3. XV-XVI əsrlər - Ş.İ.Xətai və M.Füzuli dövrü yazılı
ədəbi dil.
4. XVJI-XV1H əsrlər - M.V.Vidadi və M.P.Vaqif dövrü
yazılı ədəbi dil.
5. XIX əsr - Q.Zakir və M.F.Axundov dövrü yazılı
ədəbi dil.
6. XX əsr- N.Nərimanov, C.Məmmədquluzadə, Sabir,
S.Vurğun, M.İbrahimov, X.Rza dövrü yazılı ədəbi dil.
Buraya kimi deyilənlərdən aydm olur ki, dilimizin
inkişafında özünü göstərən hər bir mərhələnin özünəməx
sus müəyyən rolu olmuş, onun əsrlərdən-əsrlərə, nəsillər
dən-nəsillərə keçdikcə daha da səlisləşməsinə və təkmil
ləşməsinə böyük imkanlar yaratmışdır. Məhz bu imkanlar
da son minillikdə Azərbaycan-türk ədəbi dilinin özünə
məxsus şəkildə inkişafına və Altay dilləri ailəsinə daxil
olan dillər arasında xüsusi mövqeyinin artmasına daha
münasib şərait yaratmışdır.
AZƏRBAYCAN-TÜRK DİLİNİN SÜRƏTLİ
TƏŞƏKKÜLÜNDƏ DİLDAXİLİ VƏ DİLXARİCİ
FAKTORLARIN ROLU
Altay dilləri ailəsində özünəməxsus yeri olan Azər
baycan-türk dilinin sürətli təşəkkülü prosesində dilin inki
şaf qanunlarının, o cümlədən dildaxili və dilxarici fak
torların da başlıca rolu olmuşdur.
Dünyanın bütün dillərində olduğu kimi, Azərbaycan-
türk dilinin inkişafında da dildaxili faktorlar başlıca və
56
aparıcı rola malik olmuşdur. Başqa sözlə desək, Azər
baycan-türk dili də ilk növbədə yalnız öz daxili imkanları
hesabına həm əsas lüğət fondunu, həm də qrammatik
quruluşunu sadədən mürəkkəbə, bəsitdən mücərrədə
doğru tədrici inkişaf qanununa müvafiq şəkildə inkişaf
etdirmiş və zənginləşdirmişdir. Əlbəttə, dilin inkişafında
baş verən dəyişiklikləri cəmiyyətin siyasi, iqtisadi, elmi
və mədəni həyatında baş verən dəyişikliklərdən kənarda
düşünmək olmaz.Çünki həyatda baş verən bütün hadisələr
ilk növbədə öz əksini dildə tapır.
Tarixən Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatında da,
iqtisadi və mədəni həyatında da zəngin dəyişikliklər baş
vennişdir. Bu da, hər şeydən əvvəl, dilin sürətli inkişafını
təmin edən amillərdəndir. Başqa sözlə desək, Azərbay
can-türk dilinin özünəməxsusluğunu büruzə verməsi və
digər türk dillərinə nisbətən mövqeyinin artması bir sıra
liqvistik amillərlə bağlı olmuşdur. Bu amillər sırasında
cəmiyyətin ictimai-siyasi, elmi və mədəni həyatında baş
verən dəyişikliklərlə əlaqədar yeni termin və sözlərin
yaranması, sözlərin semanik məna kəsb etməsi (təkmə-
nalılıq, çoxmənalılıq, omonimlik, sinonimlik, antonimlik),
dialekt və şivələrdən yeni sözlər mənimsəməsi, leksik
şəkilçilərin köməyi ilə yeni sözlərin meydana gəlməsi,
bəzi yanaşı işlənən sözlərdən birinin öz vurğusunu yarım
və ya tam itirməsi nəticəsində mürəkkəb sözlərin yaran
masını qeyd etmək olar.
Burada dilin inkişafında dilxarici faktorların ə h ə
miyyətini də qeyd etməmək olmaz. Çünki hər hansı bir
57
dilin inkişafında az-çox dərəcədə dilxarici faktorlar da
yardımçı rola malik ola bilir.Bəs, dilxarici faktorlar necə
meydana gəlir? Bu faktorlar,əsas etibarı ilə, bir neçə yolla
yarana bilir. Birincisi, tarixən ayrı-ayrı xalqların bir-birilə
siyasi, iqtisadi, mədəni və.s. əlaqələri olur. Azərbaycanın
geostrateji və coğrafi mövqeyi də yaxın və uzaq qonşu
olan ölkələrlə tarixən müəyyən əlaqələr yaratmağa imkan
vermişdir. Bu əlaqələr də, hər şeydən əvvəl, öz əksini
dildə tapır. Yəni, bu əlaqələr zamanı bir dildən digərinə
müəyyən söz və ya termin keçir.
Azərbaycan-türk dilinə tarixən yaxından əlaqədə
olduğu ərəb və fars dillərindən, rus dili vasitəsilə rus və
Avropa mənşəli dillərdən bir qrup sözlər keçmişdir.
İkincisi, tarixən elmi-mədəni əlaqələr zamanı ayrı-ayrı
xalqın ədəbi irsinin nümunələri Azərbaycan-türk dilinə
tərcümə edilərkən də müəyyən söz və ya termin dilimizə
keçmişdir. Əlbəttə, bütün bunlar tarixən Azərbaycan-türk
dilinin xüsusi mövqeyinin təşəkkül tapmasına geniş
imkanlar yaratmışdır.
58
“V ətənin bir ovuc torpağını bir ovuc altundan,
dilim izin b ir k əlm əsin i bir ölçü m ücəfbərdən üstün
bildim . D ilim izin və V ətənim izin əbədiyyon yaşam a
sı üçün əlim dən g ə lə n i etdim . M əni lə n ə tlə y a d e t
m əyin! Yaxşı nə etdim sə, davam etdirin, xatalarım ı
təkrar etm əyin ... A talar S izə üç ƏM ANƏT qoyubdur:
DİLİMİZ, QEYRƏTİMİZ, VƏTƏNİMİZ
/ ”.
Şah İsmayıl Xətai.
4. A Z Ə R B A Y C A N -T Ü R K D İL İN İN
D Ö V L Ə T ST A T U S U H A Q Q IN D A
Azərbaycan-türk dilini digər Altay dillərindən fərqlən
dirən əsas xüsusiyyətlərdən biri də tarixən ulu babaları
mızın dilimizin inkişafına, zənginləşməsinə və təkmilləş
məsi qayğısına qalması və ondan rəsmi dövlət dili kimi
istifadə edilməsinə geniş şərait yaratmasından ibarətdir.
Tarixdən məlumdur ki, Azərbaycan-türk dili özünün var
lığı ərzində bir neçə dəfə rəsmi dövlət dili kimi tanınmış
və dövlət dili elan olunmuşdur.
Azərbaycan-türk dili ilk dəfə XV-XVI əsrlərdə, xü
susilə Səfəvilər dövrünün əvvəllərində rəsmi dövlət dili
elan edilmiş və bu dilin inkişaf etdirilməsi məqsədilə bir
sıra tədbirlər görülmüşdür. Ölkənin siyasətinin, iqtisadiy
yatının və mədəniyyətinin inkişafına yönəldilmiş belə
59
Dostları ilə paylaş: |