A z ə r b a y c a n ata türk m ə r k ə z I M. N.Ç O b a n o V
Yüklə 7,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
Azərbaycan XIX əsrin birinci rübündə tarixi düşmənlə rimiz - Rusiya və İran dövlətləri tərəfindən iki işğal zona sına bölünmüş, Quzey Azərbaycanı (130 min kv.km.ərazi) Rusiyanın, Güney Azərbaycanı isə (280 min kv. km. əra zi) İranın müstəmləkəsinə çevrilmişdir. Bundan sonra, Quzey Azərbaycanın Qərb torpaqlarında yaşayan türklər "xalqlar həbsxanası" Çar Rusiyası, sonra isə onun varisi olan bədnam Sovet imperiyası tərəfindən repressiyalara məniz qalmış, mərhələ-mərhələ öz dədə-baba yurdların dan qovulmuşlar. Artıq, on ildən çoxdur ki, Qərbi Azər baycan torpağı özünün tarixi övladlarından-Azərbaycan türklərindən aralı düşmüş, onlarsız qəribsəyir... Ümid edi rəm ki, tarixi həqiqətlər bir zaman öz yerini tapacaq, tarixi Azərbaycan torpağı özünün doğma sakinlərini yenidən qəbul edəcəkdir. Hazırkı Ermənistan deyilən ölkənin əra zisinin 82%-dən çoxu tarixən Oğuz türklərinin torpağı ol muş, oradakı bütün tikililərin, maddi mədəniyyət abidə lərinin 80%-dən çoxu da türklərin əməyi və əli ilə yara dılmış, toponimik adların (yer adlarının) 86%-dən çoxu da türk mənşəli olmuşdur... Həmçinin Azərbaycan türkləri dağınıq halda Türkiyə də, Rusiya Federasiyasında, Özbəkistanda, Türkmənis tanda, Qırğızıstanda, Tacikistanda, Almaniyada, ABŞ-da, Hindistanda, Pakistanda, Kanadada, Misirdə və digər ölkələrdə do yaşayırlar... Təsadüfi deyil ki, dünyanın ondan çox ölkəsində Azər baycan türkcəsində müxtəlif qəzet və jurnallar, kitablar nəşr olunur, radio və televiziya verilişləri aparılır, Həm 28 çinin bəzi ölkələrin ali məktəblərində Azərbaycan-türk dili öyrənilir və elmi müəssisələrdə tədqiq olunur. Azərbaycan-türk dili bir sıra qonşu ölkələrin müxtəlif ali məktəblərinin auditoriyalarında səsləndiyi kimi, bir sıra uzaq xarici ölkələrin ali məktəblərində də tələbələrə öyrədilir. Ayrı-ayrı ölkələrdə Azərbaycan-türk dilinə aid tədqiqatlar aparılır və müxtəlif səviyyəli dərs vəsaitləri, dərsliklər, monoqrafiyalar, məqalələr hazırlanıb çap edi lir. Məsələn, İngiltərənin Oksford Universitetinin profes soru S.K.Simpson ingilis tələbələrinə Azərbaycan-türk dilini öyrətmək məqsədilə 1957-ci ildə Azərbaycan-türk dilinə dair dərslik hazırlayıb çap etdirmişdir. Son zaman larda Azərbaycan-türk dili və ədəbiyyatının tədqiqinə olan maraq başqa ölkələrdə də artmışdır. Bu sahədə Al maniyada Hans Peter Əhməd Şmidenin, Polşada Mariya Zayonçkovskayanm, Çexoslovakiyada Nadya Bednaro- vanm, Gürcüstanda Serqey Çikiyanm, Venera Cangidzc- nin, Leyla Eradzenin və başqalarının fəaliyyətini xüsusilə qeyd etmək olar. Onlar Azərbaycan-türk dili, folkloru və ədəbiyyatının müxtəlif sahələrinə dair maraqlı tədqiqat işləri yaratmışlar. Hazırda dünyanın bir sıra ölkələrində Azərbaycan-türk dilinin tədqiqinə və öyrənilməsinə əhəmiyyətli dərəcədə yer verilmişdir. O cümlədən, Gü ney Azərbaycanında (İranda), Türkiyədə, Avstriyada, Fransada və digər ölkələrdə onlarla alimlər Azərbaycan- türk dilinin, ədəbiyyatının və mədəniyyətinin araşdırıl ması və onun tədrisi ilə məşğul olurlar. 29 ALTAY DİLLƏRİ AİLƏSİNDƏ AZƏRBAYCAN- TÜRK DİLİNİN XÜSUSİ MÖVQEYİNİN TƏŞƏKKÜL TAPMASININ ƏSAS ŞƏRTLƏRİ Dünyanın digər dil ailələrində müəyyən səviyyədə apa rıcı dillər olduğu kimi, Altay dilləri ailəsinə daxil olan dillər arasında da Azərbaycan-türk və Osmanlı türkcəsinin tarixin müəyyən mərhələlərində aparıcı rolu və xüsusi mövqeyi olmuşdur. Bu sahədə Azərbaycan-türk dilinin xüsusi mövqeyi erkən orta əsrlərdən etibarən bariz şəkildə özünü büruzə vermişdir. Bu isə, hər şeydən əvvəl, bir sıra tarixi- siyasi və ictimai hadisələrlə bağlı olmuş və Azərbaycan- türk dilinin xüsusi mövqeyinin təşəkkül tapmasına geniş şərait yaratmışdır. Bu şərait bir sıra obyektiv və bəzən də subyektiv səbəblərlə bağlı olmuşdur. Bizim mülahizəmizə görə homiıı səbəblər aşağıdakılardan ibarətdir: 1. Altay dilləri ailəsində Azərbaycan-türk dilinin xü susi mövqeyinin təşəkkül tapmasının ilkin və bəlkə də, başlıca səbəblərindən birincisini Azərbaycan türkcəsinin etiogenezisini təşkil edən tayfaların və tayfa birliklərinin hələ eramızdan bir neçə min il əvvəl geniş, vahid bir böl gədə və ya ərazidə məskonləşməsi, vahid ictimai-siyasi qurum kimi fəaliyyət göstərməsi və ən nəhayət, III -V əsrlərdən ümumxalq halında birləşməsi, özlərinin qədim dövlətçiliyini, dövlətçilik ənənələrini yaratması ilə bağlı 30 olmuşdur. Tarixi sənədlərin verdiyi məlumatlara görə, "İskit (Skif) çarlığı (Turan imperiyası), Midiya (Mada), Sak-Massaket, Atropatena və.b. dövlətlər Azərbaycan- türk xalqının e.ə. yaratdığı möhtəşəm dövlətləridir" (El- məddin Əlibəyzadə, İqrar Əliyevin əleyhinə 9 məqalə və ona 3 əlavə, Bakı, 2000, səh. 16). 2. Digər səbəbi isə, Azərbaycanın əlverişli geostrateji mövqeyi-Şərqlə Qərb, Şimalla Cənub arasında böyük körpü rolunu oynaması, həmçinin Qədim İpək yolunun və digər ticarət yollarının bu ərazidən keçməsi ilə bağlı ol muşdur. Şübhəsiz ki, bu da bir tərəfdən ölkənin iqtisadiy yatının və mədəniyyətinin inkişaf etməsinə, digər tərəf dən də Azərbaycan-türk dilinin xalqlararası ünsiyyət vasitəsinə çevrilməsinə şərait yaratmışdır. Başqa sözlə desək, ulu babalarımızın tarixin qədim dövrlərində özlərinin tayfa birliklərini və dövlətlərini yaratması, onlara ünsiyyət vasitəsi kimi xidmət edən dilin də sürətlə inkişaf etməsinə və sabitləşməsinə səbəb olmuşdur. 3. Azərbaycan türklərinin tarixin lap qədim zaman larından geniş bir ərazidə yayılması və demək olar ki, tarixin bütün mərhələlərində sayca çoxluq təşkil etməsi də digər türk dillərinə nisbətən bu dilin mövqeyinin güc lənməsinə və artmasına geniş şərait yaratmışdır.Əlbəttə, bu da təsadüfi deyil. Çünki Azərbaycan-türk ədəbi dilinin şifahi qolunun sabitləşməsi dövründən təxminən 15 əsrdən çox vaxt keçmişdir. Onun ən klassik nümunələ rindən biri olan "Kitabi- Dədə Qorqud" dastanlarını, yüz- 31 Yüklə 7,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|