ALBAN TARİXİ
GƏNCLƏRİN GÖZÜ İLƏ
ölkənin sərhədləri
paytaxt
şəhərlər
Albaniya eramızın V-VIII
əsrlərində
ALBAN TARİXİ
GƏNCLƏRİN GÖZÜ İLƏ
BAKI
– 2012
Layihə rəhbəri : A.B. Cavadov
Koordinatorlar : R.R Quliyev
Y.F.Cavadova
Tərtibatçılar : A.R. Bağırov
E.İ. Tağızadə
Dizayner: E.Ş. Abdullayev
Foto: X.Ə. Xəlilov
R.E. Məmmədov
Məsləhətçilər: N.M. Muxtarov
Y.M. Nəsibli
Redaktor: R.B. Xəlilova
Bu kitab “Bakı Gənclər Klubu” İctimai Birliyi tətəfindən
Azərbaycan Respublikasının Gənclər və İdman Nazirliyinin maliyyə dəstəyi
ilə “Tariximizi öyrənək, irsimizi qoruyaq!” adlı layihəsi çərçivəsində çap
olunmuşdur.
Kitab yeniyetmələr, gənclər , ümumiyyətlə Qafqaz Albaniyasının
tarixi, mədəniyyəti və memarlıq abidələri ilə maraqlanan hər kəs üçün
nəzərdə tutulmuşdur.
Mündəricat
3
Albaniya tarixinə qısa baxış......................................................................5
Şəki – Kiş məbədi.........................................................................................8
Şəki – Fazıl nekropolu...............................................................................10
Şəki – Baş Küngüt məbədi.........................................................................12
Şəki – Bideyiz məbədi................................................................................13
Oğuz məbədi...............................................................................................15
Oğuz –Calud məbədi.................................................................................17
Oğuz – Muxas qülləsi................................................................................19
Qədim Qəbələ - Kabalaka........................................................................20
Qəbələ - Nic məbədi...................................................................................24
Qax, Çinarlı – Sırt qalası.........................................................................26
Qax – Qum məbədi....................................................................................27
Qax, Ləkit – Yeddi Kilsə...........................................................................29
Zaqatala məbədi........................................................................................33
Balakən – Katex qülləsi............................................................................35
Balakən – Talalar məbədi........................................................................36
Balakən – Mahamalar qülləsi.................................................................38
Qafqaz Albaniyasının tarixi və taleyi ilə hamıdan çox
azərbaycanlılar məşğul olmalıdırlar. Bu sahədə onlar dünya
elmi qarşısında məsuliyyət daşıyırlar, dünya elminə
borcludurlar.
Y.İ.Krupnov
4
Qafqaz Albaniyası (Aqvan, Arran) müasir Aərbaycan Respublikası, Ermənistan, Gürcüstan və
cənubi Dağıstan ərazilərini əhatə etmiş qədim Azərbaycan dövlətidir. Albaniya, tarixi
Azərbaycan torpaqlarının şimal hissəsində yaranmış ilk dövlət qurumudur. Qafqaz Albaniyası
təqribən e.ə IV-III əsrlərdə meydana gəlmiş və eramızın VIII əsrində ərəblər tərəfindən varlığına
son qoyulmuşdur.
Qədim Albaniya etnik tərkibinə görə kifayət qədər rəngarəng olmuşdur. Yunan
coğrafiyaşünası Strabonun verdiyi məlumata görə, Albaniyada 26 dildə danışan tayfalar yaşamışdır.
Qaynaqlarda Albaniyada yaşayan tayfaların sırasında uti, qarqar, amazonka, kaspi, , sisak, mard,
amard, ariak, anariak, leq, qel və digərlərinin adı çəkilir.
Bir sıra albanşunaslar Qafqaz Albaniyasının ərazisinə indiki Azərbaycan, Ermənistan , Dağıstan
və Şərqi Gürcüstanın daxil olduğunu qeyd edirlər. Lakin, ermənilər Albaniyanın yalnız Kürdən
şimaldakı torpaqları əhatə etdiyini, Kür və Araz çayları arasındakı ərazinin isə “Böyük
Ermənistamn”ın tərkibinə daxil olduğunu iddia edirlər. Onların iddialarına görə, bu ərazi yalnız
387-ci ildən Albaniyanın tərkibinə qatılmışdır. Ümumuiyyətlə isə ermənilər, təmamiylə əsassız
olaraq, Albaniyanı “Şərqi Ermənistan” adlandırırlar. Əslində isə, hətta qədim erməni mənbələri
belə (əlbəttə, obyektiv olanlar) onların bu iddialarını yalanlayır. Məsələn, “erməni tarixinin atası”
sayılan Moisey Xorenli öz əsərində Albaniyanın cənub sərhədlərinin Araz çayı boyunca keçdiyini
yazırdı. Digər qonşularımız – gürcü tarixçiləri də Qafqaz Albaniyasının torpaqlarına iddia edirlər.
Gürcü tarixçilərinin iddialarına görə, solsahil Albaniyasının qərb hissəsi (müasir Azərbaycan
Respublikasının şimal-qərb bölgəsi) Gürcüstanın ərazisi olmuşdur. Lakin bu iddialar da tamamiylə
ə
sassızdır. Belə ki, həm antik, həm də erməni mənbələrində Albaniyanın qərb sərhədinin
Alazan(Qanıx) çayından keçdiyi qeyd olunur. Albaniya inzibati cəhətdən havarlara(vilayət) və
nahanqlara(əyalət) bölünürdü. Albaniyanın vilayətlərinə Kambisena, Arsak, Uti, Balasakan və
Paytakaran(Kaspiana) aid idi.
5
Albaniyanın siyasi tarixi. Albaniaynın bir dövlət kimi Makedoniyalı iskəndərin imperiyası
parçalandıqdan sonra yaransa da, hələ Əhəməni imperiyasının tərkibində olduğu dövrdə burada
dövlətin ilkin rüşeymləri formalaşmaqda idi.
Albaniya taxtında bir birini üç sülalə - Arranilər, Arşakilər və Mehranilər əvəz etmişlər.
Arranilər sülaləsi öz ilk nümayəndəsi Arranın adı ilə adlandırılmışdır. Arranilər yerli sülalə
olmuşlar. Moisey Kalankatlı özünün “Alban tarixi” əsərində Arranın Sünik nəslinə aid olduğunu
yazır. Arranilər sülaləsi haqqında tarixi ədəbiyyatdakı məlumatlar olduqca azdır.
E.ə II-I əsrlərdə Parfiya asılılığında olan bir çox dövlətlərdə olduğu kimi, Albaniyada da
hakimiyyətə Parfiya Arşakilərinin bir qolu olan Alban Arşakilər sülaləsi gəlir. Alban Arşakilər
sülaləsinin ilk nümayəndəsinin kim olması barədə elmdə müxtəlif fikirlər mövcuddur. “Alban
tarixi”ndə verilən siyahıda bu sülalənin ilk nümayəndəsi kimi I Cəsur Vaçaqan qeyd edilsə də,
bəzi tarixçilər bu sülalənin Sanatrukla başlandığını iddia edirlər. Albaniyada xristianlığın qəbul
edilməsi Urnayrın(313-371) hakimiyyəti illərinə təsadüf edir. Belə ki, Albaniyada xristianlıq
rəsmən 313-cü ildə qəbul olunmuşdur. Alban Arşakilər sülaləsinin ən məhşur
nümayəndələrindən biri III Mömin Vaçaqandır (487-510). Onun hakimiyyəti illərində
Albaniyada xristianlığın çiçəklənmə dövrü hesab olunur. Belə ki, III Vaçaqanın hakimiyyəti
illərində ölkədə xristan dinin mövqeləri möhkəmlənmiş, bəbəd və monastrların inşaası geniş vüsət
almışdır. Bununla o, ölkə əhalisini eyni bir dini ideologiya altında birləşdirməyə, xristianlığı
Albaniyada vahid dinə çevirməyə çalışırdı. O, 488-ci ildə Aluen(Aquen) kilsə məclisini çağırdı. Bu
məclisin qəraları ilə Albaniyada xristianlığın mövqeləri da da möhkəmləndi. 510-cu ildə III
Mömin Vaçaqanın ölümü ilə Alban Arşakilər sülaləsinə son qoyuldu və Albaniyada
hökmdarsızlıq dövrü başladı. Bu dövr 629-cu ilə kimi davam etdi. 630 cu ildən isə Albaniyada
Mehranilər sülaləsinin hakimiyyəti başlanır.
6
Mehranilər sülaləsi fars mənşəli olsa da albanlaşmışdı. Bu sülalənin ən məhşur nümayəndəsi
isə Cavanşirdir. Cavanşir eyni zamanda həm xəzərlər, həm sasani feodalları, həm də ərəblərə qarşı
uğurla mübarizə aparmaqla Albaniyanın müstəqilliyini qismən də olsa saxlaya bildi. Lakin o, 681-
ci ildə sui-qəsd nəticəsində öldürüldü və bundan sonnra Albaniyanın tənəzzülü prosesi başladı.
Albaniyanın son knyazı isə Şeroyə olmuşdur(699-704). 704-cü ildə erməni katolikosu Yeliya ərəb
xəlifəsi Əbd əl-Məlikə məktub yazaraq albanların xilafətə xəyanət etdiyini və Bizansa meyl
etdiyini yazaraq ondan albanları cəzalandırmaq üçün kömək istədi. (Ermənilər və albanlar
xristianlığın diofizit, Bizans isə monofizit cərəyanına mənsub idi. Yeliya məktubunda Albanların
monofizit cərəyanına meyl etdiklərini yazırdı ki, bu da Qafqazda Bizansın mövqelərinin
möhkəmlənməsini istəməyən xilafətin maraqlarına zidd idi) Əbd əl-Məlik Yeliyanın istəyini qəbul
edərək onun ixtiyarına Albanları cəzalandırmaq üçün qoşun göndərdi. Yeliya bu qoşunun
müşayəti ilə Albaniyaya gəldi. Şeroyə və alban katolikosu Nerses Bakor lənətlənərək edam olundu.
Bu hadisə həm də Qafqaz Albaniyasının sonu idi (705-ci il).
Albaniya dövlətinin süqutunda bu cür fəal iştirak edən ermənilər, əvəzində mükafat olaraq ərəb
xəlifəsindən Alban avtokefal kilsəsi üzərində bütün hüquqları aldılar. Bu hadisə, Azərbaycanın
sonraki tarixində baş verən bir çox tarixi faciələrə yol açdı. Ən əsası isə, erməni din xadimləri
demək olar ki, ilk vaxtlardan Alban mədəniyyətini erməniləşdirməyə başladılar. Alban ədəbiyyatı
təhrif olunmuş formada qədim erməni dilinə(qrabar) tərcümə olundu və orjinallar məhv edildi.
Bütün bunlar müəəyən mənada ölkəmizin bu gün üzləşdiyi problemlərin təməlini qoydu və
bunları nəzərə alsaq, müasir Azərbaycan gəncliyi üçün Alban tarixini öyrənməin həyati
ə
həmiyyətini anlamış olarıq.
7
Məbəd I -V əsrlərə aiddir. Rəvayətə görə, Isa Məsihin
dostu Yakov Yeliseyi buraya - Uti vilayətinin Kiş
kəndinə göndərir və o, burada kilsə inşa edir. Bu kilsə
Qafqazda və bütün şərqdə ilk kilsə olur. Buna görə də
Kiş kilsəsi «Şərq Kilsələrinin Anası» adını alır.
Kilsənin xristianlıqdan daha əvvəlki dövrə aid olmasını
məbəddəki keçi məzarı və xristianlıq üçün səciyyəvi
olmayan dəfn üslubu sübut edir. Burada həmçinin ay
ilahəsi Selenaya sitayiş edilmişdir.
2000-2001 -ci illərdə Kiş kilsəsinin ərazisində arxeoloji
qazıntılar aparılmışdır. Bu qazıntılar məbəd tarixinin
bütün mərhələlərini izləməyə imkan verir. Aşağı
qatların arxeoloji tədqiqi onun ilkin tikinti tarixini
təyin etməyə imkan yaratmışdır. Kiş məbədi sadə
təkzallı bazilikadan günbəzli memarlığadək 5 tikinti
mərhələsi keçmişdir. Abidə dövrümüzə yeniləşdirilmiş
görkəmdə gəlib çatmışdır.
8
Burada Gis-Kümrük arxiyekiskopluğu, sonra isə
Yelisey, Çuketi və Şəki yekiskopluqlarının mərkəzi
yerləşmişdir. Kişdəki məbəd
nəinki QafqazAlbaniyasında (Azərbaycanda), eləcə də
bütün Qafqazda təqribən iki min il bundan əvvəl
xristianlığın başlandığını simvollaşdıran görkəmli
tarixi abidədir. Yerli əhali İslamı qəbul etdikdən
sonra da məbəd öz müqəddəsliyini itirməmişdir. Bu
günün özündə belə yerli hali məbədi müqəddəs pir
kimi ziyarət edir.
Tikilinin yuxarı hissəsinin qapı və pəncərələri
yenidən bərpa olunmuşdur. Kilsə özündə ilkin və
sonrakı tikililərin maraqlı detallarını saxlayır.
Məbədin daxili cüt sütunla 2 hissəyə bölünür, şərq
hissəsi qərb hissədən kiçikdir. Kilsə divarlarının
çıxıntısı nalabənzər olub 2 dərin oyuğu var. Mehrab
mərkəzdə yerləşib və düzbucaqlı formasındadır. İki
sütun və mehrabın çıxıntısı üzərində dayanan
günbəz sonradan əlavə edilmişdir.
9
1984-cü ilin mart ayında Fazıl kəndində tütün
müəssisəsi tikilməsi üçün bünövrə qazılarkən
qab-qacaq aşkarlanır. Bu zaman aşkarlanmış
qəbirlərdən 104 əşya tapılır və məlum olur ki,
burada nekrapol var. Nekropolda 18-ə yaxın
məzar var. Qazıntı zamanı aşkar olunmuş abidə
təbii formada yerində saxlanılır.
Burada tapılmış qəbirlərin bəzilərində 4 cür
dəfn üsulu nəzərə çarpır. Balaca qəbirdəki
öküz, at, keçi, qoyun, it, pişik və s. qalıqları
mifoloji təsəvvürləri əks etdirir. Maraqlıdır ki,
pişik qədim Misirdə də müqəddəs hesab
edilirdi. Bizdə də pişik günəşin rəmzi sayılırdı.
Bu labirintdə dünyada analoqu olmayan digər
bir tapıntı da – 2 büt ( ata və ana ) var.
10
Buradakı kişi bütünün sinəsində it
fiquru var. İt qədim ilahlardan sayılır.
Bu e.ə. II minilliyin ortalarına aid edir.
Onun izlərinə lap Erkən Tunc – Kür-
Araz mədəniyyəti dövrlərində rast
gəlinir. Başqa bir abidədən- Alazan
vadisi, Qax rayonu, Sarıca Minbərək
kurqanlarının birindən
( Astaran ) üstündə faşistlərin simvolu
svastika olan qab tapılib .Svastika
dünya modelidir, o, günəşi və taleyi
simvolizə edir. Bu əşyalardan birinin
(qara qabın ) üstündə xaç formalı işarə
var. Son Tunc- ilk Dəmir dövrlərinə
aid abidələrdə isə bu elemetlərə sıx –sıx
rast gəlinir.
11
Məbəd Şəki rayonunun Baş Küngüt kəndində,
dağın ətəyində yerləşir. Bu məbəd tipik alban-
xristian memarlığı üslubunda yerli daşlardan inşa
olunmuşdur. Məbədin yaxınlığında VI əsrə aid
qala divarlarının qalıqları mövcuddur. Məbədin
qala divarlarından kənarda inşa olunması bu
məbədin yerində daha qədim ibadətgahın mövcüd
olduğunu təstiqliyir.
Əks tədqirdə məbəd qalanın içərisində inşa
edilməli idi. Məbədin ətrafinda qədim
nekropol mövcuddur. Bu nekropolun hansı
dövrə aid olduğu isə hələ ki, müəyyən
olunmamışdır. Məbəd zaman-zaman
qızılaxtaranların marağını cəlb etmişdir, onlar
tərəfindən yandırılmış, divarları və bünövrəsi
qazılmışdır. Hazırda məbəd qəzalı
vəziyyətdədir.
12
Şəki rayonunun Bideyiz kəndində
yerləşən alban məbədidir. Məbəd binası
XII əsrə aid olunsa da, tədqiqatçılar
abidənin əslində daha qədim olduğunu,XII
ə
srdə isə yalnız bərpa olunduğunu qeyd
edirlər. Buranın hələ xristianlıqdan əvvəl
atəşpərəst ibadətgahı olduğu ehtimal edilir.
Albaniyada xristianlığın qəbulundan sonra
isə bura xristian məbədinə çevrilmişdir.
Bideyiz məbədinin inşasında dağ
daşlarından və əhəng məhlulundan istifadə
edilmişdir. Həcmcə çox da böyük olmayan
bu məbəd tipik alban - xristian memarlığı
üslubunda inşa edilmişdir.
13
Məbədin XII əsrdə yenidən bərpa olunması
onu göstərir ki, burada yerli əhali hələ XII
ə
srdə - İslam intibahının Azərbaycanda və
bütün şərqdə geniş vüsət aldığı dövrə öz dini
etiqadlarını qoruyub saxlamışdır. Məbədin
ə
trafında kiçik nekropol da mövcuddur.
Burada, vaxtiylə, məbəddə xidmət etmiş
rahiblər və kilsə xadimləri dəfn olunmuş
Hal-hazırda məbəd qəzalı vəziyyətdədir,
divarların və tavanın böyük hissəsi
uçulmuşdur.Bunun səbəbi təbii proseslərlə
yanaşı həm də, qızılaxtaranların
“fəaliyyəti”dir. Qızılaxtaranlar məbədin
bünövrəsini qazmaqla yanaşı burada yanğın
da törətmişlər. Hazırda məbəd dövlət
qeydiyyatına alınmışdır.
14
Oğuz rayonu ərazisində yerləşən qədim alban
məbədidir. Məbəd V-VI əsrlərə aid edilir. Bu
dövrdə Albaniyada III Mömin Vaçaqan(487-
510) hakimiyyətdə olmuşdur. III Vaçaqan
hakimiyyətə gəldikdən sonra ölkədə
xristianlığın mövqelərini möhkəmləndirməyə
başladı və taxta çıxdıqdan dərhal sonra
çağırdığı Aluen kilsə məclisində(487-488)
Albaniyada xristianlığın inkişafına mane
olan əngəlləri aradan qaldırdı (məhz
xristianlıq qarşısındakı xidmətlərinə görə III
Vaçaqan “mömin” adını almışdır). Onun
ə
mri ilə ölkənin hər yerində ilin günlərinin
sayı qədər məbəd inşa olunmuşdur. Oğuz
məbədi də məhz bu dövrdə inşa
olunmuşdur.
15
Məbəd öz memarlıq üslubuna görə onunla
həmdövr olan digər alban məbədləri ilə elə də
kəskin rərqlərə malik deyil. Məbəd, əsasən, çay
daşlarından inşa olunmuş , bununla yanaşı
tikintidə əhəng daşı və bişmiş kərpicdən də
istifadə olunmuşdur. Məbədin daxili divarları
yonulmuş əhəng daşı ilə üzlənmiş, damı
qırmızı kirəmitlə örtülmüşdür.
Məbəd ötən əsrdə baxımsız qalmış və çox
güman ki, təsərrüfat məqsədləri üçün
istifadə olunmuşdur. Məbədin divarları
içəridən adi qara suvaqla suvanmışdır ki, bu
da məbədin tarixi memarlıq üslubuna xələl
gətirir. Memar dövlət tərəfindən yerli
ə
həmiyyətli abidə kimi qeydiyyata
alınmışdır.
16
Oğuz rayonunun Calud kndində
yerləşən Alban məbədidir. Məbəd yerli
ə
dhəmiyyətli memarlıq abidəsi kimi
qeydiyyata alınmışdır. Tədqiqatçılar
tərəfindən V-VI əsrlərə aid edilən məbəd
Qafqaz Albaniyasında xristianlığın
çiçəkləndiyi dövrdə inşa olunmuşdur.
Belə ki, Alban hökmdarı III Mömün Vaçaqanın
(487-510) hakimiyyətə gəlməsi ilə Albaniyada
xristianlıq öz çiçəklənmə dövrünə qədəm
qoymuşdur. Dinin sürətlə yayılması məbəd
memarlığının da inkişafına səbəb olmuşdur.
Məhz bu dövrə aid olan Calud məbədi özü ilə
həmdövür olan Mingəçevir abidələrindən həcmcə
kiçik olsa da, memerlıq üslubu baxımından daha
mükəmməldir.
17
Məbəd əhəng daşından inşa olunmuşdur,
birneflidir. Qırmızı kirəmitlə örtülmüş damı
möhtəşəm daş sütunlar saxlamaqdadır. Məbədin
ə
trafında indi tamamiylə uçub dağılmış digər
tikililərin xarabalıqları da müşahidə olunmaqdadır
1836- cı ildə Alban katolikosluğu ləğv
olunduqdan sonra məbəd ermənilərin əlinə
keçmiş məbəd onların saxtalaşdırma siyasətinə
məruz qalmışdır.
Belə ki, ermənilər məbədə müxtəlif erməni –
qriqoryan elementləri əlavə etmiş və məbədin
divarlarındakı alban xaçlarını erməni xaçları ilə
ə
vəz etmişlər. Məbədin hazırki halı da ürəkaçan
deyil. Qızılaxtaranlar məbədin döşəməsisni
qazaraq onu böyük dağıntılara məruz qoymuşlar.
Hazırada məbəd baxımsız vəziyyətdədir.
18
Oğuz rayonu Muxas kəndi yaxınlığında
yerləşən, ətrafı müşahidə etmək məqsədi ilə
inşa olunmuş tikilidir. Muxas kəndindən
Daşağıl kəndinə gedən yoldan bir az aralıda,
dağ yamacının üzərində yerləşir. Qüllə
müşahidə məqsədi ilə inşa olunsa da elə də
hündür nöqtədə deyil.
Qüllə bir tərəfdən düzbucaqlı ,digər tərəfdn isə
yarımdairəvi formadadır. Qüllənin
hündürlüyü 11 – 12 metrdir. Yalnız bir
tərəfindəki divar hündürlüyündə qapı yeri var.
IX əsrdə çay daşı və kirəcdən tikilən 3
mərtəbəli Muxas qülləsindən müşahidə
məqsədilə XIV əsrə qədər istifadə edilib.
19
19
Azərbaycanın ən qədim şəhər yerlərindən biri
olan Kabalaka Qafqaz Albaniyasının
paytaxtı olmuşdur. Şəhər xarabalığı XIX
ə
srdən həvəskar arxeoloqların diqqətini cəlb
etsə də, burada ardıcıl arxeoloji tədqiqat işləri
1940-cı ildən başlamışdır. Qədim Kabalakanın
xarabalığı Qəbələ rayonu Çuxur Qəbələ
kəndindən 1 km şərqdə, Qaraçay ilə Çovurlu
çayı arasında yerləşir.
Şəhər xarabalığı Səlbir, Qala (Govurqala),
Güllü qoruq (Çaqqallı talası), Kamaltəpə,
Bayır şəhər və s. arxeoloji abidələr
kompleksindən ibarətdir.
Bu hissələrdən ən böyüyü (sahəsinə görə)
vaxtiylə müdafiə məqsədi ilə qazılmış
xəndəkdən cənubda yerləşən Səlbir hissəsidir.
12 ha ərazini əhatə edən Səlbirdə qala
divarları, demək olar ki, tamamiylə dağılmışdır.
20
Qala (Govurqala) hissəsi, əsasən, VI əsrdən
başlayaraq XVII əsrə qədərki dövrü əhatə edən
Orta əsr şəhəridir. Ərazisi, təqribən,13 ha-dır.
Kamaltəpə şəhərin cənub darvazasının
qarşısında yerləşən təbii təpəlikdi. Adını
vaxtiylə bu təpədə təsərrüfat işləri ilə məşğul
olan şəxsin adından almışdır. İslamın
qəbulundan sonra şəhərin cümə məscidi məhz
bu təpənin üzərində yerləşmişdir.
Arxeoloqlar Kamaltəpədə bu məcidin qalıqlarını
və müsəlman məzarlığı aşkar etmişlər.
Bayır şəhər 1977-ci ildə Kamaltəpənin
şimalında aşkar olunmuşdur.Bayır şəhər adını
qala divarlarından kənarda yerləşdiyi üçün
almışdır. Elmdə Bayır şəhər haqqında ilk
məlumat rus arxeoloqu A.Yanovskiyə
aiddir(XIX əsr). Bayır şəhər qaladan kənarda
yerləşsə də evlərin cərgə ilə və sıx tikilməsi
buranın kənd yox, şəhər olduğunu göstərir.
21
dağıdılan yastı təpələrin birindən külli
miqdarda kirəmit və sütun qalıqları aşkar
olunması arxeoloqların diqqətini buraya
çəkmişdir. Arxeoloji tədqiqatlar zamanı
burada sahəsi 587 m
2
olan iri bina, onun üst
örtüyünü təşkil edən iri ölçülü kirəmitlər və
s. maddi mədəniyyət nümunələri
tədqiqatçılara buranın məbədlər sahəsi
olduğunu deməyə əsas verir.
Güllü Qoruq (Çaqqallı) Qəbələ şəhər
xarabalığından 3-4 km Şərqdə yerləşir.
İndi bu ərazi əkin sahəsidir. Əkin sahəsinə
çevrilməzdən əvvəl isə burada qəbristanlıq,
pir yeri və cır qızılgül kolları olmuşdur.
Məhz buna görə əhali buranı Güllü Qoruq
adlandırmışdır. 1959-cu ildə ərazidə
təsərrüfat işləri aparılır və bu zaman
22
Qəbələdə aşkar olunmuş qəbir abidələri
ə
halinin dini dünyagörüşünün və dəfn
adətlərinin müxtəlifliyini nümayiş etdirir.
Burada torpaq, katakomba, xristian və
müsəlman qəbirləri aşkar olunmuşdur. Bu
tapıntılar, eyni zamanda, əhalinin dini
dünyagörüşünün inkişaf xronologiyasını da
izləməyə imkan verir.
Həmçinin, burada müxtəlif gil qablar,
zinət əşyaları, Roma, Parfiya, Albaniya
və digər ölkələrin pulları da tapılmışdır.
Bu, qədim Qəbələnin beynəlxalq ticarətdə
çox mühüm rol oynadığını və o dövrün ən
inkişaf etmiş şəhərləri ilə sıx iaqtisadi və
ticari əlaqələrə malik olduğunu göstərir.
23
Cotaari məbədi. Bu məbəd Qəbələ rayonunun
Nic kəndində yerləşir. Nic kəndinin əhalisini
udilər təşkil edir. Qədim alban tayfalarından
utilərin varisləri hesab olunan udilər Qafqaz dil
ailəsinin ləzgi qrupuna daxil olan dildə
danışırlar. Albanlar XIX əsrin I yarsina kimi
öz kilsə quruluşlarını qoruyub saxlamışdılar.
Alban kilsəsi 1836-cı ildə ləğv olunduqdan
sonra udilərin bir hissəsi çar hökumətinin
məqsədli siyasəti nəticəsində zorla
qriqoryanlaşdırılsalar da, digər udilər (o
cümlədən Niclilər) çətinliklə də olsa dinlərini
və dillərini qoruya bilmişlər. Hal hazrda öz milli
kimliklərini qoruyan niclilərin sayı on minə
çatır.
24
Ölçülərinə görə o qədər də böyük olmayan
Cotaari məbədi, 1723-cü ildə düzbucaqlı
planda çay daşlarından tikilib. Lakin,
tədqiqatçılar burada daha qədim dövrdə
məbədin mövcud olduğunu və hazırki
məbədin də onun bünövrəsi üzərində
ucaldıldığını bildirirlər. Kilisədə bir çox dilə
tərcümə olunmuş İncil var.
Məbəddə kiçik zəng qülləsi və həyətində xaç
suyuna salmaq üçün hovuzda inşa edilmişdir.
Cotaari məbədi hal hazırda fəaliyyət göstərən
nadir alban-xristian məbədidir. Müqəddəs
Yelisey kilsəsi adlandırılan bu məbəddə
alban-udi – xristian dini icması fəaliyyət
göstərir. Məbəd 2002-ci ildə restavrasiya
olunub.
25
Qax rayonu çinarlı kəndində
yerləşən orta əsrlər qalasıdır.Qala 4
dairəvi bürc və tağ bənddən ibarət
olmuşdur . Təbii təsirlər
nəticəsində qalanın 3 bürcü uçmuş
yalnız biri dövrümüzə qədər gəlib
çatmışdır.
Qalanın yaxınlığında köhnə kənd
qəbristanlığı yerləşir.Tikilinin inşasında
bişmiş kərpicdən, çay dşlarından və
ə
həng məhlulundan istifadə
olunmuşdur. Hazırad Sırt qalası tarix-
memarlıq abidəsi kimi dövlət tərəfindən
mühafizə olunur.
26
Məbəd Qax rayonda, Qum kəndinin
mərkəzində, kiçik dağ çayının sahilində
yerləşir. VI əsrə aid olduğu güman edilir.
Tetrakonx formasında tikilmiş bu bazilikanın
uzunluğu 36,5 metr, eni 19,3 metrdir.
Məbəd 3 tərəfdən eyvanla əhatələnib,
içərisində 3 zal var. Məbədin 3 qapısı
olmuşdur.Qapı üstləri yarımqövs şəkilli
tağlarla bəzədilmişdir.
Qum məbədinin tikintisində əsasən yonulmuş
çay daşından istifadə olunmuşdur. Son illər
konservasiya edilmiş məbəd Alban abidələrinə aid
edilir. Daxili həcmi dördbucaq formalı ibadət zalı
(36,5x19,3 m) təşkil edir. İki cüt «T»-şəkilli
sütünlar və bir cüt pilastrlar zalı üç nefə bölür.
Mərkəzi nef təxminən üç dəfə başqalarından
genişdir və o, nalşəkilli apsida ilə tamamlanır.
27
Məbədə konstruktiv möhkəmlik vermək
məqsədilə sütunlar, tağlar məbədin küncləri
və bəzi memarlıq elementləri bişmiş
kərpicdən inşa edilmişdir.V əsr alban
memarlığının nadir incilərindən olan
məbəddə aydın planlaşdırma və səliqəli
konstruksiyalar diqqəti cəlb edir. Bu
möhtəşəm məbəddən dövrümüzə yalnız onun
ümumi həcmi və dam örüyünün bəzi hissələri
gəlib çatmışdır.
Sütunların ayırdığı mərkəz hissə daha
hündür, sütunların yan tərəfindəki hissələr
isə alçaqdır. Yan neflərin axırında isə kvadrat
sövməələr var. Əsas binanın üç tərəfində
qalereya olmuşdur. Divarlar göy və tünd yaşıl
rəngə çalan çay daşlarından tikilib.
28
Qax rayonunun Ləkit Kötüklü kəndi
ə
razisində yerləşən "Yeddi kilsə" adlı
möhtəşəm alban monastır kompleksi . Bu
məbəd uzun müddət aftokefal alban kilsəsi
yepiskopluğunun mərkəzi olmuşdur. Məhz
bununla əlaqədar olaraq bu ərazilər “Kax”-
yəni, dini mərkəz adlandırılmışdır.
Bu məbədin tarixi Xristianlığın
Albaniyada yayıldığı ilkin dövrlərə gedib
çıxır . Məbəd kompleksinin III Mömin
Vaçaqanın hakimiyyəti illərində (487-
510) inşa olunduğu güman olunur. Bu
dövrdə Qafqaz albaniyasında xristianlığın
inkişafı geniş vüsət almışdır.
29
“Yeddi kilsə” memarlıq kompleksi Qafqaz
Albaniyası dövrünün abidələri içərisində öz
orjinallığına görə fərqlənir. Kompleksə
ümumilikdə 9 abidə daxildir. Bunlardan
yeddisi kilsə , rahiblərin və qonaqların
qalması üçün nəzərdə tutulmuş hücrələr,
həmçinin zəng və keşikçi qüllələridir.
Kompleksə daxil olan baş kilsə böyük və
üçnefli, digər kilsələr isə birneflidir.
Kompeksə daxil olan bütün binalar bazailika
formasında inşa olunmuşdur. Ərazidən
tapılmış kirəmit parçaları və binaların
salamat qalmış dam hissəsi kilsələrin damını
örtmək üçün qırmızı kirəmitdən istifadə
edildiyini göstərir.
30
Yaxınlıqdakı dağda burada yaşayan
rahiblərin təhlükəsizliyini təmin etmək
məqsədi ilə inşa olunmuş qala divarlarının
qalıqları müşahidə olunur. Elm və təhsil
mərkəzi olan, həmçinin öz təsərrüfatı olan
monastırın çox geniş torpaq sahələri
olmuşdur. Yeddi kilsə monastrının
məbədlərdən bir qədər aralıda yerləşən
giriş darvazası da qalmaqdadır.
Yerli əhali arasında Yeddi Kilsə monastır
kompleksi ilə bağlı bir sıra əfsanələr
dolaşmaqdadır. Bu əfsanələrdən birinə görə
bu məbəddə vaxtiylə Atillanın 4 nəvəsi
Romalılardan gizlənmişdir ki, məbədin
ə
trafındakı qala divarları da məhz onları
qorumaq üçün inşa olunmuşdur.
31
Əfsanənin digər versiyasında isə məbəd
ə
razisində Atillanın nəvələrinin dəfn
olunduğu və monastrın onların
xatirələrini əbədiləşdirmək məqsədi ilə inşa
olunduğu qeyd olunur. Lakin bu
ə
fsanələrin həqiqət olduğunu təsdiqləyən
heç bir yazılı mənbə yoxdur.
Qafqaz Albaniyasında xristianlığın
yayıldığı ilkin dövrlərin abidəsi olan Yeddi
Kilsə monastır kompleksi, həmçinin bu cür
müdafiə sisteminə malik yeganə alban
məbədi olması ilə də seçilir. Bundan başqa,
məbəd ölkəmizin şimal-qərb bölgəsində
yerləşən ən böyük alban məbədi hesab
olunur.
32
Zaqatala şəhərində yerləşən qədim
Alban məbədidir. IV-V əsrlərə aid edilən
məbəd öz ölçülərinə və memarlıq
üslubuna görə həmdövr olduğu
məbədlərdən fərqlənir. Lakin, məbəddəki
bir sıra elementlərin sonradan əlavə
edilməsi məlumdur.
Qırmızı kərpicdən inşa olunmuş məbədin
geniş sütunlu zalı zəng qülləsi ilə
tamamlanır. Məbədin inşasında şərq
memarlığı elementlərindən geniş istifadə
olunmuşdur. Məbədin bayır
divarlarındakı səkkizgüşəli xaçlar diqqəti
daha çox cəlb edir.
33
Alban katolikosluğu ləğv olunduqdan
sonra (1836) digər Alban məbədləri kimi
Zaqatala kilsəsinin də taleyi ürəkaçan
olmadı. Bu məbəd də ermənilərin
ixtiyarına keçdi. Sovet hakimiyyəti
dövründə isə məbədi vəziyyəti daha
acınacaqlı olmuşdur.
Şəhərin yaşlı sakinlərinin məlumatına
görə, sovet hakimiyyəti illərində ermənilər
məbədi yaşayış binası kimi istifadə
etmişlər. Məbəddə bu faktın izləri aydınca
sezilir. Belə ki, məbədin divarları boyanmış,
zal üç mərtəbəyə ayrılmışdır. Sonradan
məbəddə yanğın baş vermişdir. Hal-hazırda
məbəd baxımsız vəziyyətdədir.
34
Qüllə Balakən rayonu Katex kəndində yerləşir.
Ə
sası daha uzaq keçmişdə qoyulmasıa da
ə
həmiyyətiniXVII əsrədək qorumuşdur.Ölkənin
müdafiə sisteminə daxil olan qüllə müşahidə
funksiyasını yerinə yetirmişdir. Qüllənin
hündürlüyü 13-15 metrə çatır. Çay daşlarından
inşa edilmiş qüllənin divarları çöl tərəfdən
suvanmışdır.
Dörd mərtəbədən ibarət olan tikilidə qatlar
taxta döşəmə tirləri ilə ayrılmışdır. Döşəmələr
dağılsa da tirləri yerləşdirmək üçün nəzərdə
tutulan oyuqlar qalmaqdadır. Yuxari hissəsində
və eyni zamanda bütün mərtəbələrdə əsgərlərin
ə
trafı müşahidə edə bilməsi üçün nəzərdə
tutulmuş yerlər düzəldilmişdir. Qüllənin
divarları dövrümüzə demək olar ki, tam şəkildə
gəlib çatmışdır.
35
Balakən rayonu ərazisində yerləşən alban
məbədlərinin sayına görə çox zəngindir.
Strabon öz əsərində bu əraziləri “məbədlər
diyarı” adlandırır. Bu ərazidə yerləşən alban
məbədlərindən biri də, Balakən rayonunun
Talalar kəndi ərazisində yerləşir. Yerli əhali bu
məbədi “Nur kilsəsi” adlandırır.
Məbəd iki hissədən: giriş hissə və ibadət
zalından ibarətdir. Məbədin ümumi uzunluğu
15m, giriş hissənin hündürlüyü isə 7,6 m-dir.
Giriş hissəsi altıbucaqlı şəklindədir. İki nəhəng
sütun üzərində inşa edilmiş bu hissə ibadət
zalının giriş qapısındakı tağa birləşdirilmişdir.
Məbədin giriş hissəinin sonradan inşa edildiyi
aydınca sezilir.
36
Ümumiyyətlə, məbəd xristianlıqdan
ə
vvəlki dövrə aiddir. Antik yunan
coğrafiyaşunası Strabon yazır ki, bu
ə
razilərdə daha çox ay ilahəsi Selenaya
sitayiş olunur. Məbədin ətrafında tapılmış
saxsı nümunələri üzərindəki ay və günəş
təsvirləri vardır.
Bu məbədin əvvəllər göy cisimlərinə
tapınanların məbədi olduğunu sübut
edir.Çox güman ki, giriş hissə də məbədə
məhz xristianlığın qəbulundan sonra əlavə
edilib və eyni zamanda zəng qülləsi
funksiyasını da icra etmişdir. Məbədin
hazırki vəziyyəti heç də ürəkaçan deyil.
Məbəd yarıuçuq vəziyyətdədir.
37
Qafqaz Albaniyası dövrünə aid müşahidə qülləsidir.
Abidə Qafqaz Albaniyasının süqutundan sonra da
uzun müddət praktik məqsədlərlə istifadə
olunmuşdur. Qüllənin hündür təpə üzərində və yol
kənarında inşa edilməsi onun ölkənin müdafiə
sisteminə daxil olan müşahidə xarakterli bir tikili
olduğunu sübut edir.
Qüllənin Qara çayın sahilində yerləşməsi, onun
həm də karvan yollarını müdafiə etmək funksiyasını
daşıdığını göstərir Qüllənin orjinal şəkildə
hündürlüyü 13-15 metr olmuşdur ki, buda uzaq
məsafəni daha yaxş müşahidə etməyə imkan verir.
Qüllə alban memarlıq üslubunu ozündə əks etdirir.
Tikintisində çay dşlarından və əhəng məhlulundan
istifadə edilmişdir. Qüllə uzun muddət diqqətdən
kənarda qalmış və günümüzə sadəcə hündürlüyü
2,5-3 m olan qalıqları gəlib çatmışdır.
38
“Bakı Gənclər Klubu” İctimai Birliyi 29 yanvar 1994-cü ildə
təsis olunmuş və həmin il mayın 4-də Ədliyyə Nazirliyi tərəfindən
qeydiyyata alınmışdır. Birlik Azərbaycan Respublikasının Gənclər
Təşkilatlarının Milli Şurası (ARGTMŞ) və “GUAM Dövlətləri
Gənclər Təşkilatlarının Forumu”nun təsisçisi və fəal üzvüdür.
Birliyin məqsədi yaradıcı gənclər arasında əlaqələrin inkişafına
kömək etməkdən ibarətdir. Birlik məqsədlərinə çatmaq üçün öz
üzərinə bir sıra vəzifələr götürür: gənclər arasında milli-mənəvi
dəyərlərimizi təbliğ etmək; vətənpərvərlik ruhunun yüksəltmək;
gənclərin elm və təhsilə marağını artırmaq; Azərbaycan
həqiqətlərinin dünya ictimaiyyətinə çatdırılması işinə gəncləri cəlb
etmək və s. Bu məqsədi əsas götürərək “Bakı Gənclər Klubu” İB
yarandığı gündən bir sıra layihələr həyata keçirmişdir.
Bu layihələrdən biri də,“Bakı Gənclər Klubu”İctimai Birliyinin
gəncləri alban tarixi ilə daha yaxından tanış etmək və tarixi
abidələrimizin mühafizəsinə diqqəti artırmaq məqsədiylə,
Azərbaycan Respublikasının Gənclər və İdman Nazirliyinin dəstəyi
ilə respublikamızın şimal-qərb regionunda həyata keçirdiyi
“Tariximizi öyrənək, irsimizi qoruyaq!” adlı layihəsidir. Bu layihə
çərçivəsində, bir qrup gənc həmin regionda yerləşən, Qafqaz
Albaniyası dövrünə aid olan tarixi abidələrlə və Albaniyanın tarixi
irsi ilə tanış olmuşlar. Layihə iştirakçıları öyrəndikləri məlumatları
bu kitabça vasitəsi ilə, digər həmyaşıdları və Qafqaz Albaniyasının
tarixi ilə maraqlanan hər kəslə bölüşmək niyyətindədirlər.
S. Rüstəm 7, AZ 1014
Tel:+994(12) 408 98 45
Fax:+994(12)441 16 27
www.facebook.com/
“Bakı Gənclər Klubu”
İctimai Birliyi
e-mail: bgk-1994@bgk.az
Dostları ilə paylaş: |