«A D A U -nun elm i əsərləri».-2012.-№ 3. -S.162-164.
X I I I - X V Ə S R L Ə R D Ə A Z Ə R B A Y C A N I N T A R İ X I - S İ Y A S İ C O Ğ R A F İ Y A S I
U O T 9 (4794)
Tarixçi S.F.Abdullayeva
Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti
A ç a r sözlər:
monqol, dövr, dövlət, tayfa, sərhəd, ərazi
X III-X V yüzilliklər A zərbaycan tarixşünas lı ğında m onqol, qaraqoyunlu və ağqoyunlu tay fa la rının yürüşləri,
A zərbaycanda və ə tra f ərazilərdə döv lət təsis etm ələri ilə səciyyəvidir. B u əsrlərin ta rixi-siyasi coğrafiya
baxım ından vahid dövr ki m i götürülm əsi b ir sıra tarixi hadisələr ilə bağ lı dır. B ilindiyi kim i, XIII əsrin ilk
rübündə A zər bay can m onqol yürüşlərinə m əruz qalır, A ta bəy lər dövləti süqut edir və son nəticədə ölkədə
m on qol hökm ranlığı başlanır. X V əsrin sonunda isə A ğ qoyunlular dövləti süquta uğrayır və 1501-ci ildə səfəvilər
hakim iyyətə gəlir. B u dövrü xarak te rizə edən digər cəhətlər də vardır. Belə ki, hə m in əsrlərdə hakim iyyətdə olan
sülalələr m onqol-türk və türk m ənşəli olm aqla yanaşı, A zərbaycana gəl m ə sülalələrdir. İkincisi, onların qurduğu
döv lət lər geniş əraziləri əhatə etm iş və A zər bay can dan idarə olunm uşlar. Dem əli, nəzərdə tutulan dövr
tarixi-coğrafiya
baxım dan m üəyyən tarixi-coğ rafi kəsik (dövr) kim i m araqlıdır. Qeyd olundu ğu kimi,
A zərbaycanda bu dövrdə H ülakular (1256-1357), C əlairilər (1359- 1410), Q a r a q o y u n lu l a r (1410-1468) və
A ğqoyunlular (1468-1501) döv lətləri fəaliyyət göstərm işdir. H əm in döv lət lə rin tərkibində Şirvanşahlar dövləti
vassal asılılığı şə raitində öz fəaliyyətini davam etdirm iş və Şəki h a kim liyi X IV əsrin sonlarında m üstəqilləşə
bil m iş dir. M onqolların həyata keçirdikləri 3 yürüşün son nəticəsi kim i, 1256-cı ildə H ülakular (Elxanilər) dövləti
təşəkkül tap d ı və çox geniş əra ziləri öz tərkibində birləşdirə bildi. O nun ban isi m onqol şahzadəsi H ülaku xan
(1256-1265) idi. D öv lətin sərhədləri Fars körfəzindən D ərbəndə, M i sir hüdudlarından A m u-D ərya çayına kimi
uzanır dı. O nun tərkibinə A zərbaycan, Ərəb İraqı, Əcəm İraqı, K erm an, G ürcüstan, K içik A siya (Rum ), Erm ənistan,
K ürdüstan, Fars, X uzistan, X o ra san və s. vilayətlər daxil idi. Paytaxtı M a ra ğa, Təbriz, Sultaniyə və yenidən
Təbriz şəhərləri ol m uşdur. C əlairilər dövləti nisbətən
yığcam ərazi ləri
əhatə
edirdi və
A zərbaycan,
Ərəb
İraqı,
Əcəm İraqı, E rm ənistan və K ürdüstan vila yət lə ri ni birləşdirirdi. B u dövlətin də paytaxtı Təbriz (əv vəl Bağdad)
şəhəri idi. Q araqoyunlular A zər bay can, Erm ənistan, Ərəb İraqı və Əcəm İraqının b ir hissəsini, A ğqoyunlular isə
C ənubi A zərbay can, Q arabağ (A rran), Erm ənistan, K ürdüstan, Di yarbəkr, Ərəb İraqı, Əcəm İraqı, Luristan, Fars
və K erm an vilayətlərini birləşdirm işdi. Bu döv lət lə rin paytaxtları da Təbriz şəhəri olm uşdur. Şir van şahlar
dövləti öz tarixi ərazilərində - K ürdən şim al da fəaliyyətini davam A zərbaycanın X III-X V əsrlərdəki tarixi-siyasi
coğrafiyasının şərhinə başlam azdan
əvvəl
hə
m in dövrü, eləcə
də
bütün son orta əsrləri x a rak terizə
edən
bir
m əsələyə diqqət yetirilm əsi va cib dir. Söhbət A zərbaycanın, bir vilayət kim i, göstərilən dövlətlərin fəaliyyətindəki
rolundan ge dir. Q eyd olunduğu kim i, türk və türk-m onqol qəbilələrinin idarə etdikləri həm in dövlətlər çox geniş
ərazini əhatə etm iş və b ir sıra vilayətləri b ir ləşdirm işlər. A zərbaycan bu dövlətlərin m ər kə zi vilayəti, A zərbaycan
şəhərləri - Təbriz, M a ra ğa onların paytaxt şəhərləri olm uşdur [1]. Dem ə li, göstərilən dövlətlərin bütün ərazisi,
vilayətləri, torpaqları A zərbaycandan - T əbrizdən idarə olunm uşdur. T əbriz təkcə A zərbaycan vilayətinin deyil, adı
çəkilən dövlətlərin m ərkəzi şəhəri, paytaxtı kim i fəaliyyət göstərm işdir. H ülakular, elə cə də, sonrakı dövlət
başçıları A zərbaycana yük sək qiym ət verm iş, öz iqam ətgahlarını bu vilayətdə qurm uşlar, Q arabağı əsas
m əskənlərinə çevirm işlər və dem əli, dövlət işlərinin idarəsi A zər baycanda cəm lənm işdir. B ütün bunlar
A zər bay canın b ir vilayət kim i həm in dövlətlərin fə a liy yətində yüksək və aparıcı m övqe tutduğunu gös tərir.
B ununla əlaqədar daha b ir m əsələni də qi qləşdirm ək vacibdir.
Ənənəvi tarixi ədəbiyyatda A zərbaycanın İran ərazisi olm ası vurğulanır və İran tərəfi tari xən A zərbaycan
üzərində hegem onluğundan bəhs edir. Ə slində isə tarixi-real şərait bunun əksini gös tərir. M onqol hökm ranlığından
başlayaraq X V III əsrin ortalarına qədər İran ərazisi m ərkəzi vilayəti A zərbaycan, paytaxtı Təbriz olan, türk-m onqol
və türk m ənşəli sülalələr tərəfindən idarə olunan dövlətlərin, im periyaların ə tra f vilayətləri statusunda olm uşdur və
A zərbaycandan (Təbriz dən) idarə edilm işlər. Belə olduğu halda İranın A zərbaycan üzərində deyil, əksinə
A zərbaycanın İran üzərində nüfuzundan danışm aq m əntiqi olardı [2]. Onu da yadda saxlam aq lazım dır ki, istər
X ilafətin hakim iyyəti və
IX-XII əsrlərdə,
is
tə r sə
də
xanlıqlar dövründə
A zərbaycanın
İrandan asılılığı nəzərə
çarpm ır. Dem əli, bütün son orta əsrlərdə A zərbaycan İran ilə əlaqələrində aparıcı m övqedə durm uşdur.
X III-X V əsrlərdə də A zərbaycanın ərazisi, dövlətlərin m ərkəzi vilayəti kim i, təxm inən eyni vəziyyətdə
qalm ışdır. H əm in dövrdəki A zər bay can ərazisi, digər dövrlərə nisbətən, daha yığcam ol m ası ilə də diqqəti cəlb
edir. İstər Sacilər, A ta bəy lər dövründə, istərsə də Səfəvilər və xanlıqlar döv ründə A zərbaycan ərazisi daha geniş
hüdud la ra m alik idi. X üsusilə ölkənin qərb və şim al-qərb istiqam ətlərində bu cəhət bariz şəkildə nəzərə çarpır.
B aşqa dövrlərdən fərqli olaraq, X III-X V əsrlərdə bu istiqam ətdə torpaqlarım ız Göycə gölü ilə m əhdudlaşm ış və
Göycə m ahalının yalnız şərq his səsi A zərbaycan vilayətinə daxil olm uşdur. B una səbəb, əlbəttə, m onqol yürüşləri
və həm in dövrdə xristian aləm inin, ilk növbədə erm ənilərin A zər baycana qarşı m əkrli siyasətləri idi. İlk m on qol
xanlarının islam a biganə m ünasibəti, erm ə ni lə ri və xristianlığı dəstəkləm əsi A zərbaycan sərhədlərinin qərb
istiqam ətində daralm asına gətirib çı xardı. B u işdə hələ 1253-cü ildə Q araqorum da bağ lanm ış erm əni-m onqol
sazişi az rol oynamadı. H ə m in dövrdə m üəyyənləşm iş A zərbaycan sər həd ləri, hüdudları, dem ək olar ki, X V əsrin
so nu n a kim i ciddi dəyişikliyə düçar olmadı. A zər bay ca nın bu dövrdəki ərazisi, sahəsi barədə (vilayət ki mi)
m ü x təlif m ülahizələr m övcud olsa da, döv rün m ənbələrində bu barədə cüzi və həm də dol a şıq faktlara təsa d ü f
olunur.
B u baxım dan tanınm ış alim, dövlət xadim i H əm dullah M ustovfi Q əzvininin (XIV əsr) m əlu m a tı
m araqlıdır. M ü əllif A zərbaycan ərazisinin uzunluğunun 95 fərsəng (təx. 617 km ), eninin 55 fərsəng (təx. 357 km )
olduğunu yazır. B uradan A zər baycanın 220.269 kv.km əraziyə m alik ol du ğu m üəyyənləşir. H əm dullah
Q əzvininin ölkə əra zi sini göstərən bu m əlum atında m üəyyən uy ğun suz luqlar nəzərə çarpır. İlk növbədə, m ü əllif
A zər baycan dedikdə, tarixi A tropatena (m üasir Cə nubi A zərbaycan) ərazilərini nəzərdə tu t m uş dur. B u cəhət
onun A zərbaycan ərazisindəki tü m ən lər barədəki şərhində də özünü göstərir. Belə ki, o, bu bölm ədə yalnız m üasir
C ənubi A zər bay ca na aid (N axçıvan istisna olm aqla) şəhərlərdən bəhs edir. D igər tərəfdən, onun əsərində vahid
A zərbaycanın digər əraziləri - A rran, M uğan, Şir van, G üştasfi əraziləri ayrı-ayrılıqda şərh olunur. Dem əli,
A zərbaycanın vahid ərazisi yuxarıda gös tə rilən 5 ərazinin m əcm usundan ibarət olduğu qə bul edilm əlidir. Dövrün
anonim m ənbəyi «Əcaib əd-dünya»
əsərində
isə
A rranın ərazisi b a
rə
də
m əlum at əks olunm uşdur. M uğan,
Şirvan
əra ziləri barədə m ənbələrdə faktlara tə sa d ü f olun m ur. B ununla yanaşı, Şirvan və M uğan əra zi lə ri nin A rran
ərazisindən təxm inən 2 dəfə çox olduğu nəzərə çarpır [3].O dur ki, bu əyalətlərin təxm inən 100.000 kv.km əraziyə
m alik olduğunu söyləm ək m üm kündür. Belə olduğu halda, həm in əsrlərdə A zərbaycan vilayətinin vahid şəkildə
A zərbay can, A rran, Şirvan və M uğan ərazilərinin cəm in dən ibarət olub təxm inən 370.000 kv. km sahəyə m alik
olduğunu qəbul etm ək olar.
X III-X V əsrlərdə A zərbaycan vilayətinin sərhədləri barədə m ənbələrdə m üəyyən faktlara tə sa d ü f olunur.
O rta əsrlərin başq a dövrlərinə nisbətən daha yığcam əraziyə m alik olsa da, A zərbaycanın bu dövrdəki sərhədlərinin
dəqiq ləş di rilm əsi ölkənin üm um iyyətlə orta əsrlərdəki hü dud larını təsəvvür etm əyə im kan verir. Belə ki, bu
dövrün A zərbaycanı nisbətən dar çərçivədə olsa da, m üasir dövrdəki vəziyyətim iz ilə m üqa yi sə də çox geniş
əraziləri əhatə etm işdir. İlk m ən bə lərdən əldə olunan faktlar X III-X V əsrlərdə A zər baycan vilayətinin (vahid
şəkildə) sərhəd lə ri ni aşağıdakı kim i m üəyyənləşdirm əyə im kan ve rir: X əzər dənizi - G ilan vilayəti -Zəncanın
şərq və cənub hüdudları - Savucbulaq, U şniya şəhər lə ri nin və R uyendiz qalasının cənub istiqam əti - U r m iya,
Salmas, X oy, M aku şəhərlərinin qərbi - D vin şəhəri - Göycə gölü -D e b e d çayı - H unan (X narakert) qalası - Şəki
m ahalının qərbi və
şi m a lı -
Şirvanın
şim alı -D ə rb ə n d
m ahalının
şim alı -
X əzər dənizi. Y eri
gəlm işkən,
qeyd
etm ək la zım dır
ki, A zərbaycan vilayətinin
sərhədləri
y a xın qonşularım ız
tərəfindən
heç
də
birm ənalı
qə bul
olunm ur və torpaqlarım ıza qarşı m ü x təlif id dia lar irəli sürülür.
Erm əni, gürcü və rus iddiaları bu baxım dan daha çox diqqəti cəlb edir. O nlar öz iddialarına «elm i don»
geyindirm əkdən də çəkin m ir lər. S.Y erem yan, D .M usxelişvili, V .Y eqorov, M. B er d zi nişvili və s. m üəlliflərin
cəhd ləri b una canlı sü butdur. Erm ənilər A rran ərazisinin onlara m əx sus olduğunu və bəzən də, E rm ənistanın şərq
hüdud larının X əzər dənizinə kim i uzandığını id dia edirlərsə, gürcülər G ürcüstan ərazilərinin A ğ su aşırım ına
qədər çatdığını
vurğulayırlar. R u s i y a n ı n
iddiası isə
D ərbənd
ərazisi ilə
bağlıdır. V .Y eqorov Qızıl
O rdanın
X III-X IV əsrlərdəki ta ri xi coğrafiyasına h əsr etdiyi əsərində D ər bəndin həm in dövrdə A zərbaycanın deyil, Qızıl
O rdanın, dolayısı ilə R usiyanın tərkibində ol duğunu gös tə rir. A .Şıxsəidovun fikrincə isə D ər bənd əsasən
Şir vanın tərkibində qalm ışdır [3].
A zərbaycan vilayətinə daxil olan A zər bay can əyalətinə Q aradağ və Talış m ahalları, Şir va nın tərkibinə
Şəki, A rranın tərkibinə Q arabağ, Güş tasfi, A rasbar m ahalları daxil idi. N axçıvan ərazisi tüm ən statusu ilə
A zərbaycan əyalətinin tərkibində idi. A zərbaycan əyaləti, yəni tarixi A t ro patena torpaqları eyni zam anda tüm ən
sistem i ilə də m ü x təlif inzibati-ərazi vahidlərinə bölün m üş dü. H əm dullah Qəzvini A zərbaycan əya lə ti nin 9
tüm ənə bölündüyünü xəbər verir və onların 8-nin adını çəkir. «Tüm ən» term ini ilə pul vahidi, 10 m inlik qoşun
hissəsi m ənaları ilə
yanaşı, inzibati-hərbi
ərazi vahidi
də
anlaşılırdı.
H ər
bir tüm ən
m üəyyən ərazini
əhatə etm əklə
yanaşı dövlətin hərbi hissələrinə 10 m inlik qoşun v er mə li idi. A zərbaycan əyaləti tüm ən sistem i ilə T əbriz (əsas
şəhərləri Təbriz, Ucan, Təsuc), Ərdəbil (Ə rdəbil, X alxal), Pişkin (Pişkin, X iyav, A nad, Ərcək, Əhər, Təkalifə,
K ələnbər), X oy (Xoy, Salmas, Urm iya, Uşniya), Sarab (Sarab, M əyanic, G ərm rud), M arağa (M arağa, Bəsavu,
D ehxarqan, N ilan), M ərənd (M ərənd, D izm ar), N axçıvan (N ax çıvan, Azad, Ordubad, M akuyə, Əncan) tü m ən lərə
bölünm üşdü. 9-cu tüm ənin adı m ən bədə öz əksini tapm am ışdır. H əm in tüm ənlərdə 30 şə h ər m övcud idi [4].
A zərbaycan vilayəti qaraqoyunlular və ağ qoyun lular dövründə əvvəlki, m onqollar döv rün də ki
hüdudlarında qalırdı və əsaslı dəyişikliyə dü çar olm am ışdı. Onun şimal sərhədləri D ərbənd və Şəki ərazilərinin
şim alından, qərb sərhədləri Göy cə gölü, Dvin, M aku, X oy, Salmas, Urm iya, U şniya şəhərlərinin qərbindən keçirdi.
Cənub və cənub-şərq sərhədləri də əvvəlki əsrlərdəki kim i qalırdı. İnzibati ərazi bölgüsü baxım ından ölkə
A zərbaycan, A rran, M uğan, Şirvan, Şəki əyalət lə rinə ayrılırdı. H əm in əyalətlərin tərkibində Qa ra dağ, Qarabağ,
Şərur, Ç uxursəəd, G üştasfi m ahal ları v ar idi. G östərildiyi kim i, bu dövrdə A rran
əyaləti, ərəb dövrünün
A rranından fərqli olaraq, yal nız
iki çayarası
ərazini, K ür ilə A razın qo
vuş
duğu
yerdən Göycə gölünə kimi
əraziləri əhatə edirdi [5]. Q arabağ, G üştasfi, A rasbar m ahalları buraya daxil idi.
N Ə T İC Ə . M əqalədə X III-X V əsrlərdə A zər baycanda m övcud olm uş dövlətlərin tarixi - si yasi
coğrafiyasından söhbət açılır. Eyni za m anda bu dövrdə dövlətlərin əhatə etdiyi A zərbaycan torpaqlarına qarşı olan
iddialar haqqında bu m əlum at verilm işdir.
Ə D Ə B İY Y A T
1. А ли-заде А. А. С оциально-экономическая и политическая история А зербайдж ан а X III-X IV вв.
Баку, 1956, 420 с.
2. Бартольд В.В. И сторико-географ ический обзор Ирана. Соч., VII том. М.: Н аука, 1971, с. 29...225.
3. А ш урбейли С.Б. Государство Ш ирванш ахов. Баку, “Э лм ”, 1983, 344 с.
4. Бартольд В.В. Сочинения. Том Ш . Работы по исторической географии. М.: Н аука, 1965, 712с.
5. Буниятов З.М . И збранны е сочинения в трех томах. Том II. Баку, “Э л м ”, 1999, 366 с.
У Д К 9(4794)
П о л и т и к ю -и с т о р и ч е с к и е г е о г р а ф и и А зер б ай д ж ан а ХТТТ-XV в е к а х
Историк С. Ф.Абдуллаева
Азербайджанский государственный аграрный университет
Р Е З Ю М Е
К л ю ч е в о е сл о в а: монгол,
период, государство, отродье, граница, территория
В статье говорится об истории и политической географии государств, сущ ествую щ их в X III-X V
веках. В то же время даю тся сведения о претендовании государств, в тот период окруж аю щ их
А зербайдж ан а, на его территорию .
H isto ric a l-p o litic a l g e o g ra p h y o f A z e rb a ija n a t ХТТТ-X V c e n tu rie s
Historic S.F.Abdullayeva
Azerbaijan State Agrarian University
S U M M A R Y
K ey w o rd s:
mongol, period, state, stock, border, area
The article is about historical-political geography o f the states w hich were exist in A zerbaijan at XIII-XIV
centuries. A t the same tim e it read a com m unucation about pretesion o f A zerbaijan lands th at scoped states at
tah t tim e.