«TABIYATTANIW HAM GEOGRAFIYA» FAKULTETI Zoologiya kafedrasi 4 A kurs biologiya topari talabasi To’rebekova Aynuranin’ «Seziw organlari» No’kis - 2013
SEZIW ORGANLARI Seziw orgonlarinin’ a’hmiyeti analizatorlar,retseptorlar.
JOBA 1.Analizatorlar ham retseptorlar haqqinda tusinik. 2.Ko’riw analizatori ham ko’zdin’ duzilisi. 3.Ko’zdin’atqaratin xizmeti. 4.Koriw gigienasi. 6.Qulaqtin’duzilisi. 7.Bulshiq et,sin’ir ham buwinlar arqali seziw analizatori. 8.Iyis ham da’m biliw orgonlar analizatori. 9.Paydalangan a’dibyatlar.
ANALIZATORLAR HAM RETSEPTORLAR Bas miy qabiginin’ har turli bolimlerinde nerv kletkalrinin’ jiyindisi jaylasqan bolip olardi I.P.Pavlov analizatorlar seziw orgonlarinin’ orayi dep atag’an har bir analizator 3 bolimnen quralg’an. 1.tasirdi qabil etiwshi retseptorlar 2.analizatordin’ otkeriwshi bolimi Retseptorlar sirtqi tasirlerdi qabil qiliwshi nerv talshiqlari. Analizator bas miy qabiginin’ orayliq bolimende jaylasqan.
KORIW ANALIZATORI HAM KOZDININ’ DUZILISI Koriw adamnin’ miynet iskerliginde ahmiyetli orin tutadi. koriw arqali adam oqiwdi,jaziwdi,ham miynettin’ basqa turlerin uyrenedi,bilim aladi o’ner uyrenedi. Ko’z bas suyeginin’ arnawli shuqirshasi koz oyiginda jaylasqan. ko’z ko’z almasi, koriw nerv ham jardemshi bolimlerden ibarat.koz almasi-harketlendiriwshi bulshiq etler,nerv talalari,qabaqlar,kirpikler,jas bezleri,qan tamirlarinan turadi.ko’z almasi sirtqi ham ishki bolimnen ibarat.sirtqi bolim 3qabat turadi. Sirtqi-flibroz,orta-qan tamir,ishki-tor siyaqli perde turadi. Ishki boliminde ko’z ishi suyiqligi,ko’z gawhari,shiyshe tarizli dene kiredi.koz almasinin’ ishki tarepin tor perdesi qaplagan hamde ren’lerdi qabil etiwshi retseptorlar jaylasqan.Olardagi nerv kletkalari formalari tayaqsha ham kolba siyaqli boladi
Kozdin’ atqaratin xizmeti Kozdin’ atqaratugin xizmetine qaray 2 bolimnen turadi. Kozdin’ optik sistemsi ham retseptorlar. Optik sistemsina muyez perdesi, ko’z suyiqligi, gawhari ham shiyshe tarizli dene jatadi.bular kozge tusetugin jaqtiliq nurin sindirip otkeredi ham tor perdesine jaylasqan retseptorlarga jiynap beredi.jaqin buyimga qaraganda koz gawhari qalinlasdi uzaqtagi buyimga qaraganda jalpayadi.koz gawharinin’ ozgeriwi akkomodatsiya dep ataladi. Koz qarashigi kozdin’ renli perdesinin’ ortasinda jaylasqan.koz qarashiginin’ dogergin bulshiq etler menen oralgan.buyimlardin’ formasi ,reni,korinisi ham basqada ozgeshlikleri tor perdesinde aniq kornedi.koriw otkirligin arnawli Golovin kestesi jardeminde aniqlanadi.jaqinan koretugin adamlar (miopiya) jagdayi tuwma ham turmista attirilgan boladi.uzaqtan koretuginlar (gipermatropiya) jagdayi tuwma boladi.ayrim adamlar kolba tarizli retseptirlarinin’ tuwma buziliw sebepli jasil,qizil ham basqada renlerdi ajirata almaydi.buni daltonizim keseligi delinedi bul kesellik kobinese er adamlarda ushrasadi.
Koriw gigienasi Koriw qabileti normada saqlaw ushin tomendegi qagiydalarga boysiniw kerek. 1.jaqtiliq jetkilikli(100-150 luks) boliwi 2.jaqtiliq shep tarepten tusiwi 3.kitap,dapter,suwret,tigiw buyimlari kozden 40 sm qashiqliqta boliw kerek. 4.oqiw,jaziw,siziw shiniguwlarinda har 15 minutta kozge 15 minutt dem berip terezeden alislarga qaraw kerek. 5.Awqat quraminda a vitaminge bay awqatlar jep turiw kerek. 6.Avtobus,jenil mashinlar,poezda ham basqada avtomobillerde kitab oqiwg’a bolmaydi. 7.Qush nurinan,jalinli otan,shan’nan qollaysiz tasirlerden qorgaw kerek.eger koz qishisa taza vint yamasa oramalsha menen abaylap ustinen siypaw kerek.
Esitiw organi qulaq bas suyeginin’ sheke boliminde jaylasqan ol 3 bolimnen turadi. 1.sirtqi qulaq 2.ortan’g’i qulaq 3.ishki qulaqtan turadi.sirtqi qulaq-qulaq qalqani ham sirtqi esitiw jolinan ibarat.qulaq ishinde 0,1 mm qalinliqtag’i baraban perdesi bolip,ol sirtqi qulaq jolin ham orta qulaq bosligin ajratip turadi.orta qulaq bosligi,Evstaxiev nayshasi jardeminde murin jutqinshaqqa tutasadi.ishki qulaq iyrenlegen kanalshalar sistemsinan turip suyek labretinen ibarat.
Esitiw organini’ funktsiyasi.qulaq qalqani dawis tolqinlarin jiynap ham oni qulaqtin’ sirtqi jolina bagdarlaw waziypasin atqaradi retseptorlarinin’titirkeniwi esitiw nerv talshigi arqali miy kopirshesi,orta miyde jaylasqan qabiq asti esitiw orayina bas miy yarim sharlari qabiginin’ sheke boliminde jaylasqan joqari esitiw orayina barip oni quzdiradi dawistin tasirin analizlep ham sintizlep mazmun aniqlaydi. Esitiw organini’ funktsiyasi.qulaq qalqani dawis tolqinlarin jiynap ham oni qulaqtin’ sirtqi jolina bagdarlaw waziypasin atqaradi retseptorlarinin’titirkeniwi esitiw nerv talshigi arqali miy kopirshesi,orta miyde jaylasqan qabiq asti esitiw orayina bas miy yarim sharlari qabiginin’ sheke boliminde jaylasqan joqari esitiw orayina barip oni quzdiradi dawistin tasirin analizlep ham sintizlep mazmun aniqlaydi.
Bulshiq et,sin’ir ham buwinlar arqali seziw analizatori Bulshiq et,sinir ham buwinlarda retseptorlar bolip olar proprioretseptorlar dep ataladi. Buni seziwshenlikti I.M.Seshenov teren uyrengen adam jurgende har bir adiminda ayagin jerge qalay qoyiw kerekligin kozi menen qarap otirmaydi sebebi ayaq bulshiq et ham sinirlerdegi seziwshenlik qasiyeti arqali adamlar oz-ozinen isenimli turde adim taslay beredi. teri arqali seziw 3 turli boladi 1.awirganliqti sezedi 2.temperaturani sezedi 3.siypalawdi ham basimdi seziwshi retseptorlar bar.awirganliqti seziwshi retseptorlar sani 1mln. Teridegi tempreturni seziwshi retseptorlar sni 300 min’. 30 min’ retseptor suwiqti al qalganlari 270 min’issliqti sezedi.
Iyis ham da’m biliw orgonlar analizatori Iyis biliw retseptorlari murin bosligi shilimtal perdesinde jaylasqan.bul murin shilimtal perdesinin’ tez-tez asqiniwi oz waqtinda emlenbesen iyis biliwdi buziliwna alip keledi. Dam biliw organi-bul retseptorlar tildin’ sorg’ishlarinda,jumsaq tan’lay ham tamaqtagi shilimtal perdesinde badam tarizli bezlerinin’ ustingi qabatinda jaylasqan.adam 4 turli dam sezedi 1.duzli 2.turishli 3.maazli 4.ashshini biliw uqibina iye. Ishki organlarinin seziwshenliginin’ o’kpe,jurek,asqazan,ishek,bawir,talaq,buyrek,quwiq hamde qan tamirlar diywalarinda retseptorlar jaylasqan bolipolardi visserpretseptorlar dep ataladi.bular natiyjesinde ximiyaliq mexanikaliq temperatura ham basim ozgeriwleri tasirinde titirkenedi ham seziw juzege keledi.
Paydalangan a’dibyatlar B.Aminov,T.Tilavov,O.Mavlanov Adam ham onin’ densawligi 8-klass Tashkent 2006 F.N.Bahodirov Odam anatomyasi Tashkent «O’zbekstan» 2006
Dostları ilə paylaş: |