Ölkənin inkişaf gündəliyi və prioritetləri
A.
Ölkə inkişaf proqramı
1.
Hökumətin inkişaf proqramı barədə məlumat müxtəlif mənbələrdən əldə edilə bilər:
Onun əsasını Yoxsulluğun Azaldılması və İqtisadi İnkişaf üzrə Dövlət Proqramı (YAİİDP) və
ondan sonar qəbul olunmuş Yoxsulluğun Azaldılması və Davamlı İnkişaf üzrə Dövlət Proqramı
(2006 – 2015) təşkil edir. Geniş inkişaf məqsədlərinə makroiqtisadi sabitliyin saxlanılması, gəlir
əldə etmək imkanlarını yaxşılaşdırmaq üçün əlverişli şəraitin yaradılması, baza səhiyyə və təhsil
xidmətlərinə
çıxışın və onların keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması, infrastrukturun
təkmilləşdirilməsi, sosial müdafiə sisteminin gücləndirilməsi daxildir. Həmin zamandan etibarən
bu geniş məqsədlər daha konkret strategiyalarla müşayiət olunmuşdur. Bura 2009-2012-ci illər
üzrə hökumətin regional inkişaf proqramı və konkret sektorlar üzrə tədbirlər planları daxildir.
2.
Bu yaxınlarda, 2009-cu ilin maliyyə böhranı Hökumətin ölkəni diversifikasiya
olunmuş, müasir iqtisadiyyata transformasiya etmək istəklərini daha da gücləndirdi. Ölkə
prezidentinin nitqlərində ərzaq təhlükəsizliyi, biznes mühiti və kontr-tsiklik xərclərlə bağlı
məsələlərə toxunulmuşdur. Hökumət və Bank tərəfindən birlikdə təşkil olunmuş yüksək
səviyyəli forum böhrandan sonrakı dünyada Hökumətin siyasətinin strateji istiqamətlərini
müəyyənləşdirdi. Birlikdə götürdükdə bu mənbələr ölkənin gələcəyi ilə bağlı baxışları
formalaşdırmağa imkan verir. Bu baxışlarda neft və qaz vacib rol oynamaqda davam edir, lakin
yeni artım mühərrikləri ilə müşayiət olunur. Hökumət ölkənin coğrafi mövqeyini tranzitlə bağlı
xidmətlərin göstərilməsi üçün ideal hesab edir. Azərbaycanın inkişaf etmiş nəqliyyat mərkəzinə
çevrilməsi, yüksək əlavə dəyərli qida emalı və digər yüngül sənaye sahələrinin
formalaşdırılması, və hətta regional turizm mərkəzi kimi inkişaf etməsi bu baxışların tərkib
hissəsidir.
3.
Bu baxışları həyata keçirmək üçün Hökumət özü üçün həm ictimai infrastruktur
investisiyaları, həm də siyasət və tənzimləmə islahatları sahəsində fəal rol nəzərdə tutur.
Yol, kənd təsərrüfatı, su, elektrik təchizatı, qaz sahələrində infrastrukturun genişləndirilməsi
vacib hesab olunur. Biznes mühitinin yaxşılaşdırılması da vacib məqsəd hesab olunur. Bura
dövlət müəssisələrinin kommersiyalaşdırılması (onlar hətta dövlət mülkiyyətində qalsalar da,
məsələn dəmir yolunda olduğu kimi) və biznes üçün əlverişli şəraitin yaradılması (məsələn,
prezidentin 2010-ci ilin aprelində yoxlamalarla bağlı sərəncamı) daxildir. Konkret istiqamətlərə
aiddir: infrastruktur, biznes fəaliyyətinə yardım, kənd təsərrüfatı, sənaye və ixracat, təbii mühit,
regional inkişaf
4.
Hökumətin strategiyaları həmçinin Azərbaycanda insan kapitalının və sosial
xidmətlərin gücləndirilməsini nəzərdə tutur. Hökumət vətəndaşlara sosial xidmətlərin
göstərilməsində dövlətin rolunu mərkəzi hesab edir. Hökumət ünvanlı sosial yardım vasitəsilə
yoxsulluğun azaldılmasından, təhsil və səhiyyə infrastrukturunun təkmilləşdirilməsindən qürur
duyur. Buna baxmayaraq hökumət institutların inkişafından və peşəkar kadrların
hazırlanmasından daha çox fiziki infrastrukturun (məktəblər, xəstəxanalar) qurulmasına daha çox
diqqət yetirmişdir.
B.
Əsas iqtisadi və sosial prioritetlər
(i)
İqtisadi rəqabət qabiliyyəti
5.
Makroiqtisadi sabitlik davamlı artımın bünövrəsi olmalıdır. Hal-hazırda ümumi
makroiqtisadi vəziyyət sabitdir, yüksək artım tempi, aşağı borc səviyyəsi və 2010-cu ilin sonuna
həcmi 25 mlrd ABŞ dollarına çatacaq neft fondu mövcuddur. Lakin daha əvvəl qeyd edildiyi
kimi, Azərbaycan özünün neftə əsaslanan ÜDM artımının yuxarı limitinə çatmaqdadır,
baxmayaraq ki, qaz sektoru hesabına artım bu sahə hesabına baş verən artımın azalmasını bir
neçı il yubada bilər. İqtisadiyyatın rəqabət qabiliyyətinin gücləndirilməsinə yönəlmiş
makroiqtisadi siyasətlər zəruri olacaq. İzafi vəsaitin büdcəyə transfer edilməsi təzyiqlərinə sinə
gərə bilən, yaxşı idarə olunan neft fondunun saxlanılması da zəruri olacaq.
6.
Makroiqtisadi sabitlik sahəsində mərkəzi vəzifə Holland sindromunun qarşısını
almaqdan ibarətdir. Holland sindromu o zaman baş verir ki, iri həcmli xarici valyuta daxil
olmaları (bu halda təbii sərvət gəlirlərindən) real mübadilə məzənnəsini bahalaşdırır ki, bu da
qeyri-xammal ixracını daha az rəqabət qabiliyyətli edir. Bunun qarşısının alınması çoxistiqamətli
yanaşmanı tələb edir. Birinci istiqamət mümkün olan dərəcədə gəlirlərin daxili bazara daxil
olmasının qarşısını almaqdan ibarətdir. Azərbaycan Neft Fondu bu sahədə mərkəzi rolu oynayır
və Azərbaycanın bu günədək əldə etdiyi fiskal gəlirlərin təxminən yarısı bu fondda
akkumulyasiya olunmuşdur. İkinci istiqamət neft gəlirlərinin xərclənməsi üzrə aydın qaydaların
tətbiqi və OMXS gücləndirilməsi vasitəsilə maliyyə ehtiyatlılığının saxlanılmasından ibarətdir.
1
Üçüncü istiqamət çevik idxal rejiminə imkan verilməsidir ki, ölkəyə daxil olan xarici valyutanın
bir hissəsi ölkəni tərk edə bilsin. Təəssüf ki, Azərbaycan Doing Business hesabatının ticarətin
asanlaşdırılması indeksi üzrə aşağı nəticəyə malikdir. Dördüncü istiqamət məhsuldarlığı artırmaq
və özəl sektorun bazar qüvvələrinə asan reaksiya verməsinə imkan yaratmaq üçün struktur
islahatlarının sürətləndirilməsi və infrastrukturun təkmilləşdirilməsindən ibarətdir.
7.
Azərbaycanın neft və qaz gəlirlərinin xüsusiyyətini nəzərə alaraq fiscal ehtiyatlılıq
xüsusilə vacibdir. Çox güman ki, Azərbaycanın müsbət fiskal saldosu neft istehsalının sabit
qalacağı (2010-15-ci illər) və qaz gəlirlərinin reallaşacağı sonrakı bir neçə il ərzində davam
edəcək. Amma orta müdətli planda neft və qazdan fiskal gəlirlər nominal ifadədə və ÜDM-in
payı kimi əhəmiyyətli dərəcədə azalacaq. Bankın hesablamaları göstərir ki, Azərbaycan artıq
“daimi gəlir” yanaşmasına münasibətdə gəlirlərdən ifrat istifadə etməkdədir. Azərbaycan
prioritet investisiyaları və sosial ehtiyacları dəstəkləmək imkanına malik olacaq; və həqiqətən də
bu investisiyalar rəqabət qabiliyyətini gücləndirmək üçün vacibdir. Amma bu, investisiyaların
diqqətli təhlili və ümumi xərc limitini keçmədən həyata keçirilməlidir.
8.
Dövlət vəsaitlərinin səmərəliliyinin artırılması imkanları mövcuddur. 2008-ci ildə
keçirilmiş dövlət xərcləri və maliyyə hesabatlılığının qiymətləndirilməsi (PEFA)
Azərbaycandakı sistemi büdcə xərclərinin icrası baxımından kifayət qədər yüksək
qiymətləndirmişdir, hesabat müəyyənləşdirmişdir ki, xərclərin prioritetləşdirilməsi və orta
1
Neft bumuna hazırlaşarkən hökumət Neft Gəlirlərinin İdarə edilməsi üzrə Uzunmüddətli Strategiyada “daimi real
xərc” prinsipini qəbul etmişdir, amma bu, tam icra olunmamışdır. 2005-2008-ci illərdə azərbaycan öz büdcəsini ildə
təqribən 40 faiz artırmışdır. Bu artım tiinti və qeyri-ticari sektorların artımına təkan versə də, ticari malların rəqabət
qabiliyyətini pisləşdirmişdir. Mübadilə məzənnəsinin bahalaşması da rəqabət qabiliyyətinə təsir göstərmişdir.
müddətli investisiya büdcəsinin hazırlanması sahəsində təkmilləşdirməyə ehtiyac var. Xüsusilə
də xərclərin idarə edilməsi sistemi gücləndirilməlidir. Büdcənin planlaşdırılması prosesi, o
cümlədən sektor və təşkilat səviyyəsində orta müddətli resurs limitinin təyin edilməsi hələ tam
tətbiq edilmir. Azərbaycan Xəzinədarlıq İnformasiya İdarəetmə Sistemi və onun investisiyaların
qiymətləndirmə sistemi hələ hazırlıq mərhələsindədir. PEFA həmçinin mühasibat və audit
sahələrində də zəifliklər müəyyənləşdirmişdir, xüsusilə də hökumətin beynəlxalq mühasibat
standartlarını tətbiq etmək niyyətinin işığında. Təkmilləşdirilmiş maliyyə nəzarəti və audit
sistemləri Hökumət daxilində səmərəliliyə daha çox təminat verməyə imkan verər. Ən əsas
büdcə məlumatlarının ictimaiyyətə açıqlanması da hesabatlılığı gücləndirməyə kömək edər.
9.
Büdcə vəsaitlərinin səmərəsiz istifadə edilməsinin qarşısını almaq və xidmət
səviyyəsini yaxşılaşdırmaq üçün dövlət müəssisələrinin şəffaflığını və səmərəliliyini
artırmağa da ehtiyac duyulur. Azərbaycan dövlət müəssisələrinin səhmdar cəmiyyətlərinə
çevrilməsi və kommersiyalaşdırılması sahəsində müəyyən uğurlar əldə etməkdədir. Eyni
zamanda tarix səviyyələrinin bazaar səviyyəsinə yaxınlaşdırılması bu şirkətlərin büdcənin
minimum dəstəyi ilə fəaliyyət göstərməsinə imkan verir. Eyni zamanda yeni qanunvericilik
bütün yeni dövlət borcları və zəmanətlərinin, o cümlədən dövlət müəssisələrinin borclarının
Parlament tərəfindən təsdiq edilməsini və büdcədə nəzərdə tutulmasını tələb edir. Dövlət
müəssisələri tərəfindən beynəlxalq mühasibat prinsiplərinin tətbiqi sahəsində də irəliləyiş
mövcuddur. Bununla belə dövlət müəssisələri arasında xeyli qarşılıqlı borc və bir çox dövlət
müəssisələri tərəfindən qeyri-kommersiya praktikalarından istifadə edilməsi halları mövcuddur.
2009-cu ildə Hökumət ARDNŞ və bir neçə digər dövlət müəssisəsinə fövqəladə yarım
göstərməli oldu.
10.
Azərbaycanın maliyyə sektoru qlobal böhrana yaxşı sinə gərmişdir, lakin hələ də
tam inkişaf etməmişdir. Qeyri-işlər kreditlərin payı 2008-ci ildəki 4,5 faizdən bir qədər artaraq
2009-cu ildə 6,1 faizə çatmışdır. Azərbaycan Mərkəzi Bankı maliyyə hesabatlarını və nəzarəti
gücləndirmiş, depozitlərin sığortalanması həddini qaldırmış, bankların kapitallaşmasını
dəstəkləmək üçün onları 3 il müddətinə mənfəət vergisindən azad etmişdir. Bunlara baxmayaraq
bank sistemi yerli depozitləri cəlb etmək və qeyri-neft sektorunun artımını dəstəkləmək
sahəsində məhdud imkanlara malikdir. Azərbaycandakı özəl sektor kreditlərin ÜDM-ə nisbəti
əmsalı və depozitlərin ÜDM-ə nisbəti əmsalı regionda nəzərdə keçirilmiş ölkələrin hər birinin
göstəricisindən aşağıdır.
Diaqram 5: Maliyyə sektorunun fəallıq səviyyəsi
0
20
40
60
80
100
120
Aze
rb
ai
ja
n
Ar
m
e
n
ia
Ge
o
rg
ia
Tu
rk
e
y
Mo
ld
o
va
A
lba
ni
a
Ro
m
an
ia
Se
rb
ia
M
ac
e
doni
a
Po
la
n
d
Ka
za
kh
st
an
Cr
o
at
ia
H
ung
ar
y
Li
th
u
an
ia
Uk
ra
in
e
M
o
n
ten
eg
ro
B
u
lg
ar
ia
La
tv
ia
Credit to private sector/GDP
0
10
20
30
40
50
60
70
Aze
rb
ai
ja
n
Ar
m
e
n
ia
Ge
o
rg
ia
Ro
m
an
ia
Se
rb
ia
Uk
ra
in
e
Ka
za
kh
st
an
Mo
ld
o
va
Li
thua
ni
a
La
tv
ia
M
o
n
ten
eg
ro
M
ac
e
doni
a
Po
la
n
d
Tu
rk
e
y
H
ung
ar
y
Es
to
n
ia
Al
b
an
ia
B
u
lg
ar
ia
Cro
at
ia
Deposits/GDP
11.
Bank sahəsində əsas çətinliklərdən biri sistemin aktivlərinin 44 faizinə nəzarət edən
yeganə dövlət bankının (Azərbaycan Beynəlxalq Bankı) sistemdə əsas rol oynaması və qalan
bankların pərakəndə xarakterə malik olmasıdır (qalan 45 bankdan heç birinin payı 5 faizdən
yuxarı deyil). ABB-in bazarda hökmran mövqeyə malik olması, habelə onun idarəetmə, kredit və
likvidliklə bağlı çətinlikləri maliyyə sabitliyi və rəqabət üçün ciddi narahatlıqlar yaradır. Kreditə
çıxış, xüsusilə də kiçik və orta müəssisələr üçün çətinliklərlə müşayiət olunur. Yüksək faiz
dərəcələri (20 – 30 faiz arasında) və girov tələbləri də KOM-ların xeyrinə deyil. Strateji planda,
bank sektorunun daha az təmərküzləşmiş, lakin daha güclü kommersiya banklarından ibarət
sistemə yönəldilməsi Azərbaycanın həyata keçirməli olacağı islahatlardandır. AMB-in daxilində
potensialla bağlı məhdudiyyətlər də nəzarət və qaydaların tətbiqi imkanlarının effektivliyini
azaldır.
12.
Bank sistemində çətinlikləri nəzərə alaraq, qeyri-bank maliyyə bazarlarının və
kapital bazarlarının inkişafının əhəmiyyəti artır. Kiçik, formalaşmaqda olan bazarların
əksəriyyətində olduğu kimi, Azərbaycanda maliyyə vasitəçiliyi demək olar ki, tam şəkildə bank
sektoru vasitəsilə həyata keçirilir; lakin o, qeyri-neft iqtisadiyyatının orta müddətli artımını
dəstəkləmək üçün tam imkanlara malik deyil. Lizinq və sığorta bazarları hələ nisbətən kiçikdirlər
və yerli kapital bazarlarının da inkişaf etdirilməsinə ehtiyac var. Bunu nəzərə alaraq qiymətli
kağızlar bazarının inkişaf etdirilməsi prioritet sahədir və buna digər sahələrdə işlə yanaşı hüquqi
və tənzimləmə bazasının təkmilləşdirilməsi, tənzimləyici orqanın potensialının və ticarət
arxitektekturasının gücləndirilməsi yolu ilə nail oluna bilər. Bu, müəssisələri maliyyələşdirməni
birbaşa olaraq kapital bazarlarından əldə etməyə stimullaşdıracaq, investorlar üçün yeni imkanlar
açacaq və maliyyə sisteminin (bank, sığorta, qiymətli kağızlar və mikromaliyyə) dayanıqlığını
artıracaq.
13.
Biznes mühitində həm “baza, həm də ikinci nəsil” islahatlarının kombinasiyası tələb
olunur. Hökumət bu yaxınlarda biznes üçün tənzimləmə mühitinin təkmillləşdirilməsi sahəsində
səylərini gücləndirmiş və kiçik və orta müəssisələrin fəaliyyət başlaması üçün qaydaları
sadələşdirmiş və qeydiyyat üçün vahid pəncərə prinsipini tətbiq etmişdir. Doing Business
hesabatının 2009 və 2010-cu illər üzrə buraxılışlarında ölkənin reytinqi 158 ölkə arasında 97-ci
yerdən 38-ci yerədək yaxşılaşmışdır. 13 aprel 2010-cu il tarixində qəbul edilmiş prezident
sərəncamında Nazirlər Kabinetinə yoxlamalarla bağlı vahid qaydaların və Ədliyyə Nazirliyində
yoxlamaların reyestrinin aparılması qaydalarını iyunun sonunadək hazırlamağı tapşırmışdır.
Buna baxmayaraq 3 sahədə - tikinti icazələri, beynəlxalq ticarət və, daha az dərəcədə, vergilərin
ödənilməsi sahələrində Azərbaycanın irəliləyişi digər ölkələrdən əhəmiyyətli dərəcədə geri qalır.
14.
Ticarətin asanlaşdırılması. Əgər Azərbaycan tranzit mərkəzinə çevrilmək istəyirsə
onun ticarət və gömrük prosedurları ən yaxşı təcrübəyə uyğun olmalıdır. Hazırda ölkə bu sahə
üzrə Doing Business 2010 hesabatında ən aşağı yerlərdən birini tutur. Çoxlu zəifliklər
mövcuddur: idxal və ixrac üçün həm vaxt, həm də vəsait baxımından bahalı əməliyyat
prosedurlarından başqa gömrük təmizlənməsi zamanı müəssisələrə fərqli yanaşma, habelə rəsmi
və qeyri-rəsmi ödəniş halları mövcuddur. Bəzi idxalçılar və gömrük əməkdaşları arasında
sövdələşmə imkanları böyükdür. Bu onunla sübut olunur ki, analoji idxal yüklərinə fərqli
rüsumlar və fərqli gömrük rejimi tətbiq olunur, bu isə eyni idxal malı üçün daxili bazarda
rəqabəti təhrif edir. Bundan başqa yüklərin təmizlənməsi prosedurları köhnəlmişdir. Risklərin
qiymətləndirilməsi əsasında müasir yoxlama metodları tətbiq olunmur. Daha geniş mənada,
Azərbaycan dünyanın DTT-ə daxil olmamış az saylı ölkələrindən biridir. Quruma qoşulma daha
şəffaf və sadə tarif strukturunu tətbiq etməyə imkan verəcək, proteksionist təzyiqlərə sinə
gərməyə kömək edəcək və həm daxili, həm də xarici investorlara müsbət siqnal verəcək.
15.
Kənd yerlərinin inkişafı. Qida emalı və kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı
Azərbaycanın qeyri-neft iqtisadiyyatının əsas komponentləridir. Onun ölkənin ümumi ixrac
gəlirlərində payı 6 faizdən aşağı düşsə də, sektor neft-qaz sahəsindən sonra ölkənin ikinci ən iri
ixracatçısıdır. Bundan başqa o, ölkədə ən iri iş yerləri yaradıcısıdır. Sektor ölkənin işçi
qüvvəsinin 40 faizə qədərini tam və ya mövsümi işlərə cəlb edir. Sektorun artım potensialı həm
daxili, həm də xarici bazarlarda böyük imkanlara malikdir, xüsusilə də meyvə, tərəvəz və fındıq
sahələrində. Su istifadəçiləri assosiasiyalarının və baytarlıq xidmətlərinin yaradılması kimi
müsbət irəliləyişlər mövcuddur. Lakin sektorun öz potensialından tam istifadə etməsi və
məhsuldarlığını artırması üçün bir sıra struktur və maliyyə çətinliklərinin öhdəsindən
gəlinməlidir.
16.
Azərbaycan demək olar ki, bütün əhaliyə məqbul keyfiyyətdə elektrik və qaz
təchizatını təmin etmək imkanına malik elektrik və qaz təchizatı sistemlərini
formalaşdırmışdır. Hökumətin son dövrlərdə elektrik hasilatı, ötürülməsi və paylanması
sistemlərinə iri investisiyaları (Dünya Bankı da bu işləri dəstəkləmişdir) kommunal xidmətlərinin
keyfiyyətinin nəzərə çarpan dərəcədə yaxşılaşması ilə nəticələnmişdir. Bütün şəbəkə boyu
elektrik təchizatı yaxşılaşmış və bu, baş verməkdə olan iqtisadi prosesləri dəstəkləmişdir. Bu
müsbət inkişafa baxmayaraq institusional islahatlar infrastrukturun inkişafından geri qalmışdır.
Bundan başqa enerji/qaz ötürmə və paylama şəbəkələrinin yeniləşməyə ehtiyacı var. Başqa bir
məsələ ondan ibarətdir ki, Azərbaycanın elektrik hasilatı gücləri daxili tələbatı üstələyir, lakin
ölkə izafi enerjinin satışında çətinliklərlə üzləşir. Bu vəzifələrin öhdəsindən gəlmək üçün ölkə
kommunal xidmətlər sahəsini daha da müasirləşdirməli, ötürmə və paylama şəbəkələrinə
investisiyaları həvəsləndirməli və regional enerji bazarının formalaşmasına kömək etməlidir.
17.
Digər infrastrukturun təkmilləşdirilməsinin davam etdirilməsi, xüsusilə də onların
kommersiyalaşdırılmasının gücləndirilməsi prioritetlərdən biridir. Azərbaycan ictimai
infrastrukturun vəziyyətinin pis olması 90-cı illərin ortalarından etibarən inkişaf prosesinə mane
olan amillərdən biridir.
Əsas yolların təxminən 45 faizi pis vəziyyətdədir. Regional yolların təxminən 45 faizi pis
vəziyyətdədir və 15 faizi təcili təmir tələb edir. Bu, bir sıra regionlarda inzibati vahidlər
arasında əlaqələrə xələl gətirir.
Analoji problemlər dəmir yolu sektorunda da mövcuddur. İnfrastrukturun korlanması
səbəbindən Azərbaycan dəmir yolu (vacib neft ixracı marşrutlarından biri) tam gücü ilə
fəaliyyət göstərə bilmir.
İctimai su təchizatı sisteminin etibarlılığı son illər ərzində paytaxtda yaxşılaşsa da, orta
hesabla gündəlik su təchizatı 13 saat təşkil edir. Bakıdan kənardakı bölgələrin bir
qismində vətəndaşlar gündə təqribən 3 saat su ilə təmin olunurlar.
18.
Kommunal xidmət şəbəkələrində (elektrik, qaz, su, yerüstü rabitə) təkmilləşdirilməsini
sürətləndirmək üçün Azərbaycan ən vacib investisiyaları büdcədən maliyyələşdirmək və paralel
olaraq tariflərin artırılması (bütün hallarda olmasa da, bəzi hallarda rentabellik səviyyəsinədək)
və sayğac sisteminin tətbiqi yolu ilə kommunal xidmətlərin maliyyə dayanıqlığına nail olmaq
yolunu seçmişdir. İnstitutları gücləndirmək məqsədilə hökumət tədricən korporasiyalaşdırmaya
keçməkdədir və özəl iştirak imkanlarını nəzərdən keçirir. Bu səyləri davam etdirmək və
dərinləşdirmək zəruridir. İnvestisiyalar davam etdikcə onların davamlılığını təmin etmək üçün bu
investisiyaların informasiya sistemlərinin və istismar praktikasının təkmilləşdirilməsi ilə
müşayiət edilməsi vacibdir.
19.
Ətraf mühit. Azərbaycanda ətraf mühitin korlanması Hökumətin və donorların inkişaf
strategiyaları və prioritetlərində öz əksini tapmışdır. Bu narahatlıqların sırasına xəzər dənizində
və sahilyanı torpaqlarda neft hasilatının təsiri, təmizlənməmiş çirkli suların dənizə axıdılması,
bərk tullantılar və radioaktiv tullantılar, urbanizasiya və təbii resursların korlanması nəticəsində
təzyiqlər daxildir. Xüsusilə, Abşeron yarımadası təxminən 150 il ərzində neft hasilatı nəticəsində
toplanmış çirklənmə sahəsində ciddi narahatlıq mənbəyidir. Bu sahədə irəliləyiş əldə etmək
qarşısında duran əsas maneələrə siyasət, institusional və “sahiblik” məsələləri aiddir. Hökumətin
proqramına və 2010-cu ilin ekologiya ili elan olunmasına baxmayaraq bu sahədə fəaliyyət
effektiv şəkildə yerinə yetirilməmişdir..
(ii)
İnsan kapitalının inkişafı
20.
İbtidai və orta təhsil sahəsində islahatlar davam etdirilməlidir. Təhsilə cəlb olunma
səviyyəsi 90 faizdən yüksəkdir, lakin baza təhsilinin keyfiyyəti yüksəldilməlidir. 2006-cı ildə
keçirilmiş PISA imtahanı nəticəsində Azərbaycan iştirak edən 57 ölkə arasında ən aşağı
göstəricilərdən birinə malik olmuşdur. Azərbaycan qiraət və təbiət elmləri sahəsində zəif nəticə
göstərsə də, riyaziyyat sahəsində əldə edilmiş ballar kifayət qədər yüksək olmuşdur. Ölkə 2009-
cu ildə də PISA yoxlamasında iştirak etmişdir və onun nəticələri bu ilin sonunda elan olunacaq.
2010-cu ildə 4 və 9-cu siniflər üzrə milli qiymətləndirmə keçiriləcək və hər 2 ildən bir irəliləyiş
yoxlanılacaq. Tədrisin nəticələrini yaxşılaşdırmağa imkan verəcək yeni, pilot kurrikulum
hazırlanmaqdadır və qarşıdan gələn illər ərzində tətbiq olunacaq. Azərbaycanda resurslara
qənaətcil şəkildə istifadə olunmur və bəzi təşəbbüslər, məsələn çox aşağı şagird-müəllim
nisbətinin artırılması, xərclərin keyfiyyətin yaxşılaşmasına göstərdiyi təsir barədə fikir yürütmək
üçün təhsilin keyfiyyətinin müstəqil, ciddi qiymətləndirilməsi sisteminin tətbiqi, və müəllimlərin
mükafatlandırılmasının onların fəaliyyət nəticələrinə uyğun şəkildə artırılması çox vacibdir.
21.
Orta təhsildən sonrakı təhsil pilləsində həm qəbul, həm də keyfiyyət baxımından
radikal dəyişikliklər edilməlidir. Hökumət ölkənin bundan sonrakı social-iqtsadi inkişafının
təmin edilməsində iki ciddi çətinliklə üzləşir: (i) Azərbaycan MDB ölkələri arasında orta
təhsildən sonrakı (üçüncü) təhsil sistemində iştirak baxımından ən aşağı göstəricilərdən birinə
malikdir (müvafiq yaş qrupuna daxil olan əhalinin 15 faizi), və (ii) orta təhsildən sonrakı təhsil
sisteminin keyfiyyəti XXİ əsrdə rəqabət apara biləcək iqtisadiyyatın dəstəklənməsi üçün zəruri
olan bacarıqları təmin etmir. Son onillik ərzində abituriyentlərin sayı artmışdır, lakin ali təhsilə
qəbul olunmuş tələblərin sayı hər il 25000 – 28000 nəfər ətrafında sabit qalmışdır. Hökumət
qəbulun sayına, o cümlədən özəl universitetlər üçün, nəzarət edir. Bu sərt nəzarət institusional
inkişafın, bazar qüvvələrinin inkişafının qarşısını alır və innovasiyaları məhdudlaşdırır. Kursların
bir çoxu ifrat nəzəri xarakter daşıyır, köhnəlmişdir və əmək bazarının dəyişən ehtiyaclarına
cavab vermir. İslahatlar universitetlərə layiq olanların daha çox qəbul olunmasını, təhsil
müəssisələrinin daha çox müstəqilliyini, təhsil xidmətlərinin özəl sektor tərəfindən
göstərilməsinin dəstəklənməsini, habelə təhsil müəssisələrinin və müəllimlərin cavabdehliyinin
artırılmasını, bizneslə daha sıx əlaqələrin qurulmasını, tədris proqramının bazarın tələblərinə
birbaşa cavab verməsini tələb edəcək. Daha güclü keyfiyyətə təminat sistemi və test
informasiyasının təkmilləşdirilməsi nəzarəti təmin edə bilər. Universitetlər üzərində nəzarəti
nəzərə alaraq bəzi Hökumət qurumları Təhsil Nazirliyinin nəzarətində olmayan öz ali təhsil
müəssisələrini açmışlar.
22.
Səhiyyə sistemi rasionallaşdırılır və bərpa olunur.
Səhiyyə xidmətlərinin göstərilməsi
geniş infrastruktur və diqqətin xəstəxana müəssisələrinə yönəldilməsi ilə xarakterizə olunur. Bəzi
regionlarda yeni tibb müəssisələri tikilmişdir, lakin göstərilən xidmətlərin keyfiyyəti və səhiyyə
işçilərinin peşəkar bacarıqları yüksəldilməlidir. Səhiyyə müəssisələrindən və tibb personalının
xidmətlərindən istifadə imkanları demək olar ki, universaldır, lakin müəssisələrin əksər hissəsi
şəhər yerlərində cəmləşmişdir və kənd və ucqar yerlərdə yaşayan icmaların xidmətlərə çıxışını
bir qədər çətinləşdirir. Bu yaxınlarda səhiyyə müəssisələri üçün yeni keyfiyyət standartları və
müalicə protokolları təsdiq edilmişdir və Səhiyyə Nazirliyi səhiyyə işçilərinin attestasiyası və
sertifikatlaşdırılması mexanizmlərinin hazırlanması üzərində çalışır. Son 5 il ərzində səhiyyəyə
dövlət xərcləri əhəmiyyətli dərəcədə artmışdır (baxmayaraq ki, ÜDM-in faizi kimi götürüldükdə
bu göstərici digər MDB ölkələri ilə müqayisədə aşağıdır). Eyni zamanda, ən vacib dərmanlardan
istifadə imkanları yaxşılaşsa da, aşağı olaraq qalır və bu, vətəndaşların tibb xidmətləri üçün
ciblərindən ödədikləri vəsaitin yüksək olaraq qalması ilə nəticələnir. Səhiyyə xidmətlərinin
göstərilməsində dövlət-özəl tərəfdaşlıq imkanlarının artırılması da nəzərdən keçirilməlidir.
23.
Sosial təminat sahəsində irəliləyiş yaxşı olmuşdur və o, saxlanılmalıdır. Dünya
Bankının yardımı ilə əsası qoyulmuş ünvanlı sosial yardım proqramı (ÜSY) ən yoxsul əhalinin
50 faizini əhatə edir ki, bu da digər MDB ölkələri ilə müqayisədə çox yaxşıdır. Eyni zamanda
ünvanlılıq mexanizmlərinin daha da təkmilləşdirilməsi, ÜSY haqqında qanunun yeniləşdirilməsi
və sistemin ən yoxsul insanların 70 faizindən də çoxunu əhatə etməsi üçün əlavə təlim imkanları
mövcuddur. Həssas əhali qrupları (ahıllar, əlillər, tək analar və s.) üçün sosial qayğı xidmətləri
genişləndirilməli və təkmilləşdirilməlidir. Bundan başqa insanların əmək bazarına daxil olması
üçün imkanlar yaradan effektiv proqramlara ehtiyac var. Əmək bazarının tələblərinə cavab
vermək üçün peşə və texniki təhsil müəssisələrinin infrastrukturu və standartları
təkmilləşdirilməlidir. Bu məqsədlərə məşğulluq xidmətlərinin ünvanlı sosial yardım
mexanizmləri ilə əlaqələndirilməsi çərçivəsində nail olunmalıdır.
24.
Münaqişənin başa çatmasından 20 il keçməsinə baxmayaraq məcburi köçkünlər
hələ də evlərinə qayıtmamış və onların həyat şəraiti yerli əhalinin həyat şəraitindən xeyli
aşağıdır. Məcburi köçkünlərin məskunlaşdığı yerlərdə infrastruktur zəif olaraq qalır. Məcburi
köçkünlərin əksər hissəsi yaşayış baxımından dövlətdən asılıdır və, xüsusilə də kənd yerlərində,
onların məşğulluq imkanları məhduddur. Bundan başqa məcburi köçkünlərin məskunlaşdığı
məntəqələrdə idarəçilik və sosial cavabdehlik də zəifdir və icma üzvləri öz inkişaflarında
məhdud iştiraka malikdirlər. Qarşıda duran vəzifə məcburi köçkünlərin daha yaxşı yaşayış şəraiti
ilə təmin edilməsi, onlar üçün infrastruktur xidmətlərinin təkmilləşdirilməsi və məcburi
köçkünləri dövlət yardımından kənarda davamlı inkişafa cəlb etməkdən ibarətdir.
Dostları ilə paylaş: |