A z ə r b a y c a n ata türk m ə r k ə z I M. N.Ç O b a n o V
Yüklə 7,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
tədbirlərdən biri də əsrlərlə ulu babalarımıza ünsiyyət vasitəsi kimi xidmət edən ana dilimizin inkişaf etdirilməsi üçün lazımi şəraitin yaradılması idi. Məhz, belə bir şəraitin yaradılması nəticəsində Xətai "Azərbaycan-(türk-M.Ç.) dilini dövlət dili səviyyəsinə qaldırdı". (Ə.Dəmirçizadə, Azərbaycan ədəbi dilinin tarixi, I, Bakı, 1979, səh. 166). Ən başlıcası isə, Altay dilləri arasında ilk dəfə-hələ XV-XVI əsrlərdə Ş.İ.Xətai dövründə, dövlət dili statusunu alan dil də məhz Azərbaycan-türk dili olmuşdur. Əlbəttə, bütün bunlar xalqımızın ümumi mədəni səviyyəsinin yüksəlmə sinə müəyyən təsir etdiyi kimi, ümumxalq dilinin vahidləş- rnəsi və inkişafı üçün də əlverişli imkan və şərait yarat mışdır. "Bu baxımdan Azərbaycan - (türk - M.Ç.) dilinin dövlət dili kimi həm yazılı, həm şifahi yolla Səfəvi dövlə tinin ərazisində geniş dairədə işlənilməsi də ümumxalq Azərbaycan-(türk-M.Ç.) dili... ümumiləşmə istiqamətində inkişaf etmişdir" (Ə.Dəmirçizadə, səh. 166). Tarixi sənədlərin verdiyi məlumatlardan aydın olur ki, XVI əsrdə Azərbaycan Səfəvilor dövlətinə görkəmli döv lət və hərb xadimi, məşhur şair Xətainin başçılıq etdiyi dövrlərdə Azərbaycan-türk dilinin mövqeyi və nüfuz dairəsi daha da genişlənmişdir. Başqa sözlə desək, Azər baycan-türk ədəbi dili dövlət idarələrində və müəssisə lərində, sarayda, orduda vo hərbi hissələrdə işlədilən rəs mi hərbi təlim dilləri sırasında özünəməxsus xüsusi yer tutmuşdur. Xətainin ana dilinə göstərdiyi qayğının nəti cəsi olaraq, Azərbaycan-türk dili orta əsrlərdə islamiy 60 yətin dini və elm dili kimi şöhrət tapmış ərəb dili və h ə min dövrlərdə bədii əsərlərin, xüsusilə poeziya dili kimi geniş yayılmış fars dili ilə yanaşı eyni hüquqa malik ol muşdur. Hətta, öz işləkliyinə və yayılma areallarına görə, bəzi sahələrdə ərəb və fars dillərinin keçmiş nüfuzuna kölgə salmışdır. Hətta, Xətai dövründə ana dilinin rəsmiləşdirilməsinə o dərəcədə diqqət yetirilir ki,o dövrün mədrəsələrində ərəb və fars dilləri ilə yanaşı Azərbaycan-türk dilində də təlim-tədris işləri aparılır. Bu da, artıq, Azərbaycan-türk dilinin öz varlığım təsdiq etməyə və gələcəyin ən mühüm dillərindən biri olacağı ehtimalını daha da artırırdı. Burada bir epizodu xatırlamaq da yerinə düşərdi. Xətai gənclərə nəsihətində yazırdı: "Vətənimin bir ovuc torpağını bir ovuc altundan, dili mizin bir kəlməsini bir ölçü miicəfhərdən üstün bildim. Dilimizin və Vətənimizin obədiyyən yaşaması üçün əlim dən gələni etdim. Məni lənətlə yad etməyin! Yaxşı nə et dimsə davam etdirin, xətalarımı təkrar etməyin... Atalar sizə üç ƏMANƏT qoyublar: D İL İM İZ , Q E Y R Ə T İM İZ , V Ə T Ə N İM İZ !" Xətainin ölkədə apardığı digər islahatlarla yanaşı, mə dəni-maarif sahəsində gördüyü tədbirlər də təqdirə layiq idi. O cümlədən, həmin dövrdə ərəb və fars dillərindəki mövcud elmi, bəddi və dini əsərlərin Azərbaycan-türk di linə tərcümə edilməsi, həmçinin elmin və mədəniyyətin, dilin və tarixin m üxtəlif sahələrinə dair Azərbaycan-türk 61 dilində də təlim-tərbiyə mahiyyətli əsərlər və kitablar ya zılması barədə tədbirlər görülməsi də dilimizin inkişafına geniş imkanlar açmışdır. Məlumdur ki, XV-XVI əsrlər mədəniyyətimizin və dilimizin tarixində Xətai-Füzuli mərhələsi adlanır. M əhz bu dövrdə, görkəmli şair Xətainin təşəbbüsü ilə şairlər məclisi təşkil edilmiş, Azerbaycan-türk dilində yazmaq və yaratmaq üçün lazım şərait yaradılmış, hətta, Xətainin özü də Azərbaycan-türk dilində yazmaqla müasir həmkar larına nümunə göstərir və gələcək üçün bir zəmin, örnək hazırlayırdı. Elə buna görə də, bədii yaradıcılıq sahəsində ərəb və fars dillərinin nüfuzu get-gedə məhdudlaşırdı. "Demək olar ki, Azərbaycan-(türk-M.Ç.) dili həm şifahi, həm yazılı qollar üzrə sarayda, mədrəsələrdə, şəhərli ta cirlərin, sənətkarların işlərində (ticarət və peşə sahə sində,- M.Ç.) və məclislərdə (rosmi və qeyri-rəsmi.- M.Ç.) artıq, normallaşmış ədəbi dil halında işlənilən ümumi ünsiyyət və m ədəniyyət vasitəsi olmuşdur" (Ə.Domirçizadə, səh. 167). Tarixdən məlumdur ki, İslam dininin qəbul edilməsi ilə əlaqədar olaraq, qədim türk runik yazısı məhv edilir, təd ricən unudulur, onun əvəzində isə ərəb əlifbası qəbul olu nur. İslam dininin qəbul edilməsinin ilk əsrlərində "türk lər islam dünyasına o qədər böyük mənəvi ehtirasla daxil olur, burada özlərini o qədər rahat hiss edirlər ki, müəy yən səviyyədə, hətta, türk olduqlarını "unudub" üınumən bir müsəlman kimi düşünürlər. Məhz bunun nəticəsidir ki, 62 bir sıra türk saraylarında, elm, mədəniyyət mərkəzlərində eyni zamanda üç müsəlman dili (ərəb, fars, türk dilləri) işlənir" (N izam i Cəfərov, Türkologiya tarixinə üm um i bir baxış, Bakı, 2000, soh.8). Deməli, dünya poeziyasının korifcyi Füzulinin üç dildə divan yaratması da məhz bu reallıqla bağlı olmuşdur. Tarixdən məlumdur ki, XX əsrin əvvəllərində, yəni 1918-ci il may aymın 28-də axşam saat 19-10 dəqiqədə Azərbaycan Milli Şurası tərəfindən Azərbaycanın istiqlaliyyəti elan edilmişdir. Azərbaycan Xalq Cümhuriy yəti ölkənin daxili və xarici siyasətində, iqtisadiyyatında, mədəniyyət və maarif sahəsində olduğu kimi, dövlət dili və onun statusu haqqında da zəruri tədbirlər görmüş, Azərbaycan hökuməti Azərbaycan-türk dilinə dövlət statusu verilməsi, kargüzarlıqda Azərbaycan-türk dilinin tədbiq edilməsi barədə 1918-ci il 27 iyun tarixli xüsusi qərar vermişdir. Həmin qərarda deyilirdi: "Dövləti lisan türk dili (Azərbaycan türkcəsi.-M.Ç.) qəbul edilərək, irəlidə bütiin məhkəmə, idarcyi-daxiliyyə və sair vəzifələrin başında duranlar bu lisanı bilənlər olana qədər hökuməti m üəssisələrdə rus dili istimalma müsaidə edilsin". Ümumiyyətlə, Azərbaycan hökumətinin bu qərarında iki il ərzində bütün dövlət orqanlarının, tədris müəssisələrinin öz işlərini ana dilində qurmaları nəzərdə tutulmuşdur. Göründüyü kimi, cəmisi 23 ay yaşamış Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti həyatın başqa sahə lərində olduğu kimi, dil, dövlət dili sahəsində də böyük 63 Yüklə 7,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|