«a d a u -nun elm I əsərləri». 2012.№ S. 148-150
Yüklə 126,02 Kb. Pdf görüntüsü
|
| «A D A U -nun elm i əsərləri».-2012.-№ 3. -S.148-150. İ Q T İ S A D İ Y Y A T I N D Ö V L Ə T T Ə N Z İ M L Ə N M Ə S İ N D Ə P U L - K R E D İ T S İ S T E M İ N İ N R O L U U O T 33:336.44:336.47 İqtisadçı F.M.Əliyev Tovuz Dövlət Sosial-İqtisad kollecinin direktor müavini A ç a r sözlər: kredit, büdcə, fiskal siyasət, tənzimləmə, vergi, idxal, ixrac H ər bir ölkədə iqtisadiyyatın liberal prin sip lə rə uyğun olaraq in k işaf etm əsi üçün dövlət tərə fin dən səm ərəli tənzim lənm ə m exanizm inin for m a laşdırılm ası və həyata keçirilm əsi xüsusi əhə m iy yət kəsb edir. K eçən əsrin 30-cu illərində dün yada baş verm iş m aliyyə böhranı sübut etdi ki, bu kim i hallarda dövlət m üdaxiləsi olm adan b a zarı nizam lam aq m üm kün deyil. A raşdırm alar gös tərir ki, iqtisadi böhranı d ə f etm ək və ondan çıxm aq yalnız dövlətin həyata keçirdiyi tədbirlər sayəsində m üm kün olur. R espublikam ızda bazar m ünasibətlərinin bərqərar olm ası ilə birlikdə iqtisadi liberallığın ön plana çıxm ası yeni m ülkiyyət form alarının təşək külünə, bütün bunlar isə cəm iyyətin həya tın da köklü dəyişikliklərin baş verm əsinə səbəb ol m uş dur. Ö lkənin sosial-iqtisadi sferasında baş v er miş bu radikal dönüş iqtisadiyyatın dövlət tə rə findən tənzim lənm əsinin yeni xarakter və m əz m un alm asını surətləndirm işdir. Sosial yö nüm lü b a zar iqtisadiyyatı m odelini m ənim səyən döv lə ti m iz üçün həm in dövrdə b ir sıra iqtisadi təd b ir lə rin həyata keçrilm əsi zərurətə çevrilm işdir: - özəlləşdirm ə prosesinin intensivləş diril m ə si; - bazar infrastrukrurunun form alaşdırılm ası; - iqtisadi liberallığın genişləndirilm əsi və inhisarçılığın aradan qaldırılm ası; - qiym ətin tələb və tə k lif əsasında form a laş m a sına şərait yaradılm ası; - yeni iqtisadi sistemə keçidlə əlaqədar əha li yə sosial dəstəyin artırılm ası və s. İqtisadiyyatın dövlət tərəfindən tənzim lən mə si, fəaliyyət sferasına m üdaxilə qabiliyyətinə gö rə
iki istiqam ətdə həyata keçirilir. Birincisi, iq ti sadi fəaliyyətdə heç bir m əhdudiyyət yarat m a yan bazar iqtisadiyyatında dövlətin iqtisadi siya sə tinin əsasını təşkil edən dolayı m etoddur ki, bu nu da aşağıdakı kimi təsnifləşdirm ək olar: - pul kredit siyasəti; - fiskal siyasət; - büdcə xərcləri və gəlirləri siyasəti; - idxal-ixrac siyasəti; - valyuta siyasəti. D igər m etod isə inzibati m etoddur. Bu m e tod isə fəaliyyət sərbəstliyinin sferasını m əh dud laş dırır və dövlətin iqtisadiyyata birbaşa təsiri ilə xarakterizə olunur: - antiinhisar siyasəti; - sosial tənzim ləm ə; - xarici investisiyaya üzərində dövlət nəzarəti və s. Pul-kredit siyasəti dövlətin iqtisadi tən zim lənm ə m etodlarından olm aqla M ərkəzi B ank v a si təsilə pul dövriyyəsinin və pul kütləsinin həc m ini tənzim ləm ək funksiyanı həyata keçirir. M ər kəzi B ank em m isiya hüququna m alik ol m aq la, xü susilə inflyasiyanın yüksək həddinə m ü da xi lə et m ək və m illi valyutanın m əzənnəsinin sa b it li yi nin qorunm ası üçün m ühim tənzim ləyici fə aliy yəti yerinə yetirir [1] . Fiskal siyasət m əcm u tələbin, m əşğulluğun və gəlirin səviyyəsinə təsir etm ək üçün dövlətin xərclərdən, vergiqoym adan və borclanm adan is ti fadə edərək həyata keçirdiyi iqtisadi tənzim ləm ə si yasətdir. Sosial təm inat bazasının form alaşdırıl m a sında fiskal siyasət əhəm iyyətli rola m alikdir. A zərbaycanda həyata keçirilən büdcə-vergi si y a sətinin əsas vəzifələri m illi gəlirin sabit artı m ı na, inflyasiyanın tənzim lənm əsinə, m əş ğul lu ğun yüksəlişinə, iqtisadiyyatda qeyri-sabitlik m eyl lərinin qarşısının alınm asına nail olmaqdır. A zər bay can iqtisadiyyatında son on ildə əhəm iy yə tli dərəcədə in k işaf m üşahidə olunur. Belə ki, 2000-ci illə m üqayisədə 2011-ci ildə Ü D M 10,6 də fə artaraq 50069,0 m ilyon m anata bərabər ol m uşdur. M üvafiq dövrdə Ü D M -in strukturunda vergi gəlirləri də artm ışdır. A zərbaycan R espub li ka sının dövlət büdcəsi m ərkəzləşdirilm iş gəlir və xərc lərdən, yerli g əlir və xərclərdən ibarət ol m aqla, əsas m əqsədi dövlətin iqtisadi, sosial və di gər strateji proqram larının və problem lərinin həl li ilə bağlı qanunvericiliklə m üəyyən edilmiş qay dada m aliyyə vəsaitinin toplanm asını və isti fa dəsini təm in etm əkdən ibarətdir. Son illər res pub likam ızda m üşahidə olunan iqtisadi in k işaf ten densiyası büdcə gəlirləri və xərclərindədə özü nü qabarıq şəkildə biruzə verm işdir. Şəkil. Ü D M -də v e rg i g ə lirlə rin in d in am ik a sı. Belə ki, dövlət büdcəsinin gəlirləri 2005-ci ildə 2 055,2 m ilyon m anat, 2011-cu ildə isə 7,5 dəfə artaraq 15107.1 m ilyon m anata bərabər o l m u ş dur. Ö lkədə aparılan quruculuq, infrastruktur la y ih ə lə rin in hayata keçirilm əsi və əhalinin sosial-iqtisadi rifahının yüksəldilm əsi büdcə xərc lə rinin tərkibinə də təsir etm işdir. Belə ki, 2005-ci ildə büdcə xərclərinin cəmi 2140,7 m ilyon m a nat təşkil etsə də, 2011-ci ildə bu rəqəm 6,8 dəfə artaraq 14633.1 m ilyon m anata b ərabər olmuşdur. X arici iqtisadi əlaqələrin dövlət tərəfindən tən zim lənm əsi də bu gün iqtisadi inkişafım ızın davam lılığı üçün m ühüm əhəm iyyət kəsb edir. Belə ki, respublikam ızın dünya iqtisadi sistem inə in teq rasiyasının milli m araqların qorunm ası çərçivəsində intensiv xarakter alm ası xüsusi önəm daşıyır. D övlət əm təə və xidm ətlərin fəal surətdə ix racını stim ullaşdırm aqla bir tərəfdən ölkə daxi lin də istehsalın artım ına, digər tərəfdən m əh sul ların keyfiyyətinin beynəlxalq standartlara uyğun laş m asına şərait yaradır. İdxal-ixrac əm əliy yat la rın da həm daxili istehsalçıların m ənafeyinin, həm də istehlakçıların hüququnun qorunm asında döv lət tənzim ləyici funksiyasını göm rük vasitəsi ilə yerinə yerinə yetirir. H azırda respublikam ızın dünyanın 150-yə y a xın ölkəsi ilə faydalı iqtisadi əlaqələri m öv cud dur. 2011-ci ildə A zərbaycanın xarici ticarət döv riy yəsi 2010-cu illə m üqayisədə 29,92% artaraq 36,326 m lrd. dollar təşkil etm işdir. Ölkədən ixrac edi lən m alların həcm i 26,57 m lrd. dollar təşkil edib ki, bu da 2010-cu ilin göstəricilərindən 24,39% çoxdur. İdxal həcm i isə 9,755 m lrd. D ol la ra bərabər olm uşdur. Bu isə 2010-cu ilin gös tə ri cisindən 47,81% artıq olm uşdur. Üm um i lik də, 2011-ci ildə A zərbaycandan 2082 adda m əh sul ixrac, 6233 adda m əhsul isə idxal olun muş dur. Əm təə dövriyyəsində m üsbət saldo 16,814 m lrd. dollara bərabər olm uşdur [2]. V alyuta m əzənnəsinin tənzim lənm əsi döv lətin iqtisadi tənzim ləm ə m etodlarından olm aqla ix racın stim ullaşdırılm asında xüsusi əhəm iyyətə m a likdir. B u tənzim lənm ədə əsas göstərici in zi b a ti və iqtisadi vasitələrdən birgə istifadə edilmə si dir. U zun m üddət inzibati m etodlara üstünlük ve ril m əsi böyük m ənfi nəticə verə bilər. Q eyd et mə liyik ki, bəzi hallarda bu sahədə m üəyyən ne qa tiv m eyllər m üşahidə olunsa da dövlət öz tən zim ləyici funksiyasını lazım ınca yerinə yetirm ək də davam edir. D övlətin inzibati m etodlarından olan anti in hi sar siyasəti iqtisadi leberallığın təm in olun m a sın da və leqal iqtisadi fəaliyyətin həyata keçiri l mə sində m ühüm rola m alikdir. M üstəqillik əldə et dikdən sonra rəqabət m ühitinin sağ lam laş dırıl m a sı üçün dövlətim iz tərəfindən b ir sıra əhəm iy yət li qanunların qəbul edilm əsi bu prosesin sürət lən m əsinə səbəb olm uşdur. 4 m art, 1993-cü, ildə qəbul olunm uş A ntiinhisar fəaliyyəti haqqında A zərbaycan R espublikası “Q anunu”nu da bu isti qa m ətdə atılm ış ən m ühüm addım lardan hesab et m ək olar. D igər b ir inzibati m etod olan sosial tənzim lə m ə nin başlıca m əqsədi m əşğulluq səviyyəsini ar tır maq, aztəm inatlı və əm ək qabiliyyətini itirmiş in sanlara sosial m üavinətlər verm ək və üm um i lik də əhalinin m inim um yaşayış səviyyəsini təm in et m əkdən ibarətdir. Son 5 ildə respublikam ızda döv lətin həyata keçirdiyi tədbirlər nəticəsində bu sahədə əhəm iyyətli irəliləyiş qeydə alınm ışdır. Be lə ki, m inim um əm ək haqqı son 5 ildə 2,1 dəfə, əm ək pensiyalarının m inim um m əbləği 3,4 dəfə, o r t a aylıq m əbləği isə 4 dəfə artm ışdır, 2011-ci ildə isə üm um ilikdə 900 m in nəfərə yaxın əm ək tə qa üd çünün təqaüdü orta hesabla 40 faiz artırıl m ış dır. B unlarla yanaşı aztəm inatlı ailələrə ve ri lən ünvanlı dövlət sosial yardım ının 1 nəfərə dü şən aylıq m əbləğinin 2,9 dəfə artm asını və ölkədə əm ək qabiliyyəti olan əhalinin cəm i 5,6 % -nin iş siz olm ası dövlətin sosial tənzim lənm ə siyasətini uğur la həyata keçirdiyinin göstəricisidir. Qeyd olunanlar göstərir ki, m illi iqtisadiy yat la rın dünya iqtisadi arenasına inteqrasiyasının surətləndiyi,
dövlətlərarası əlaqələrin qarşılıqlı ası lılıq və daim i m övcudluğu ilə xarakterizə olun du ğu hazırkı iqtisadi şəraitdə b azar iqti sadiy ya tının cəm iyyətin bütün təbəqələrinin m ənafeyinə ca vab verəcək b ir iqtisadi sistem kimi fəaliy yə ti nin da vam lılığını təm in etm ək üçün dövlətin tarazlı m üdaxiləsi h ər zam an labüddür. Son illər dün y a nın iqtisadi konyukturasında baş verm iş ani də yi şik liklər nəticəsində liberal prinsiplərə uyğun fəaliyyət m exanizm inə m alik, rəqabət qabi liy yət li li yi nə görə ön sıralarda olan in k işaf etm iş öl kə lə ri nin iqtisadiyyatında xüsusilə pul-kredit sis te m in dən istifadə edilm əklə dövlətin tənzim ləyici fun ksiyasının yeni xarakter və m əzm un alm ası de yi lənlərə əyani sübutdur. Ə D Ə B İY Y A T 1. Sadıqov M .M . M aliyyə potensiali: form alaşm a və A qrar sahənin prioritetliyi. B akı, A qrar U niversitetin nəş., 2009, 294 s. 2. w w w .azstat.org 3. w w w .taxes.gov.az У Д К 33:336.44:336.47 Р о л ь д е н е ж н о -к р е д и т н о й с и с т е м и в го с у д ар с т в е н н о м р е г у л и р о в а н и и э к о н о м и к и
К л ю ч е в ы е сл о в а : кредит, бюджет, налогово-бюджетная политика, регулирование, налог, импорт, экспорт Д енеж но-кредитная систем а относится к методам государственного эконом ического регулирования, претворяет в жизнь функцию регулирования денеж ного оборота и денеж ной массы при пом ощ и Ц ентрального Банка. Основу этой политики составляю т такие стратеги чес кие цели, как воздействие на вы сокий уровень инфляции и сохранение стабильности нацио наль ной валюты. T h e ro le o f th e m o n e ta ry system in th e sta te re g u la tio n o f th e econom y Economist F.M Aliyev Tovuz State Socio-Economic College K ey w o rd s: credit, budget, fiscal policy, regulation, taxes, import, export M onetary system refers to the m ethods o f state econom ic regulation im plem ents the control function o f cash flow and the m oney supply by the central bank. This policy m ake such strategic objectives as the im pact o f the high level o f inflation and m aintaining stability o f the currency. Yüklə 126,02 Kb. Dostları ilə paylaş:
|