A'dan Z'ye Felsefe
Yüklə 1,64 Mb. Pdf görüntüsü
|
| PRAGMATİZM
Pragmatist, davranışlarını ve inançlarını, bunların işe yarayıp yaramadığına bakarak seçen kişidir. Bir edimden sonra başarı doğmuyorsa, pragmatist o edimi bırakır, başka birine yönelir. Bu çok makul bir şey gibi görünebilir: Her defasında başarısızlığa uğrayan bir edimi sürdürüyor olsam, buradaki denemelerimin tarzında hiç kuşkusuz yanlış olan bir şey olmalıdır. Dünyanın benim çabalarım karşısında eğilmesini bekliyorum demektir. Eğer duruma göre hareket hattımı değiştiriyorsam bu da araçlar ve amaçlar arasındaki ilişki bakımından makul gibi görünmektedir: Davranışın duruma göre değiştirilmesi doğrudur. HegePin mantıksallığı konusunda derin düşünceler ifade etmek bir felsefeci arkadaşınızla ya da bir öğrencinizle konuşurken uygundur, ama sevişirken değil (belki de tuhaf bir biçimde uygun olabilir, ama bunu okuyucunun verimli hayal gücüne bırakayım). Ne var ki, pragmatizm bütünüyle bundan ibaret değildir. Terimin mucidi C. S. Peirce şunu söylüyordu: Kafamızdaki kavrayışın nesnesinin, pratik birtakım sonuçları olduğu da düşünülebilecek etkilerinin ne olduğunu kafamızda nasıl canlandırdığımızı düşün[meliyiz]. O zaman bu etkiler konusundaki kavrayışımız nesnenin bütünü hakkındaki kavrayışımızda. (C. S. Peirce, Collected Paper s, 5:402) Başka türlü söyleyecek olursak, bir inancın pratik yararı nedir? Pragmatizm, bir hareketin başarısının onun “doğruluğu”nun kanıtı olduğu anlamına gelir. Yani inanç söz konusu özne için bir araç olarak işe yaramalıdır. Bir hareketin etkili olup olmadığı onun doğruluk derecesini, evrensel olarak doğru anlamında doğruluk derecesini zorunlu olarak belirlemez; bu yüzden pragmatistler doğruluk konusunda düşünmekten veya doğruyu açıklamaktan kaçınırlar. Tanrı’ya inancı ele alalım. Pragmatist için gün yüzüne çıkarılacak nihai bir hakikat yoktur, belirli sonuçları olan takınılacak bir tutum vardır. Diyelim ki ateistsiniz. Hiç beklenmedik bir anda İspanyol Engizisyonumdan biri ziyaretinize geliyor ve size TanrPya ilişkin inancınızı soruyor. Dogmatik biri iseniz, inandığınız şeyi dürüstçe ortaya koyardınız; pragmatist iseniz şöyle bir cevap verirdiniz: “Tek bir Katolik TanrPya inanırım, O da oğluna verdiği vs____” Sonuç olarak, pragmatik davranırsanız daha iyi bir durum doğacaktır. Bunun aksinin doğru olması için, inancınızı terk etmenin, şöhretiniz, namusunuz, şerefiniz vs. açısından kabul edilemeyecek bazı sonuçlar doğuracağına ve dinden çıkma gerekçesiyle işkence görmenin bir şekilde daha iyi olacağına inanmanız gerekir. Ama bir inancın “işe yaradığını” veya “yaramadığını” söylemek ne demektir? Bu, çözümü güç bir sorun yaratır, çünkü tipik olarak inanç başka bir şey hakkındadır ve o başka şeyin işe yaradığı veya yaramadığı söylenebilir. Örneğin, eski dizüstü bilgisayarımın çalışmadığına dair bir inancım var diyelim. İşin uzmanına götürüyorum ve o bilgisayarı çalıştırıyor. Peki benim inancımın bilgisayarın şimdi çalışmakta olmasıyla ilişkisi nedir? Tamircinin bilgisayara ne yaptığına bağlı olarak haklı da olabilirim haksız da. Eğer tamirci bilgisayarı sadece açıp bir diagnostik programı çalıştırıp mükemmel çalışmakta olduğunu beyan ettiyse, inancımda yanılıyormuşum demektir. Ama eğer hard diski değiştirmek zorunda kaldıysa haklıymışım demektir. Burada inanç herhangi bir iş yapmamaktadır. Hakikat “neyin işe yaradığı”na bağlı olamaz, çünkü hakikat şeylerin (edimlerin, olayların) gözlem ve deneyim tarafından doğrulanmasına bağlıdır. Bu, pragmatizmi güç bir konuma yerleştirir: Bu konumda kendini ancak “doğru olan işe yarayan-dır”ın çalışan nesnelere (örneğin makinelere) uygulanabilecek dar bir versiyonunu kabul ederek savunabilir. İnsani veya ahlaki alanlarda, pragmatizm mantıksal olarak bencil bir teoriye işaret eder: Çıkarlarıma yarayacak biçimde hareket etmeliyim. Ama burada teoriyi ayrıştırarak söz konusu çıkarların niteliği üzerine sorular sorabiliriz: Kısa dönemli çıkarlardan mı söz ediyoruz? Çünkü bunlar uzun vadeli çıkarlarımızla her zaman aynı değildir. Uzun vadeli çıkarlardan söz ediyorsak, bunların ne olduğunu nereden biliyoruz? Bunlar hakkında doğru olabilecek veya olmayabilecek birtakım inançlarımız olabilir. Bir bakıma, bunu ancak zamanla öğrenebiliriz. Ama bu, yalnızca pragmatist için değil, uzun bir yolculuğa çıkmakta olan her tür felsefeci açısından da bir sorundur. Peki, kendinizi pragmatist sayıyorsanız, inançlarınız konusunda ne dersiniz? Yüklə 1,64 Mb. Dostları ilə paylaş:
|