Academic Views 1



Yüklə 104,61 Kb.
Pdf görüntüsü
tarix29.01.2018
ölçüsü104,61 Kb.
#22811


Academic Views

 

1



 



 

“AGRI” - Cәnub Qaz Dәhlizindәki Layihәlәrdәn Biri Kimi: Tәrәflәr, Maraqlar

Mövqelәr vә Imkanlar 

Ariz Hüseynov 

 

Açar sözlәr: AGRI, Cәnub Qaz Dәhlizi, enerji siyasәti, tәbii qaz 

  

Giriş 

“AGRI” layihәsi reallaşacaği tәqdirdә Azәrbaycan qazının Avropaya nәqli üçün әn qısa 



marşrut  olacaq.  Bununla  belә,  layihә  istәr  akademik  sәviyyәdә,  istiәrәsә  dә  dövlәt  vә 

özәl  sektor  nümayәndәlәri  tәrәfindәn  az  müzakirә  olunur  vә  bu  baxımdan  Cәnub  Qaz 

Dәhlizindәki  digәr  layihәlәrin  (“TANAP”,  “Nabucco  West”,  “TAP”,  “Cәnub  Axini”) 

kölgәsindә  qalır.  Mәqalәnin  mәqsәdi  bu  boşluğu  aradan  qaldırmaq  vә  “AGRI” 

layihәsinin  әhәmiyyәtini  vә  reallaşması  ehtimallarını  tәhlil  etmәkdәn  ibarәtdir.  Bunun 

üçün mәqalәdә layihәnin meydana çıxmasının tarixi konteksti, hal-hazırkı vәziyyәti vә 

layihә  çәrçivәsindә  nәlәrin  planlaşdırıldığına  baxılacaq.  Bundan  başqa,  iştirakçi 

ölkәlәrin, istәr istehsalçı, istәr idxalçı, istәrsә dә tranzit olsun, potensialı, maraqları vә 

tutduqları  mövqe  müzakirә  edilәcәk.  Hәmçinin  layihәnin  maliyyәlәşdirilmәsi 

ehtimalları  vә  bunun  layihәnin  reallaşma  imkanlarına  tәsiri  tәhlil  edilәcәk.  Sadalanan 

amillәrin,  yәni  iştirakçı  tәrәflәrin  maraqları  vә  imkanlarının  tәhlili  sonda  bu  qәnaәtә 

gәlmәyә imkan verir ki, “AGRI” layihәsinin reallaşması imkanları yüksәkdir. 



 

Tarixi kontekst 

 

2008-ci ildә Azәrbaycanla Türkiyә arasında tәbii qazın uzun müddәtli alış-satışı barәdә 



sazişin şәrtlәrinә görә qiymәt reviziyası tәşәbbüsü irәli sürülmüşdür. Çünki, artıq dünya 

qaz bazarlarında vәziyyәt әvvәlki kimi deyildi: qazın strateji, siyasi, iqtisadi әhәmiyyәti 

vә demәli hәm dә qiymәti artmışdır. Azәrbaycan Türkiyәyә qazı dünya bazarlarındakı 

olmasa  da,    buna  yaxın  qiymәtә  satmaq,  bununla  yanaşı  hәm  dә  Türkiyә  üzәrindәn 

Avropa  bazarlarına  çıxış  әldә  etmәk  niyyәtindә  idi.  Türkiyә  isә  tam  әksinә,  regionda 

enerji  “hab”ı  olma  siyasәtinin  tәrkib  hissәsi  kimi  Azәrbaycan  qazını  ucuz  qiymәtә 

almaq vә Avropaya daha baha qiymәtә ixrac etmәyi düşünürdü. Tәrәflәr, nә az nә çox, 

düz 3 ilә yaxın davam edәn intensiv danışıqlardan sonra razılıq әldә edә bildi vә nәhayәt 

Türkiyә  öz  әrazisindәn  Avropa  bazarlarına  çıxış  imkanı  verdi.  [1]  Baxmayaraq  ki, 

razıllıq әldә olundu, danışıqların bu qәdәr uzanması tәsirsiz ötüşә bilmәzdi. 

 

Nәticәdә,  onsuz  da  müstәqilliyinin  ilk  illәrindәn  enerji  ixrac  marşrutlarının 



diversifikasiyasını  prioritet  hesab  edәn  Azәrbaycan  (Türkiyә  ilә  danışıqları  davam 

etdirmәklә  yanaşı)  bu  istiqamәtdә  sәylәrini  artırdı.  Hәmin  әrәfәdә  şimal  dәhlizi  ilә 

Rusiyaya  qaz  ixracına  başlandı  vә  cәnub  dәhlizi  ilә  İrana  qaz  ixracı  barәdә  anlaşma 

imzalandı.  Azәrbaycanın  irәli  sürdüyü  digәr  bir  layihә  isә-Gürcüstan  vә  Qara  Dәniz 

vasitәsi  ilә  Rusiya  vә  Türkiyәdәn  yan  keçәrәk  birbaşa  Avropa  ölkәlәrinә  qaz  ixrac 

etmәyә imkan verәcәk-“AGRI” oldu.

 

[2]


 

 Әslindә, Gürcüstan-Qara Dәniz dәhlizi ilә qaz 

nәqli yeni mәsәlә deyildi vә hәlә “AGRI”-dan öncә bu istiqamәtdә “Ağ Axın” qaz boru-

kәmәri layihәsi gündәmdә var idi. 



 


Ariz Hüseynov                                                                                                     İyun 2013 

Niyә “Ağ Axın” yox, “AGRI”? 

 

“Ağ Axın” ilk dәfә olaraq 2005-ci ildә İngiltәrә mәrkәzli bir neçә şirkәt tәrәfindәn irәli 



sürülmüş vә daha sonra Rusiyadan asılılığı azaltmağa çalışan Ukraynanın o zamankı baş 

naziri  Yuliya  Timoşenko  tәrәfindәn  dәstәklәnmişdir.  Layihәyә  görә  tәbii  qaz  Qara 

Dәnizin  dibi  ilә  çәkilәcәk  boru  kәmәri  vasitәsi  ilә  Gürcüstandan  Avropa  bazarlarına 

nәql  edilәcәkdi.  Hәtta  2008-ci  ildә  Avropa  kommissiyası  layihәyә  “Prioritet  Layihә” 

statusu da verdi. [3] Bununla belә әsas dәyişiklik 2009-cu ilin oktyabrına tәsadüf etdi vә 

dәhlizin  aktuallığı  nәzәrәçarpan  dәrәcәdә  artdı.  Sәbәb  Azәrbaycanın  bu  dәhlizә  olan 

marağının  artması  ilә  bağlı  idi.  Amma  maraq  tәbii  qazın  boru  kәmәrlәri  vasitәsi  ilә 

deyil,  sıxılmış  (CNG)  vә  ya  mayelәşdirilimiş  (LNG)  halda  xüsusi  gәmilәrlә  ixracına 

yönәldi. 

 

Mәsәlә burasındadır ki, “Ağ Axın” layihәsi reallaşacağı tәqdirdә kәmәrlәrin Türkiyә vә 



ya Rusiyaya aid ekskluziv iqtisadi әrazidәn (EİӘ) keçәcәkdi. Bu halda, hәmin ölkәlәr 

әtraf mühit qanunvericiliyinә әsasәn boru xәttini nizamlama hüququna malik olacaqdı. 

Misal  üçün,  Rusiya  qazını  Avropaya  nәql  edәn  “Şimal  Axını”  qaz  kәmәri  Baltik 

Dәnizindә Rusiya vә Almaniya ilә yanaşı, Finlandiya, İsveç, vә Danimarkaya aid ӘS vә 

EİӘ-dәn  keçdiyi  üçün  bu  ölkәlәrin  razılığı  alındı  vә  kәmәrlәrin  inşası  onların  daxili 

qanunvericiliyinә uyğun aparıldı. [4] 

 

Belәliklә, Türkiyә vә ya Rusiyanın kәmәrlәrin tikintisinә vә fәaliyyәtinә tәsir imkanları 



olacaqdı. Bu ölkәlәrin, tәbii qazın tranziti mәsәlәsindә öz maraqlarının olmasını nәzәrә 

alsaq,  bu  imkandan  istifadә  etmә  ehtimalları  artırdı.  Başqa  sözlә,  Türkiyә  ilә 

danışıqların uzanmasından әziyyәt çәkәn Azәrbaycan yenә bu kimi çәtinliklәrlә üzlәşә 

bilәrdi. Mәsәlә burasındadır ki, “Ağ Axın” irәli sürülәrkәn Türkiyәyә (vә ya Rusiyaya) 

alternativ  olmaq  kimi  mәqsәd  dә  yox  idi  vә  ona  görә  dә  bu  mәsәlәyә  әhәmiyyәt 

verilmirdi. [5] Amma artıq vәziyyәt dәyişmişdi. Mәqsәd Türkiyәyә (Rusiya ilә yanaşı) 

alternativ ixrac yollarını inkişaf etdirmәk idi vә, demәli, bu ölkәlәrә aid sulardan kәmәr 

keçirmәk bu mәqsәdә xidmәt edә bilmәzdi. [6] 

 

Qaz sıxılmış vә ya mayelәşdirilmiş halda xüsusi gәmilәrlә daşındıqda isә vәziyyәt fәrqli 



olacaqdı.  Baxmayaraq  ki,  gәmilәr  dә  eyni-yәni  Türkiyә  vә  ya  Rusiyanin 

yurisdiksiyasına  daxil  olan  ӘS  vә  ya  EİӘ-dәn  keçәcәk,  bu  dövlәtlәrin  gәmilәrin 

keçişinә  mane  olmaq  imkanları  olmayacaqdı.  Çünki  BMT-nin  ‘Dәniz  Hüququ  üzrә 

Konvensiya’sı  bu  sulardan  xarici  (istәr  hәrbi  istәrsә  dә  mülki)  gәmilәrin  maneәsiz 

keçişinә icazә verir. [7] Belәliklә, qәrar tәbii qazı boru kәmәrlәri ilә (“Ağ Axın”) deyil, 

sıxılmış vә ya mayelәşdirilmiş halda ixracından yana oldu. Bu hәm “AGRI” layihәsinin 

meydana çıxması vә, belәliklә, hәm dә “Ağ Axın” layihәsinә ağır zәrbә demәk idi. 

 

“AGRI LNG Co” birgә müәssisәsi  

 

2010-cu  il  aprelin  13-dә  Azәrbaycan,  Gürcüstan  vә  Rumıniyanın  müvafiq 

nazirliklәrinin  rәhbәrlәri  sәviyyәsindә  layihәnin  hәyata  keçirilmәsi  istiqamәtindә 

әmәkdaşlıq  barәdә  Anlaşma  Memorandumu  imzalandı.  Bir  neçә  ay  sonra,  sentyabrın 

14-dә  ama  bu  dәfә  prezidentlәr  sәviyyәsindә  Azәrbaycan,  Gürcüstan  vә  Rumıniya 

arasında tәxminәn eyni mәzmunlu anlaşma imzalandı vә bunun nәticәsi kimi baş ofisi 

Buxarestdә  yerәlәşәn  “AGRI  LNG  Co”  Birgә  Müәssisәsi  yaradıldı.  [8]  Mәrasimdә 



Academic Views

 

3

Macarıstanın baş naziri dә iştirak edirdi ki, bu layihәyә olan marağın göstәricisi idi. Bu 



marağın nәticәsi idi ki, 2011-ci il fevralın 14-dә Buxarestdә Azәrbaycan, Rumıniya vә 

Macarıstanın  enerji  nazirlәri  Macarıstanın  dövlәt  şirkәti  olan  “MVM”-in  dә  layihәyә 

qoşulması  barәdә  Birgә  Bәyәnat  imzaladılar.  Hәmçinin,  bu  günә  qәdәr  Bolqarıstan, 

Ukrayna  vә  Serbiya  kimi  dövlәtlәr  dә  müxtәlif  vaxtlarda  vә  müxtәlif  sәviyyәlәrdә 

layihәdә iştirak etmәk istәklәrini bildiriblәr. 

 

Belәliklә,  “AGRI  LNG  Co”  Birgә  Müәssisәsi  hәrәsinә  sәhmlәrin  25%-i  aid  olmaqla 



dörd  dövlәt  şirkәtindәn  ibarәt  oldu:  “ARDNŞ”  (Azәrbaycan),  “Romqaz”  (Rumıniya), 

“Gürcüstan  Neft  vә  Qaz  Korporasiyası”  vә  “MVM”  (Macarıstan).  Müәssisәnin  idarә 

heyyәtinin  sәdri  ARDNŞ-in  investisiya  vә  marketinq  üzrә  vitse-prezidentinin  müavini 

Vitaliy  Bәylәrbәyov  oldu.  Bu  da  әslindә  layihәdә  Azәrbaycan  dövlәt  neft  şirkәtinin 

aparıcı mövqeindәn xәbәr verirdi. 

 

Layihә  çәrçivәsindә  Azәrbaycanda  hasil  edilәcәk  qazın  Gürcüstan  vә  Qara  Dәniz 



vasitәsi ilә Rumıniyaya, Macarıstana vә ordan da digәr Cәnub Şәrqi Avropa ölkәlәrinә 

ixracı  nәzәrdә  tutulur.  Azәrbaycanda  istehsal  edilәcәk  tәbii  qaz  Bakı-Tbilisi-Әrzurum 

marşrutu  ilә  Tbilisiyә  qәdәr,  Tbilisidәn  isә  yeni  inşa  edilәcәk  kәmәrlәr  vasitәsi  ilә 

Gürcüstanın Qara Dәniz sahillәrinә- Poti vә ya Kulevi limanına daşınacaq. Burada yeni 

inşa  edilәcәk  terminalda  tәbii  qaz  mayelәşdirilәrәk  gәmilәrlә  Qara  Dәniz  vasitәsi  ilә 

Rumıniyanın  Konstanta  limanına  daşınacaq.  Orda  isә  tikilәcәk  reqazifikasiya 

terminalında maye qaz yenidәn tәbii qaz halına salınaraq kәmәrlәr vasitәsi ilә Rumıniya 

daxilinә vә Rumıniya üzәrindәn Arad-Szeghed kәmәri vasitәsi ilә Macarıstana vә daha 

sonra  digәr  Avropa  ölkәlәrinә  ixrac  edilәcәk.  Misal  üçün,  Ukrayna,  Bolqarıstan  vә 

Serbiya artıq layihә çәrçivәsindә nәql edilәcәk qazdan pay almaqda maraqlı olduqlarını 

bildiriblәr. Belәliklә, layihә reallaşacağı tәqdirdә Azәrbaycandan qaz alan ölkәlәrin sayı 

artmaqla yanaşı ixrac marşrutlarının da diversifikasiyası tәmin edilmiş olacaq. 

 

Layihәnin mәrhәlәli şәkildә hәyata keçirilmәsi-ilkin mәrhәlәdә 2, ikinci mәrhәlәdә 5 vә 



son  mәrhәlәdә  8  milyard  kub  metr  qazın  daşınması  nәzәrdә  tutulur.  Texniki  iqtisadi 

dәyәrlәndirmә  yekunlaşmadığı  üçün  layihәnin  başa  gәlmәsi  üçün  lazım  olacaq 

sәrmayәnin miqdarı hәlә dәqiq deyil. Layihәnin hәcmindәn asılı olaraq maliyyә xәrclәri 

2-4  milyard  dollar  dәyәrindә  tәxmin  edilir.  Bura  Tbilisidәn  Qara  dәniz  sahilinә  qәdәr 

kәmәrlәrin  inşası,  Gürcüstanın  vә  Rumıniyanın  Qara  Dәniz  sahilindә  terminalların 

tikilmәsi üçün xәrclәri daxildir.  

 

Bu istiqamәtdә işlәr artıq başlanıb. 2012-ci il sentyabrın 25-i layihәnin Texniki İqtisadi 



Dәyәrlәndirilmәsini  aparmaq  üçün  keçirilәn  tenderdә  ingilis  şirkәti  “Penspen”  qalib 

gәldi.  [9]  Texniki  İqtisadi  Dәyәrlәndirmә  çәrçivәsindә  qaz  bazarları,  qaz  tәminatı, 

kәmәr vә LNG (vә ya CNG) terminalların tikintisi üçün mühәndislik işlәri, iqtisadi vә 

maliyyә,  risk  vә  әtraf  mühit  mәsәlәlәri  araşdırılacaq.  Bununla  layihә  barәdә  bir  çox 

suallara aydınlıq gәlәcәk. 

 

İstehsalçı ölkәlәr: Qaz tәminati potensialı vә maraqlar 

 

“AGRI”, ümumiyyәtlә, Azәrbaycanın tәşәbbüsü ilә meydana çıxan bir layihәdir vә ilk 



vaxtlardan  layihә  çәrçivәsindә  Azәrbaycanda  hasil  olunacaq  qazın  daşınması  nәzәrdә 


Ariz Hüseynov                                                                                                     İyun 2013 

tutulur.  Bununla  belә,  gәlәcәkdә  Mәrkәzi  Asiya  ölkәlәrindә  hasil  olunan  qazın  da 

daşınması ehtimalı qalmaqdadır.  

 

2006-cı  ildәn  etibarәn  Şahdәniz  qaz  yatağının  istismara  başlaması  ilә  qaz  istehsalı  3 



dәfә  artdı  vә  Azәrbaycan  tәbii  qaz  idxal  edәn  ölkәdәn  ixrac  edәn  ölkәyә  çevrildi. 

Azәrbaycan illik olaraq Gürcüstana 2 mlrd. kubmetrә qәdәr, Türkiyә 6.6 mlrd. kubmetr, 

Rusiya 3 mlrd. kubmetrә qәdәr vә Yunanıstana 750 mln. kubmetr (amma 2012-ci ilin 

fevral  ayından  etibarәn  dayandırılıb)  qaz  ixrac  edir.  “TANAP”  layihәsinin  reallaşması 

vә  “Şahdәniz  2”  layihәsinin  işlәnmәsi  ilә  Azәrbaycan  Türkiyә  vә  Avropaya  daha  16 

mlrd.  kub  metr  qaz  ixrac  edәcәk.  Bundan  başqa  yeni  kәşf  olunan  (Babәk,  Ümid,)  vә 

perspektivli hesab edilәn (Abşeron) qaz yataqları da var ki, onların istismara başlaması 

ilә  Azәrbaycanın  qaz  hasilatı  әhәmiyyәtli  dәrәcәdә  artacaq.  Bura  hәmçinin  Azәri-

Çıraqlı-Günәşli  yatağından  hasil  edilәn  qazı  da  әlavә  etmәk  lazımdır.  Ümumilikdә 

Azәrbaycanda  qaz  hasilatının  artaraq  2025-ci  ildә  40-50  mlrd.  kub  metrә  çatacağı 

gözlәnilir. [10] Bu isә onu demәyә әsas verir ki, “AGRI” layihәsi reallaşacağı tәqdirdә 

Azәrbaycan  әn  azı  ilkin  mәrhәlәdә  vә  müәyyәn  hәcmdә  qaz  tәminatını  öz  üzәrinә 

götürә bilәr vә bunda maraqlıdır da. 

 

Sual yarana bilәr ki, “TANAP” vә onun davamı olacaq “Nabucco West” vә ya “TAP” 



(bu  layihәlәr  arasında  seçimin  2013-cü  ildә  edilәcәyi  gözlәnilir  [11])  layihәlәri 

çәrçivәsindә  Azәrbaycan  onsuz  da  Avropa  vә  dünya  bazarlarına  (hәm  dә  daha  böyük 

hәcmdә)    qaz  ixrac  etmәk  imkanı  әldә  edәcәksә,  “AGRI”  layihәsinә  nә  ehtiyac  qalır. 

“Nabucco West” layihәsi üstün seçilәrsә, o zaman bu sual daha da mәntiqli görünәcәk, 

çünki,  bu  layihә  (Avstriya  vә  digәr  ölkәlәrlә  yanaşı)  “AGRI”  ilә  eyni  bazarları 

(Bolqarıstan, Rumıniya, Macarıstan) qazla tәmin etmәyi hәdәflәyir. 

 

Mәsәlә burasındadır ki, “Nabucco West”-in seçilib seçilmәyәcәyi hәlә mәlum deyil. Bu 



baş  vermәsә  vә  “TAP”  layihәsinә  üstünlük  verilsә  Azәrbaycan  qazı  Rumıniya, 

Macarıstan,  Ukrayna,  Bolqarıstan,  Serbiya  vә  digәr  region  ölkәlәrindәn  yan  keçәrәk 

Türkiyә  sәrhәddindәn  Yunanıstan-Albaniya-İtalya  marşrutu  ilә  daşınacaq.  Bu  ölkәlәrә 

qaz  ixrac  etmәk  üçün  isә  “AGRI”  layihәsi  әhәmiyyәtli  olacaq.  Bu  o  demәk  deyil  ki, 

“Nabucco  West”  layihәsi  reallaşarsa  “AGRI”  layihәsinin  әhәmiyyәti  qalmayacaq. 

Baxmayaraq ki, hәr iki layihәdә eyni bazarlara qaz ixrac edilmәsi nәzәrdә tutulur, qaz 

bu bazarlara müxtәlif marşrutlarla nәql edilәcәk. Azәrbaycan bunda maraqlıdır, çünki, 

mәqsәd  tәk  ixrac  bazarlarının  deyil,  hәm  dә  ixrac  marşrutlarının  diversifikasiyasını 

tәmin etmәkdir. [12] 

 

Bundan  әlavә,  qaz  tәminatı  mәsәlәsindә  müsbәt  amillәrdәn  biri  gәlәcәkdә  Mәrkәzi 



Asiya  qazının  da  bu  layihә  çәrçivәsindә  daşınması  ehtimalıdır.  Bunun  üçün  ilk  öncә, 

Türkmәnistan  qazının  Xәzәr  dәnizi  vasitәsi  ilә  Azәrbaycana  daşınması  üçün  lazımi 

infrastruktur  inkişaf  etdirilmәlidir.  Bu,  uzun  zamandır  haqqında  danışılan  amma 

gerçәklәşmәsi  üçün  bir  iş  görülmәyәn  Trans-Xәzәr  boru-kәmәrinin  inşasından  sonra 

mümkün  ola  bilәrdi.  Amma,  baxmayaraq  ki,  orta  vә  uzun  müddәtә  layihәnin 

reallaşdırılması ehtimalı qalmaqdadır, yaxın gәlәcәkdә bu gözlәnilmir.  

 

Buna  baxmayaraq,  2011-ci  ilin  mayında  Türkmәnistan  tәrәfi  “AGRI”  layihәsinә 



qoşularaq  öz qazını mayelәşmiş halda bu layihә çәrçivәsindә Avropaya ixrac etmәkdә 

maraqlı olduğunu bildirdi. [13] Amma bunun hansı formada hәyata keçirilәcәyi mәlum 




Academic Views

 

5

deyildi.  2012-ci  ilin  avqustunda  isә  mәlum  oldu  ki,  Türkmәnistan  Dәniz  vә  Çay 



Nәqliyyatı üzrә Dövlәt Xidmәti sıxılmış (CNG) türkmәn qazının Xәzәr Dәnizi vasitәsi 

ilә xüsusi konteynerlәrdә gәmiylә Azәrbaycana vә daha sonra qatarla Gürcüstanın Qara 

dәniz  sahillәrinә,  oradan  isә  Avropaya  ixracı  variantını  araşdırır.  [14]  Bu 

Türkmәnistanın alternativ ixrac marşrutlarına verdiyi önәmin göstәricisidir. 

 

Artıq  neçә  ildir  ki,  Türkmәnistan  qazının  Rusiyaya  alternativ  yolla,  yәni  Xәzәr  dәnizi 



vasitәsi ilә Azәrbaycan üzәrindәn Avropaya nәqlini tәmin etmәk üçün Trans-Xәzәr boru 

kәmәrinin  inşası  müzakirә  olunur.  Bu  danışıqlar  bir  nәticә  vermәdiyi  üçün 

Türkmәnistan  qaz  ixracını  diversifikasiyasını  (boru  kәmәrlәri  ilә  deyil)  digәr  üsullarla 

tәmin  etmәyin  yollarını  axtarır.  Belәliklә,  “AGRI”  layihәsindә  iştirak  etmәk  bu 

yollardan biri kimi Türkmәnistan hökumәtinin maraq dairәsindәdir.  

 

Ümumilikdә  qaz  tәminatı  ilә  bağlı  “hәr  şey  aydındır”  deyә  bilmәsәk  dә,  artan  qaz 



hasilatı fonunda Azәrbaycanın әn azı ilkin mәrhәlәdә vә müәyәn hәcmdә layihәni qazla 

tәmin  elәmә  ehtimalları  yüksәk  görünür.  Üstәlik,  Türkmәnistan  tәrәfinin  Trans-Xәzәr 

boru kәmәri vasitәsi ilә olmasa da, mayelәşdirilmiş halda qaz ixrac etmә istәyi layihәnin 

qaz tәminatı baxımından müsbәt amil kimi qiymәtlәndirilmәlidir.



 

İstehlakçı ölkәlәr: Alıcılıq potensialı vә maraqlar 

 

“AGRI” layihәsi çәrçivәsindә qazın mümkün alıcıları sırasında Rumıniya, Macarıstan, 



Bolqarıstan,  Ukrayna  vә  Serbiya  kimi  ölkәlәr  var.  Mayelәşdirilmiş  qaz  Rumıniya 

sahillәrindә  yenidәn  tәbii  qaz  halına  gәtirildikdәn  sonra  daxili  kәmәrlәr  vә 

interkonnektorlar vasitәsi ilә digәr region ölkәlәrinә nәql oluna bilәcәk. Bunun üçün, bu 

ölkәlәr arasında interkonnektorların inşası lazım olacaq. 

 

Rumıniya xarici mәnbәlәrdәn asılılıq baxımından digәr region ölkәlәri ilә müqayisәdә 



daha  yaxşı  vәziyyәtdәdir.  Xüsusilә  dә  qaz  istehlakının  böyük  hissәsi  (80%)  daxili 

istehsal hesabına qarşılanır vә yalnız 20%-i Rusiyadan idxal edilir. [15] Amma bu heç 

dә  Rumıniya  üçün  “AGRI”  layihәsinin  әhәmiyyәtini  azaltmır  vә  buna  görәdir  ki, 

Rumıniya ilk vaxtlardan layihә çәrçivәsindә әn fәal tәrәfdaşlardandır. Әn azı ona görә 

ki, Rumıniyada böyük hәcmdә, (2010-cu) ildә 11 mlrd. kub metr qaz istehlak edilir vә 

bunun  20%-i  kifayәt  qәdәr  qaz  demkdir.  Odur  ki,  bunun  müәyyәn  hissәsini  alternativ 

mәnbәlәrdәn  tәmin  etmәk  pis  olmaz.  Amma,  әlbәttә  ki,  “AGRI”  layihәsindә  iştirak 

etmәklә Rumıniya qaz tәminatını yaxşılaşdırmaqdan başqa (vә ya daha çox) regionda öz 

strateji  әhәmiyyәtini  artırmağı  düşünür.  Layihә  Rumıniyaya  regiondakı  digәr  ölkәlәrә 

qaz ixarcı üçün tranzit ölkә kimi әhәmiyyәtini artırmaq imkanı verәcәk. Serbiya artıq bu 

istiqamәtdә  Rumıniya  ilә  әmәkdaşlıqda  maraqlı  olduğunu  bildirib  vә  Rumıniya 

prezidenti Serbiyanın layihәdәn yararlanmasına yardım edәcәyini söylәyib. [16] 2012-ci 

il  Sentyabrın  7-dә  Rumıniyanın  Azәrbaycandakı  sәfiri  ölkәsinin  Azәrbaycan  vә 

Türkmәnistanla  üçtәrәfli  danışıqlarda  Avropa  İttifaqının  mövqeyinin  formalaşmasında 

tәsirli  rol  oyanaya  bilәcәyini  vә  Azәrbaycanla  Rumıniya  arasındakı  mövcud  strateji 

әmәkdaşlığın  buna  yaxşı  şәrait  yaratdığını  bildirdi.  [17]  Belәliklә,  Rumıniya  Xәzәr 

hövzәsindәn  Qara  Dәniz  regionu  vә  qonşu  region  ölkәlәrinә  hidrokarbon  resursların 

nәqlindә, istәr diplomatik danışıqlarda iştirakı ilә, istәrsә dә tranzit vә idxalçı ölkә kimi 

regiondakı mövqeini güclәndirmәk niyyәtindәdir.  

 



Ariz Hüseynov                                                                                                     İyun 2013 

Macarıstan  Azәrbaycandan  maye  qaz  almaq  istәyәn  vә  “AGRI”  layihәsi 

tәrәfdaşlarından  biridir.  İlkin  razılaşma  Azәrbaycan,  Gürcüstan  vә  Rumıniya  arasında 

bağlansa  da  sonradan  Macarıstanın  “MVM”  şirkәti  dә  layihәyә  qoşuldu.  Layihә 

çәrçivәsindә 

Rumıniyadan 

Macarıstana 

qaz 


nәqli 

üçün 


Arad-Szeghed 

interkonnektorunun inşası nәzәrdә tutulur. Layihәyә qoşulmaq Macarıstan üçün hәyati 

әhәmiyyәt kәsb etmәyәcәk, çünki Macarıstanda illik qaz istehlakı 12 mlrd. kub metrdir 

ki,  “AGRI”  layihәsi  çәrçivәsindә  idxal  edilәcәk  qaz  bu  tәlәbatın  çox  az  hissәsini 

qarşılya  bilәr.  Amma  әlbәttә,  müxtәlif  mәnbәlәrdәn  qaz  idxalı,  hәcmindәn  asılı 

olmayaraq  hәr  zaman  müsbәt    qiymәtlәndirilir  vә  Macarıstan  bu    layihәnin 

reallaşmasında maraqlıdır. Onu da qeyd etmәk lazımdır ki, “AGRI” layihәsinin mәhdud 

hәcmi, Macarıstanı gәlәcәkdә “Nabucco West” layihәsi çәrçivәsindә dә Azәrbaycandan 

qaz  almaqda  maraqlı  edәcәk.  [18]  Belә  olduqda  Macarıstan  müxtәlif  marşrutlarla 

Azәrbaycan qazını idxal edәn ölkәlәrdәn olacaq.  

 

Digәr  potensial  alıcı  isә  Ukraynadır.  2011-ci  il,  sentyabrın  19-da  Azәrbaycan  vә 



Ukrayna  enerji  nazirlәri  mayelәşdirilmiş  qaz  ixracı  barәdә  protokol  imzaladılar  [5]. 

2012-ci  ilin  sentyabrında  isә  Azәrbaycan  Sәnaye  vә  Energetika  naziri  müavini 

N.Abbasov  bildirdi  ki,  Ukrayna  tәrәfi  “AGRI”  layihәsinә  qoşulmaqda  maraqlıdır  vә 

bunun üçün Ukraynanın Qara Dәniz sahillәrindә terminalın tikilmәsi tәşәbbüsü ilә çıxış 

edir. [19] Ukrayna yuxarıda qeyd edildiyi kimi hәlә “Ağ Axın” layihәsi gündәmdә ikәn 

bu layihәnin әsas tәşәbbüskarlarından idi. O zaman Ukrayna baş naziri Y. Timoşenko 

bu  layihә  çәrçivәsindә  kәmәrlәrin  Ukraynanın  Qara  Dәniz  sahilindәki  Krım 

yarımadasından  keçәrәk  Rumıniyaya  birlәşmәsinin  tәrәfdarı  idi.  “Ağ  Axın”  layihәsi 

aktuallığını  itirdikdәn  vә  “AGRI”  layihәsi  meydana  çıxdıqdan  sonra  Ukrayna  bu 

layihәyә maraq göstәrmәyә başladı. Ukrayna bu layihә çәrçivәsindә qaz idxal etmәklә 

Rusiyadan  asılılıqdan  tam  olaraq  yaxa  qurtara  bilmәsә  dә  bu  asılılığı  müәyyәn  qәdәr 

azaltmış  olacaq.  Bundan  әlavә,  Azәrbaycan  qazının  Rusiyadan  idxal  edilәn  qazla 

müqayisәdә daha ucuz başa gәlәcәyi gözlәnilir. [20]  

 

Azәrbaycandan qaz idxal etmәkdә başqa maraqlı tәrәf Bolqarıstandır. Hәlә 2010-cu ilin 



oktyabrında  Baş  Nazir  Boyko  Borisov  Bolqarıstanın  Azәrbaycandan  “AGRI”  layihәsi 

çәrçivәsindә  qaz  almaq  istәyini  ifadә  etmişdir.  [21]  Düzdür  sonradan  Bolqarıstanın 

Türkiyә  üzәrindәn  Azәrbaycan  qazını  alması  fikri  meydana  çıxdı  vә  Türkiyә  ilә 

Bolqarıstanı birlәşdirәcәk qaz kәmәrinin tikilmәsi tәklifi irәli sürüldü. [22] Bu variant 

bu  gün  dә  aktuallığını  qoruyur.  Amma  bununla  yanaşı  2012-ci  il  sentyabrında 

Azәrbaycan  Sәnaye  vә  Energetika  naziri  müavini  N.  Abbasov  “AGRI”  layihәsindә 

maralı ölkәlәr sırasında Bolqarıstanın da adını çәkdi. [23] 

 

Bolqarıstanda  illik  2.5  mlrd.  kubmetrә  qәdәr  qaz  istehlak  edilir  vә  bunun  hamısı 



Rusiyadan  idxal  edilir.  Odur  ki,  Azәrbaycandan  alınacaq  qaz  enerji  mәnbәlәrinin 

diversifikasiyası  baxımından  çox  әhәmiyyәtli  olacaq  vә  bu  asılılığı  yarı-yarıya  azalda 

bilәr.  Bu  sәbәbdәn  Bolqarıstan  “AGRI”  layihәsindә  әn  azı  Azәrbaycandan  qaz  almaq 

üçün variantlardan biri kimi maraqlıdır.  

 

Serbiya  da  layihәdә  iştirak  etmәkdә  vә  bu  dәhliz  vasitәsi  ilә  Azәrbaycandan  qaz 



almaqda  maraqlıdır.  Bunu  Serbiya  prezidenti  Boris  Tadiç    2011-ci  il  sonlarında 

Rumıniyaya  sәfәri  zamanı  Trayan  Basesku  ilә  görüşündә  ifadә  etmişdi.  [24]  Serbiya 

hal-hazırda  tәlәbatını,  Rusiyadan  Ukrayna  vә  Macarıstan  vasitәsi  ilә  idxal  edilәn  qaz 



Academic Views

 

7

hesabına  qarşılayır.  Bundan  başqa,  Serbiya  Rusiyanın  “Cәnub  Axını”  layihәsindә  dә 



tәrәfdaşlardan biridir. Belәliklә, idxal marşrutları müxtәlif olsa da qaz eyni mәnbәdәn-

Rusiyadan  idxal  edilir.  Tәk  mәnbәdәn  asılı  qalmamaq  vә  enerji  idxalının 

diversifikasiyasını  tәmin  etmәk  üçün  Serbiya  “AGRI”  kimi  alternativ  layihәlәrә 

әhәmiyyәt verir. Serbiyanın Azәrbaycandakı sәfirinin sözlәri ilә desәk Serbiya “AGRI” 

layihәsindә maraqlıdır vә “Balkanlara qaz nәqli ilә bağlı hәr bir layihәdә iştirak etmәyә 

hazırdır”. [25] 



 

“AGRI”  layihәsinin maliyyәlәşdirilmәsi  

 

“AGRI”  layihәsi  barәdә  sual  doğuran  mәqam  vә  әslindә  hәlledici  mәsәlәlәrdәn  olan 



layihәni  kimin  maliyyәlәşdirәcәyi  vә  hәyata  keçirәcәyi  ilә  bağlıdır.  Nәzәr  salanda 

görürük ki, layihә tәrәfdaşları mövcud maliyyә ehtiyyatı vә/vә ya tәcrübә baxımından o 

qәdәr dә yaxşı vәziyyәtdә deyil.  

 

Gürcüstanın  dövlәtә  mәxsus  “Neft  vә  Qaz  Korporasiyası”  şirkәti  әsasәn  ölkә 



әrazisindәki mövcud neft vә qaz kәmәrlәrinin fәaliyyәtinә nәzarәt edir vә bu günә qәdәr 

“AGRI”  kimi  böyük  layihәlәrdә  iştirak  etmәk  kimi  tәcrübәsi  olmayıb.  Tәcrübәsizliklә 

yanaşı  şirkәtin  vә  Gürcüstan  dövlәtinin  maliyyә  imkanları  ona  bu  layihәnin 

maliyyәlәşdirilmәsindә dә iştirak etmәyә imkan vermir.  

 

Layihәdәki digәr tәrәfdaş Rumıniyanın “Romgaz” şirkәti, baxmayaraq ki, bütün Şәrqi 



Avropada әn böyük enerji şirkәtlәrindәn sayılır, çәtin ki, lazımı maliyyәni ayıra bilsin. 

Şirkәtin  80%  sәhmlәri  hökumәtә  mәxsusdur  vә  hal-hazırda  Rumıniya  maliyyә 

böhranından  әziyyәt  çәkir.  Avropa  İttifaqı  vә  Dünya  Maliyyә  Fondu  ilә  razılaşmaya 

görә  hökumәt  böhrandan  çıxış  yolu  kimi  maliyyә  ehtiyatlarını  güclәndirmәk  üçün 

dövlәt  şirkәtlәrinin  özәllәşdirilmәsini  tәmin  etmәlidir.  O  cümlәdәn  “Romqaz”-ın  da 

sәhmlәrinin  müәyyәn  hissәsinin  özәllәşdirilmәsi  gözlәnilir.  Odur  ki,  “Romqaz”-ın 

“AGRI” layihәsinin maliyyәlәşdirilmәsindә tәsirli dәrәcәdә, iştirakı gözlәnilmir. 

 

Macarıstanın dövlәt şirkәti olan “MVM” isә elektrik enerjisi sahәsindә fәaliyyәt göstәrir 



vә  yalnız  2011-ildәn  etibarәn  tәbii  qaz  sahәsinә  maraq  göstәrmәyә  başlayıb.  Bu  günә 

qәdәr  “AGRI”  ilә  yanaşı  bir  sıra  digәr  layihәlәrә  maraq  göstәrsә  dә  bu  sahәdә 

әhәmiyyәtli uğur qazanmayıb. Üstәlik, Macarıstan da digәr region ölkәlәri kimi maliyyә 

böhranından әziyyәt çәkir vә Rumıniya kimi Macarıstan da Dünya Maliyyә Fondundan 

yardım almaq üçün müqavilә imzalamağa hazırlaşır. Belәliklә, Macarıstan tәmsilçisi dә 

“AGRI” üçün lazımı maliyyә imkanları vә tәcrübәyә sahib deyil. 

 

Layihәnin  Avropa  strukturları  tәrәfindәn  maliyyәlәşdirmәsi  ehtimalı  da  eyni  sәbәb-



Avropanı  bürüyәn  maliyyә  böhranı  sәbәbi  ilә  inandırıcı  görünmür.  Hәm  dә  Avropa 

Birliyi  böhrandan  әvvәl  belә  bu  kimi  layihәlәrә  (misal  üçün  “Nabucco”)  maliyyә 

ayırmaqda hәvәsli görünmürdü. 

 

Yeganә  olaraq  Azәrbaycan  Dövlәt  Neft  Şirkәtinin  (ARDNŞ)  tәcrübәsi  vә  maliyyә 



resursları ona layihәnin hәyata keçirilmәsindә tәsirli rol oynamağa imkan verir. Amma 

nәzәrә  almaq  lazımdır  ki,  “ARDNŞ”  2013-cü  ildә  inşasına  başlanılacaq  “TANAP” 

layihәsindә  әsas  iştirakçıdır  vә  layihәnin  maliyyәlәşmәsi  dә  Azәrbaycan  Dovlәt  Neft 

Fondunun  hesabına  edilәcәk.  Hәr  halda  artan  maliyyә  ehtiyatları  vә  yüksәk  kredit 




Ariz Hüseynov                                                                                                     İyun 2013 

reytinqi “ARDNŞ”-ә imkan verә bilәr ki, layihәnin reallaşmasında әsas mәsuliyyәti öz 

üzәrinә götürsün. 

 

Nәticә 

 

Belәliklә,  Türkiyә  ilә  qazın  ixracı,  tranziti,  hәcmi  vә  qiymәti  barәdә  şәrtlәrin 



razılaşdırılmasında  yaranan  çәtinliklәr  Azәrbaycanı  alternativ  ixrac  marşrutlarının 

axtarışına  sovq  etdi  ki,  bunun  da  nәticәlәrindәn  biri  kimi  “AGRI”  layihәsi  meydana 

çıxdı. Bu layihә Azәrbaycana Avropa bazarlarına yeni vә alternativ marşrutla qaz ixrac 

etmәk  imkanı  verәcәk.  Artan  qaz  hasilatı  isә  müxtәlif  layihәlәri  qazla  tәmin  etmәyә 

imkan verir. Üstәlik layihәdә iştirak etmәkdә maraqlı olan Türkmәnistanın da gәlәcәkdә 

layihә çәrçivәsindә qaz ixrac etmә ehtimalı var. 

 

Bundan başqa tranzit ölkә kimi Gürcüstan, hәm tranzit hәm idxalçı ölkә kimi Rumıniya, 



idxalçı  ölkәlәr  kimi  Macarıstan,  Ukrayna,  Serbiya,  Bolqarıstan  da  layihәdә  eyni 

dәrәcәdә  maraqlıdır.  Gürcüstan  vә  Rumıniya  tranzit  ölkә  olaraq  bununla  öz  strateji 

әhәmiyyәtlәrini  artırmış  olacaqlar.  Rumıniya  hәmçinin  yeni  mәnbәdәn  qaz  almaq 

imkanı  qazanacaq,  baxmayaraq  ki,  әsas  tәlәbatı  daxili  istehsal  hesabına  ödәyir.  Digәr 

ölkәlәr  dә  Azәrbaycandan  qaz  idxal  etmәklә  yeganә  mәnbәdәn,  Rusiyadan  asılılığı 

qismәn dә olsa azaltmış olacaqlar. 

 

Yeganә olaraq, layihәnin maliyyәlәşdirilmәsi ilә bağlı bәzi suallar yaranır. Layihәdәki 



tәrәfdaşlar  mәhdud  maliyyә  ehtiyatları,  maliyyә  vә  iqtisadi  böhran  vә  bu  kimi  böyük 

regional layihәlәrdә tәcrübәlәri olmaması sәbәbi ilә onun reallaşmasına töhvә vermәkdә 

çәtinlik çәkәcәklәri ehtimal edilir. Bununla belә, Azәrbaycan Dövlәt Neft Şirkәti istәr 

tәcrübә, istәrsә dә maliyyә ehtiyyatları baxımından layihәnin reallaşmasında aparıcı rolu 

öz üzәrinә götürә bilәr. 

 

Belәliklә,  reallaşacağı  tәqdirdә  “AGRI”  layihәsi  istehsalçı  ölkәlәrin  ixrac 



marşrutlarının,  istehlakçı  ölkәlәrin  isә  idxal  mәnbәlәrinin  diversifikasiyasını  tәmin 

edәcәk,  hәmçinin  tranzit  ölkәlәrә  öz  strateji  әhәmiyyәtini  artırmaq  imkanı  verәcәk. 

Bunlar da özü-özlüyündә layihәnin hәyata keçmәsi ehtimalını artıran amillәrdir. 

 

 



Әdәbiyyat: 

 

[1] Cain, Michael j. G., et all. “Linking The Caspian To Europe: Repercussions Of The 



Trans-Anatolian Pipeline”, Rethink Paper 06, October 2012. 

[2] Tsakiris, Theodoros, “Hungary Joins AGRI Project As Azeris Target Production 

Doubling by 2020”, EKEM

(http://www.ekemeuroenergy.org/en/index.php?option=com_content&view=article&id

=176:hungary-joins-agri-project-as-azeris-target-production-doubling-by-

2020&catid=45:caspian-sea-black-sea-and-south-east-europe&Itemid=69). 




Academic Views

 

9

[3] Roberto Pirani, “White Stream™: A Priority Project of the EU and integral 



component of the Southern Gas Corridor”, OSCE – Ashgabat, May 2010; 

(http://www.osce.org/ashgabat/67922). 

[4] “A Pipeline through the Waters of Many Nations”, Nord Stream; (http://www.nord-

stream.com/pipeline/permits/).  

[5] Socor, Vladimir, “White Stream can De-Monopolize the Turkish Transit of Gas to 

Europe”, Eurasia Daily Monitor, Vol. 6 Issue 199, 29 Oktyabr 2009; 

(http://www.jamestown.org/single/?no_cache=1&tx_ttnews%5Btt_news%5D=35667#.

Ua2RnLuXSRJ). 

[6] Ibrahimov, Rovshan, “AGRI: Can it be an Alternative Route?”, The Journal of 

Turkish Weekly, 28 Yanvar 2011, (http://www.turkishweekly.net/columnist/3415/agri-

can-it-be-an-alternative-route.html). 

[7] “United Nations Convention on the Law of the Sea, Part V, Exclusive Economic 

Zone”; (http://www.un.org/Depts/los/convention_agreements/texts/unclos/part5.htm). 

[8] Ibid, Tsakiris, Theodoros, “Hungary Joins AGRI Project As Azeris Target 

Production Doubling by 2020”. 

[9] “К проекту AGRI могут подключиться новые участники”, Day.az, 27 Sentyabr 

2012; (http://news.day.az/economy/357416.html). 

[10] “Rovnag Abdullayev: Gas production of Azerbaijan will reach 40 bln cbm in 

2025”, Apa, 6 Sentyabr 2012; (http://en.apa.az/news/178395). 

[11] “Decision on Nabucco West pipeline expected in early 2013”, EUbusiness, 8 

Oktyabr 2012; (http://www.eubusiness.com/news-eu/energy-natural-gas.jww).  

[12] “Стратегия транспортировки энергетических ресурсов”, Азербайджан

(http://www.azerbaijans.com/content_1030_ru.html). 

[13] Hasanov, H., “Turkmenistan displays interest in AGRI pipeline project”, Trend, 13 

May 2012; (http://en.trend.az/capital/energy/1875389.html). 

[14] Hasanov, H., “Turkmenistan studies possibility of liquefied gas export through 

Azerbaijan”, Trend, 8 Avqust 2012; (http://en.trend.az/capital/energy/2054555.html). 

[15] Writer, Staff, “Romanian gas consumption hits record, increases imports”, Energy 

Daily, 31 Yanvar 2012; (http://www.energy-

daily.com/reports/Romanian_gas_consumption_hits_record_increases_imports_999.ht

ml). 



Ariz Hüseynov                                                                                                     İyun 2013 

[16] Savic, Misha, “Serbia Wants to Join AGRI Gas Project to Tap Caspian Supplies”, 

Bloomberg, 1 Noyabr 2011; (http://www.bloomberg.com/news/2011-11-01/serbia-

wants-to-join-agri-gas-project-to-tap-caspian-supplies.html). 

[17] “Romanian ambassador to Azerbaijan: We hope for feasibility study for AGRI 

project in November”, actmedia, 6 Sentyabr 2012; (http://actmedia.eu/energy-and-

environment/romanian-ambassador-to-azerbaijan-we-hope-for-feasibility-study-for-

agri-project-in-november/41912).   

[18] Doç. Dr. Rövşәn İbrahimovla müsahibә, Vroslav, Polşa, 1 Noyabr 2012. 

[19] “Ukraine and Bulgaria interested in AGRI project - Deputy Minister of 

Azerbaijan”, 28 Sentyabr 2012; (http://ua-energy.org/en/post/24774). 

[20]  Jackson, Alex, “AGRI Project Moves Ahead”, Natural Gas Europe, 8 Oktyabr 

2012; (http://www.naturalgaseurope.com/agri-project-moves-ahead).  

[21] Tsakiris, Theodoros, “Can the AGRI Project Revolutionize Regional Gas 

Geopolitics?”, EKEM

(http://www.ekemeuroenergy.org/en/index.php?option=com_content&view=article&id

=100:can-the-agri-project-revolutionize-regional-gas-geopolitics&catid=45:caspian-sea-

black-sea-and-south-east-europe&Itemid=69).  

[22] “Azerbaijan confirms willingness to deliver gas to Bulgaria”, thesofiaecho, 21 

Sentyabr 2011; (http://sofiaecho.com/2011/09/21/1161353_azerbaijan-confirms-

willingness-to-deliver-gas-to-bulgaria).  

[23] Ibid, “К проекту AGRI могут подключиться новые участники”. 

[24] Ibid, Savic, Misha. 

[25] “Serbia seeks to join AGRI project”, AZERNEWS, 14 Fevral 2012; 

(http://www.azernews.az/oil_and_gas/41331.html). 

 

Ariz Hüseynov Strateji Araşdırmalar Mәrkәzi Xarici siyasәt mәsәlәlәrinin tәhlili 



şöbәsinin aparıcı mәslәhәtçisidir. 

 

 





Yüklə 104,61 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə