak uning obraz tuzilishiga ham sezilarli ta’sir etadi. Bezagi tufayli buyum Amaliy san’at asariga aylanadi. Amaliy san’atda bezak yaratishda naqsh bilan tasviriy san’at (haykaltaroshlik, rangtasvir, ayrim hollarda grafika) qismlari (alohida yoki turlicha birikuvlari) keng qo’llaniladi. Ba’zan naqsh yoki tasvir buyumlarni shakllantiruvchi asosga aylanadi (panjara guli, to’r; gilam, mato gullari va hokazolar). Amaliy san’at asarining uyg’unligi avvalo badiiy buyumning badiiy va amaliy vazifasining yagonaligida, shakl va bezakning o’zaro birikuvida, tasvir va buyum tuzilishida namoyon bo’ladi. Bezakning shakl, tasvirning buyum ko’lami va xususiyati, uning amaliy va badiiy vazifasi bilan uyg’unlashtirishning zarurligi tasviriy bo’laklarni o’zgarishiga, talqinda shartlilikka va narsa qismlarini o’xshatib yaratishga olib keladi. 19 – asr 2 – yarmidan ilmiy adabiyotlarda Amaliy san’at asarlari foydalanilgan xom ashyosi (yog’och, sopol, ganch, tosh, metall, suyak va boshqalar) va ijro usuli (bo’yash, o’yib-kesib ishlash, quyish, kashta tikish, to’qish va boshqalar) ga qarab farqlana boshlandi. Bu esa o’z navbatida buyumlarga ishlov berishni loyihalash (dizayn) va uni ishlab chiqarish bilan bog’lanishi (badiiy sanoat)ga zamin yaratdi. Amaliy san’at asarlari yaratilgan davrining maishiy qatlamiga mos mahalliy va milliy xususiyatlarni, ijtimoiy guruhlar bilan yaqin munosabatda bo’lgan uning moddiy madaniyatini ifoda etadi. Asrlar mobaynida xalq, ijodiyotining sohasi sifatida amaliy bezak san’ati. yuzaga kelgan. Uning rivojida xalq yashagan joyning jug’rofiy sharoiti, xalqining mashg’uloti, etnik va milliy jihatlari, turmush tarzi, madaniy darajasi, qo’shni xalqlar bilan aloqalari va boshqa muhim rol o’ynagan. Kulollikka yaraydigan tuproq mavjud joylarda kulollik, chorvachilik rivoj topgan yerlarda jundan mato to’qish, mo’ynado’zlik, kigiz bosish, gilamchilik va shu kabilar rivojlangan, Amaliy san’at asarlarining ma’lum joyga xos uslublari shakllangan. O’zbekiston hududidan mezolit davriga oid qad. san’at yodgorliklari topilgan. Neolit davri sopol idishlari qo’lda yasalib, chiziqcha, nuqta va ilonizi tasvirlar (tirnoq, qo’l bilan chizib) tushirib bezatilgan. Farg’ona vodiysidan miloddan avvalgi 3-ming yillik oxiri — 2-ming yillikka oid jez davri quyma badiiy buyumlari (jez va kumush buyumlar xazinasi) topilgan. Sopol idishlarga keyinchalik handasiy bezaklar ishlana boshlangan. Farg’ona vodiysi, Surxondaryo viloyati o’troq dehqon aholisi idishlari shu davrda uchburchak, rombsimon yoki kataksimon qizil-qora chiziqchalar bilan bezalgan; Amudaryo bo’yi vohasidan topilgan buyumlarda ham shunday tasvirlar jigarrang, oq zaminga chizilgan. Jez davri dasht qabilalari foydalangan sopol idishlardagi uchburchak, ilonizi, archasimon yoki yo’l-yo’l tasvirlar qolip bilan bosilgan (Xorazmdagi Tozabog’yop madaniyati, Buxoro vohasidagi Qizilqir qabristoni). Miloddan avvalgi 4 — 2- asrlar yodgorliklariga oid sopol idish va haykalchalarga hayvonlar shakli ishlangan (Qovunchi madaniyati idish dastasidagi hayvon shakli; Afrosiyob va Xolchayondan topilgan taqinchoqlardagi bo’rtma tasvirlar). Ilk o’rta asr (5 — 8 – asrlar) amaliy bezak san’ati Sug’d, Toxariston, Xorazm va Farg’onadagi davlatlar madaniyati bilan bog’liq ravishda rivojlangan. Ganch o’ymakorligi (Samarqand, Varaxsha) va yog’och o’ymakorligi (Surxondaryo viloyati)da naqshga mavzuli mujassamotlar aralashtirib berilgan, yassi bo’rtma bezaklar o’rnini hajmli shakllar egallagan. Handasiy va uslublashtirilgan o’simliksimon naqsh asoslari yanada mukammallashtirilgan. Afrosiyob, Bolaliktepa va Varaxsha rasmlarida tasvirlangan rang-barang kiyimlar shu davrda badiiy to’qimachilik taraqqiy etganidan darak beradi. Surxondaryo viloyatining Termiz shahri yaqinida joylashgan qabristondan, Pop tumani Munchoqtepa manzilgohidan 4 — 6-asrlarga oid qadimgi ajoyib kiyimlarning o’ziga xos namunalari topilgan, bundan qadimgi farg’onaliklar kiyimi ancha murakkab qilib tiqilganligi ma’lum bo’ladi. Samarqand viloyatidan qadimgi mahsi, Farg’ona vodiysidan qolip va charm kesadigan maxsus pichoq topilishi O’zbekistonda, umuman butun Turkistonda deyarli bir vaqtda, ya’ni 5 — 6-asrlarda bu oyoq kiyimning urf bo’lganini ko’rsatadi. Farg’ona vodiysi, Buxoro, Samarqand, Xorazm, Toshkent, Surxondaryo va Qashqadaryoda pichoqchilikning qadimgi markazlari bo’lgan. Pichoqlar faqat uy-ro’zg’or buyumi emas, balki harbiy qurol, hunarmandlik asbobi sifatida qo’llanilib kelingan. 6 — 12 – asrlarga oid pichoq namunalari metall tarkibining, pichoq yasash usuli va bezaklarining o’zgarib, taraqqiy eta borganini tasdiqlaydi. Navoiy, Bobur asarlariga ishlangan miniatyuralarda (15 — 17 – asrlar) yonga osib yuriladigan pichoqlarning turli xil namunalari tasvirlangan. 7 — 9 – asrlarda to’qimachilik taraqqiy etgan, ip, ipak matolardan tashqari qimmatbaho parchalar ham ishlab chiqarilgan. O’simlik va handasiy naqsh-bezaklariga boy, jonzodlar tasviri tushirilgan “zandonachi” matosi bizgacha saqlanib kelingan. Zandonachi matosining mujassamoti taqsim usulida tushirilgan; bir me’yorda almashinib turgan turunj bezaklari ichiga bir juft qarama-qarshi turgan Arslon, fil va boshqa hayvonlar tasviri joylashtirilgan. 5 — 10 – asrlarda sopol buyumlarning maxsus turi — ostadonlar tayyorlash rivoj topdi. Ostadonlarni bezashda tasviriy mavzulardan keng foydalanilgan: ajdodlar, homiylar va xudolar, parrandalar, shuningdek daraxt va boshqa o’simliklar o’yma, bo’rtma va boshqa usullarda ishlangan. 6 — 10 – asrlardan shisha idishlar ko’plab ishlandi; ko’zacha, qadaxlar, siyoxdon, turli idishlar rangli (qizil, olcha rang, sariq, ko’k, yashil), rangsiz shishalardan tayyorlanib, bo’rtma, bosma, chizma, qadama usullarda bezatilgan. Ko’plab rang-barang shisha munchoqlar ishlab chiqarilgan. Marmar qabr toshlari usti girih naqshlar bilan bezatilgan, yog’och va marmardan panjaralar ishlangan. Me’morlikda an’anaviy ganch, yog’och o’ymakorligi bilan bir qatorda g’isht qalab naqsh hosil qilish san’ati rivoj topdi. 12-asrda me’morlikda o’yma terrakotadan, sirlangan g’ishtdan foydalanildi, mahobatli binolarning devor, gumbazlari koshin bilan qoplab, bino ichi ganch o’ymakorligi, bo’yama naqshlar bilan bezatilgan. Islom dini qaror topishi bilan Amaliy san’at ning turli sohalarida badiiy bezak asarlari, mavxum naqsh-bezaklar yaratishga intilish kuchaydi. 9 — 10 – asrlar me’moriy naqqoshlikda handasiy (yulduzsimon shakllarning turli ko’rinishlari) va Arab yozuvlari ishlash etakchi o’rinda turgan. Girih san’ati yuksaldi. Rangli sirning ixtiro qilinishi (8-asr) bilan badiiy kulollik taraqqiy etdi. Samarqand, Toshkent, Buxoro, Termiz va boshqa shaharlarda sopol idishlarga naqshbezaklar ishlab, bo’yab, ustidan sirlash usuli o’zlashtirildi. Dastlab sodda yashil bezak ustidan xira sir qoplangan yoki 2-3 xil rangda sir dog’lari oqizilgan idishlar ishlangan bo’lsa, 10-11-asrlarda idishning oq yoki g’isht rang kizil zaminiga rangli angob bilan aniq naqsh mujassamoti tushirilib, ustidan tiniq (shaffof) qo’rgoshin sir qoplangan. Shu davr kulolligi (ayniqsa Afrosiyob idishlari)ga bezak bilan badiiy shaklning bir-biriga mos ravishda ishlanishi xosdir, keskin rangli bezakning aniq ishlanishi va tasvirlarning mahalliyligi (“kufiy” yozuvlari, novda, lola, anor, tok barglari tasvirlanishi) bilan ajralib turadi. Keyingi davr idishlariga uslublashtirilgan o’simliksimon naqshlar, yozuvlar va ba’zi hayvonlar shakli tushirilgan: yashil, yorqin havorang sirli idishlar, sirsiz bosma usulda tasvir tushirilgan, naqshli sopol idishlar ham ko’p ishlangan. 12 – asrdan koshindan noziq yupqa idishlar ko’plab ishlana boshlandi. Badiiy metall buyumlar o’rta asr uslubida yaratilgan. Idishlar (ko’za, qozoncha, shamdon va boshqalar) bronzadan yasalib, hoshiya va turunj naqshlar bilan bezatilgan, yozuvlar uslublashtirilgan o’simliksimon naqshlar bilan, ba’zan qush va hayvonlar tasvirlari ham aralashtirilgan, chizma, kandakori va boshqa usullarda ishlov berilgan. Xo’ja Ahmad Yassaviy maqbarasida saqlangan ulkan qozon (1390) bezaklari, o’yib naqshlangan eshik (1397), kumush qadab nafis ishlangan Shamdonlar o’sha davr Amaliy san’atining nodir namunalaridir. Shishasozlik (turli-tuman rangli qadah, piyola, likobcha va ko’zachalar) va badiiy to’qimachilik rivojlangan. 13 — 14 – asrlarda mo’g’ullar istilosi va undan keyingi davrlarda badiiy sopol idishlar mayda o’simlik va chizma naqshlar bilan bezalgan; yashil-qora va feruza-havorang bo’yoqlar oq angob ustiga tushirilgan, ustidan rangsiz yoki shaffof sir bilan qoplangan. Amir Temur va Temuriylar davrida badiiy xunarmandlik yanada ravnaq topdi; nafis matolar, gulli kashtalar, zeb-ziynat buyumlari, badiiy bezatilgan qurollar, ot abzallari, idishlar ishlab chiqarilgan. Registon, Shog’izinda, Oqsaroy kabi yirik me’moriy ansambllar yaratilib, bino tarzi rang-barang koshin va parchinlar bilan bezatilgan, bino ichi halli naqsh va bo’yama naqshlar bilan, 15 – asr 2 – yarmidan tilla halli bo’rtma “kundal” naqshi bilan bezatilgan. Yozma manbalarda Amir Temur saroylariga mavzuli tasvirlar, bo’yama naqshlar ishlanganligi qayd qilingan. Shayboniylar hukmronligi (1500— 1601) va Ashtarxoniylar (1601 — 1753) davrida O’zbekiston hududida tinimsiz urushlar bo’lib turgan. Shuning uchun ham badiiy hunarmandlik poytaxt — Buxoro va qisman boshqa yirik shaharlarda — Samarqand, Toshkent, Xivada to’plangan, xattotlik, kitobat san’ati, muqovasozlik, kitob miniatyurasi, qo’lyozmalar yaratish san’ati rivojlangan. Ustalar qo’lyozma kitob sahifalarini zarhal berib, noziq o’simlik va handasiy naqshlar bilan to’ldirib bezashgan. O’zbekistonning barcha markazlarida ip, ipak, jun matolar (atlas, zandonachi, baxmal, bo’z, shohi, olacha, parcha) va tayyor buyumlar (ro’mol, dasturxon, salla, belbog’, qiyiq va boshqalar) ishlab chiqarilgan. 18- asrlarda to’qimachilik markazlari Buxoro, Marg’ilon, Andijon, Samarqand, Xiva, Toshkentda joylashgan. Shahrisabzda popur (popop) chokli so’zanalar, Buxoro, Samarqand, Toshkentda xon va ulamolar uchun zardo’zi buyumlar tayyorlangan. 18 —19 – asrlarda mahobatli binolarni ayniqsa ichki qismini koshin, tosh, ganch, yog’och o’ymakorligi bilan bezatish davom etdi. Kulollik va kandakorlik san’ati yuksak darajaga ko’tarildi. Kandakorlikning Buxoro, Qarshi, Xiva, Shahrisabz uslublari vujudga keldi. Amaliy bezak san’atining boshqa turlarining mahalliy uslublari shakllandi. Yozma manbalardan 18 – asrda iroqi do’ppilar ko’plab tiqilgani ma’lum. 19- asr 1 – yarmi va o’rtalariga oid kashtalarda (Buxoro, Samarqand, Nurota) chamanzorlar tasvirlangan. Shaxrisabzda “abr” bezakli matolar to’qila boshlangan. Toshkent, Samarqand, Buxoro kabi shaharlarda, Xorazm, Farg’ona vodiysida ko’nchilik qadimdan rivojlangan. Turli xil ko’n mahsulotlari: charm, xrom, amirkon va boshqalardan poyabzal, telpak, ustki kiyim. ot-ulov abzallari, qayish, qin kabi buyumlar tayyorlangan. Teriga badiiy ishlov berish rivojlangan; dastlab oshlangan, ustidan pardozlangan, ba’zilari bo’yalgan. Buyumlar usti muraqqa usulida rangli charm, baxmal parchalari qo’yib, popuklar, qo’ng’iroqchalar qo’shib tikilib buyumning badiiyligi oshirilgan. Ayniqsa qog’oz-hujjatlar solib yuriladigan juzdon (juzgirlar)ga turunj naqshlari bosma usulda tushirilib, hoshiyasiga noziq o’simliksimon naqshlar berib bezatilgan. 18-19 – asrlar zargarlari qadimgi zargarlik san’ati an’analarini davom ettirishdi. Yozma manbalarga ko’ra 18-asr zargarlari oltin va kumushga qimmatbaho toshlar qadab toj va kamarlar, qurollar, ot abzallari, zeb-ziynat buyumlari ishlagan. 19-asr zargarlari zumrad, durru marvarid, yoqut, feruza, aqiq, sadaf kabi qimmatbaho toshlarni oltin va kumushga qadab serjilo, jozibali zeb-ziynat buyumlari yaratishgan. Ularga bolg’alab (zarb berib), hallab o’yib, bo’rttirib naqsh yasab, bosib (siqib), qoliplash usullarida ishlov berilgan. 19 – asr o’rtalarida Rishton qishlog’i kulollari elga mashhur bo’ldi. Shu davrda Abdujalil, To’xta, Abdulla kabi ustalar ishlab o’ziga xos Rishton kulollik uslubini yaratishdi. Rishton sopol idishlarining oq zaminiga ko’k bo’yoq bilan bezak chizilgan. Bezak mujassamoti doira shaklida tushirilib, idishning tubi va chetlari ajratilgan. Asosiy bezagi yirik serbarg gullardan iborat bo’lib, orasi noziq pechak singari novdalar bilan to’ldirilgan. To’rsimon hoshiya naqshlar orasiga an’anaviy ko’zchalar qo’yilgan. Rishton buyumlari qatori Vardonze, G’ijduvon, Kattaqo’rg’on, Shahrisabz, Toshkent kulollarining buyumlari o’ziga xos shakli, bezak mujassamotlari, naqshlari bilan ajralib turgan. 20-asr boshlarida O’zbekiston amaliy bezak san’ati qadimiy an’analarga asoslangan holda, yangi zamonaviy mavzular bilan boyitib rivojlantirildi. Aksariyat badiiy qunarmandlik sohalari tiklandi. Farg’ona an’anaviy to’qimachilik san’ati o’rganilib, abr gulli kiyimli ipak matolar (A. Axmedov), Buxoro yirik gulli matolaridan bino ichini bezaydigan badiiy buyumlar: deraza-eshik pardalar, choyshablar, dasturxonlar ishlab chiqarildi. An’anaviy chitgarlik (A. Abdug’afurov, K. Qo’ziyev, G’. Qo’ziyev), gilamchilik va palos to’qish (G. Abdullayev) da mavzuli tasvirlar berishga, kishilar siymosini yaratishga harakat kuchaydi. Kandakori buyumlarga ham tasviriy bezaklar berish rasm bo’ldi. 19 – asr an’analarini kashtachi K. Musajonov, opa-singil Rajabovalar (Chust “tus” do’ppilari, Shahrisabz “iroqi”larini yaratishgan), kulol T. Miraliyev, U. Shermatov, M. Ismoilov va boshqalar davom ettirdi. Zargarlik buyumlari shakl jihatdan ancha soddalashtirilsa ham qadimgi an’anaviy usullarda ishlandi. 30 – yillar o’rtalaridan sanoatda badiiy matolar ishlab chiqarish yo’lga qo’yildi. Toshkent to’qimachilik kombinati satin, chit, urushdan keyingi yillarda Marg’ilon shoyi to’qish kombinati sun’iy va ipak matolari ishlab chiqara boshladi. 60-70 – yillarda Marg’ilon “Atlas” birlashmasi, Namangan shoyi to’qish fabrikasi abr gulli ipak matolar chiqardi. Taqsim usulida yirik gulli kilib ishlangan “Arabi” xilidagi, sidirg’a va mayda gulli “terma” paloslar (T. Jo’raev, B. Mirzayeva, O. Xolmatova), zardo’zi do’ppi, nimcha, yirik namoyonlar (A. Aminov, M. Ahmedova, V. P. Stolyarov), so’zana, palak, gulko’rpa va turli qiyiqlar, mayda haykaltaroshlikda an’anaviy sopol ushpulaklar (U. Jo’raqulov, H. Rahimova) qatori beg’ubor hazil ruhi aks etgan haykalchalar (A. Muxtorov) yaratildi. Asosan so’nggi 80 — 90 – yillar ichida quyidagi asosiy yo’nalishlarda rivojlandi: 20 dan ortiq xalq hunarmandligini o’z ichiga olgan xalq Asosan yengil (chinni buyumlar, badiiy matolar) va mahalliy (sopol, yog’och buyumlar, gilamchilik, kashtachilik, zardo’zlik va boshqalar) sanoatni o’z ichiga olgan badiiy sanoat; ko’rgazma, interyer va manzarali kulollik buyumlari, gobelen, shisha, chinni va zargarlik san’atida an’anaviy bo’lmagan buyumlar yaratuvchi rassomlik ijodi bilan bog’liq malakali yakka tartibdagi mualliflik bezak san’ati. Xalq Amaliy san’atini rivojlantirish, uning unutilgan turlarini qayta tiklash va taraqkiy ettirishda “Usto” birlashmasi (1978) muhim rol o’ynadi. Kulollik, kandakorlik, tosh, yog’och va ganch o’ymakorligi, naqqoshlik, zargarlik san’ati, zardo’zlik, gilamchilik va kigizchilik, lok miniatyurasi, badiiy to’qimachilik, nosqovoq, to’qima ro’zg’or buyumlari, chinni, shisha buyumlar tayyorlash va boshqa Amaliy san’at turlari rivojlanmoqda. Ganch o’ymakorligini me’moriy bezaklarda qo’llash bu to’rning barcha maktablari an’analarini rivojlantirishga e’tiborni oshirdi. Ustalar turli maktab an’analarini uyg’unlashtirib, o’ta ehtiyotkorlik bilan me’moriy bezaklar mujassamotiga kiritmoqda. Badiiy hayotda ro’y berayotgan jarayonning ta’siri hamda mahalliy badiiy an’analarning boyligi badiiy tajribada an’anaviy bo’lmagan yakka tartibdagi mualliflik bezak san’atini rivojlantirmoqda. Badiiy to’qimachilik, chinni, shisha, kulollik buyumlari ko’rgazmalarda tez-tez namoyish ztilmoqda, ayni paytda shahar maishiy, me’moriy va boshqa muhitini boyitish vositasiga aylanmoqda. Jumladan an’anaviy bo’lmagan kulollik, gobelen tayyorlash rivojlanmoqda, ustalarning ishlari ko’rgazmalarda namoyish etilmoqda. 70- yillardan kulollik asarlari Toshkent va boshqa shaharlardagi jamoat binolarini bezamoqda: xalqlar do’stligi saroyi, “Chorsu” mehmonxonasi, Toshkent metropoliteni bekatlari va boshqalar. O’zbekiston Respublikasi mustaqilligi Amaliy san’atning barcha shakllarini rivojiga mustahkam zamin yaratdi. Shuningdek, O’zbekiston hududida qadimdan shakllangan, jahonga mashhur nafis san’atlar maktablarining noyob an’analarini avaylab asrash, o’rganish, boyitib borish, millim tasviriy, amaliy, miniatyura san’atining nodir durdonalarini dunyoga olib chiqish va targ’ib qilish, nafis san’atlar sohasidagi ilmiy izlanishlarni ishlab chiqarishga tatbiq etish, zamon talablariga mos badiiy ta’lim tizimini barpo etish, yuqori malakali mutaxassislar tayyorlash, akademik ilmiy tadqiqot ishlarini takomillashtirish maqsadida O’zbekiston badiiy akademiyasi tashkil etildi (1997 yil 23 yanvar qarori). “Xalq badiiy hunarmandchiliklarini va amaliy san’atini yanada rivojlantirishni davlat yo’li bilan qo’llab-quvvatlash chora-tadbirlari to’g’risida”gi (1997 yil 31 mart) qarori milliy madaniyatni rivojlantirishda xalq badiiy hunarmandchiliklari va Amaliy san’atning ahamiyatini oshirish, qo’lda ishlanadigan yuksak badiiy buyumlarni tayyorlash asriy an’analarini va o’ziga xos turlarini qayta tiklash hamda xalq hunarmandlariga davlat tomonidan madad ko’rsatishda muhim ahamiyat kasb etadi. Xalq an’anaviy Amaliy san’atning yangidan tiklanishi va rivojlanishi har yili Navro’zda o’tkaziladigan Amaliy san’at asarlari ko’rgazmasida namoyon bo’lmoqda. Amaliy san’atning hamma sohalarida professional rassom, haykaltaroshlar o’rtasida hamkorlik mavjud. Amaliy san’atning shakllanishi, taraqqiyoti jarayonida badiiy uslublar almashinuvi san’atning boshqa turlari bilan bog’liq ravishda davom etadi. Akbar Hakimov.