73 Türk Dili 72 73 Türk Dili Lakırdı Kelimesinin Kökeni 1
Yüklə 257,44 Kb. Pdf görüntüsü
|
| 73 Türk Dili Türk Dili
72 73 Türk Dili Lakırdı Kelimesinin Kökeni 1 Nikolay K. DMİTRİYEV 2 “Söz, laf, kelime” anlamlarındaki lakırdı kelimesi ve bundan türemiş
kelimesi Osmanlı-Türk kelime dağarcığında dildeki fiil ve isimlerle anlam bakımından her hangi bir çağrıştırmadan, öbür kelimelerden ayrı durur. Bu kelimenin öbür Türk lehçelerinde pek yaygınlaşmaması (RADLOFF’a göre kelime yalnızca Kırım ve Türkiye’de biliniyor, ayrıca Yenisey-Orhon ve Uygur metinleri bir yana, HOUSTMA, İbnü-Mühennâ “Arap filolog” 3 ve Çağatay sözlüklerinde bile rastlanmaz), ilk sesinin genel Türkçenin kelime başında rastlanan ünsüzler kuralına uymaması, 4 keli- menin kökeni itibarıyla Türkçe olmadığını, bunun başka bir dilden alınmış kelime olarak açıklanmasını zaruri kılıyor. Yapı çerçevesi bakımından genel Türkçe tarzında yapılmıştır (krş.
DENY’de, bununla bağlantılı biçimleri ( Grammaire … § 858), ancak bu yapı teşekkülü tipi en belirsiz olanlar sınıfına girer ve kelimenin kökenini açıklamamıza katkıda bula- namaz. Kelimenin kökenini ele almadan önce, Ş. Sami’nin Osmanlıca açıklamalı sözlüğü Kāmûs-ı Türkî’de 5 gösterdiği kelimenin sahip olduğu anlam farkları üzerinde duralım. Burada görüldüğü gibi lakırdı kelimesi için, kelimenin çeşitli açıklamalarında ve özel- 1 İlk olarak Dokladı Akademii Nauk SSSR, Seriya B, 1926, s. 117-120’de yayımlanan, sonra da Nikolay Konstantinoviç D MİTRİYEV ’in makalelerinin toplu yayımı olan Stroy Tyurkskiḫ Yazıkov, Moskova, 1962’nin 55-58. sayafalarında yayımı tekrarlanan bu makale Rusçadan Türkçeye Risbek A LİMOV
tarafından çevrilmiştir. 2 Nikolay Konstantinoviç D MİTRİYEV , “Etimologiya slova lakırdı”, Dokladı Akademii Nauk SSSR, Seriya B, 1926, s. 117-120; Stroy Tyurkskih Yazıkov, Moskova, 1962, s. 55-58. 3 Platon Miḫailoviç M ELİORANSKİY ,
sunuş ile P. M. M ELİORANSKİY tarafından yayımlanmıştır. SPb., 1900. 4 “l” sesi genel kural olarak Türkçede kelime başında rastlanmaz krş. W. R ADLOFF ,
nördlichen Türksprachen, Leipzig, 1882-1883, § 166, 167, Platon Miḫailoviç M ELİORANSKİY ,
OY , “Das Aidinisch-Türkische”, Keleti Szemle, 1900, I., s. 305. N. N. P
OPPE , “Çuvaşskiy yazık e yego otnoşenie k mongolskomu i tyurkskim yazıkam”, İzvestiya Rossiyskoy Akademii nauk, XVIII, 1924, vd. 5 1243
b . sayfada kelime ile ilgili aşağıdaki anlamlar ve deyim örnekleri verilmiştir:
1. Söz, kelime, lafz: Hiç işitmediğim Türkçe bir lakırdı idi. 2. Kelâm, mükâleme, konuşma, sohbet: lakırdı ediyordu; bütün gece lakırdı edip beni uyutmadılar. 3. Karar, pazarlık, müzâkere: Yarın lakırdısını edeceğiz, biz kendisiyle lakırdı ettik. 4. Münâza‘a, nizâ‘, muhalefet: Geçen gün aralarında lakırdı etmişler. 5. İ‘tirâz, ta‘riz: lakırdı olmasın diye çekiniyor. 6. Boş söz, lâf u güzâf: O lakırdıdır || lakırdı olmaz = söz anlamaz || lakırdısı olmaz = kale alınmağa deymez || boş lakırdı = beyhude söz || lakırdı bitirmek = karar vermek || lakırdı taşımak = dedi koduculuk etmek || lakırdı torbaya girmez = sade sözle iş olmaz || lakırdı karıştırmak = fesad ve nifak komak. Lakırdıcı kelimesi için şu örnekler verilmiştir:
çok lakırdı söyleyen, sükûtu olmayıp daima lakırdı bulan: lakırdıcı bir çocuk; koca karılar çok lakırdıcı olur. Lakırdı Kelimesinin Kökeni 75 Türk Dili Türk Dili
74 likle lakırdıcı kelimesinde görülen “çok lakırdı söyleyen, sükûtu olmayıp dai- ma lakırdı bulan” anlamları daha uygundur. Görünüşe göre, bu anlam kelimenin temel anlamı olup, Ş. Sami’nin ilk önce verdiği anlamlar ise ondan türemiştir. Bize göre, lakırdı kelimesinin açıklamasına laklak kökü ile bağlantılı kelimeler dizisi yol göstermektedir. Kāmûs-ı Türkî bu kelimeyi şöyle tarif etmektedir. 1.
laklak Leğlek denilen maruf büyük kuş. Bu kuşun gagasını birbirine vurarak çıkardığı ses. Boş lakırdı, gevezelik, bilafasıla söylenilen saçma sapan sözler; 2.
Leğleğin gagasıyla çıkardığı ses. Manasız ve çok sözler, türrehat, hezeyan; 3. lak- lakiyyat Boş lakırdı, hezeyan, saçma sapan sözler, türrehat. Bu kelimelerde bir yandan sırayla anlam çeşitlenmektedir, (gerçek anlamı; madde ve onun çıkardığı sesler ve benzerliği dolayısıyla birinci anlamdan türeyen soyut anlam; boş lakırdı, gevezelik,), öbür yandan onların kökenine işaret eden gösterge ihtiva ediyor, çünkü
mesinin açıklamasında [Arabiye takliden uydurma bir sözdür] notu vardır. Bu açıklama sözlüğün yazarını yarı yolda duraklatmıştır, çünkü muhtemelen bu kelimenin Arapçadan gelmediğini düşünüyordu. Ancak, yazar Dictionnare turc-française adlı sözlüğünde daha kararlı bir biçimde davranır ve laklaka kelimesini de Arapça olarak tanımlar. 6 Arapça sö- zlüklerdeki (BIBERSTEIN-KAZİMİRSKİY, DOZY ve öbürlerindeki) veriler bu dizinin hepsini, yine aynı esas anlamları ile birlikte içermektedir. Arapça laklak (leylek, leyleğin gagası ile vurması) hem ses bütünlüğü, hem de ikili anlam taşıması bakımından ikileme yolu ile yapılmış gerçek Türkçe taklit kelimelerden ayrılmamaktadır, ayrıca onların gelişmelerinin genel heyetine uyarak biçim bakımından onlara tetabuk etmek- tedir.
7 (krş.
çırçır, çıvçıv, şakşak, anlamları “çekirge çıtırtısı” ~ “çekirge”, “civciv cıvıltısı”, ~ civciv; “kastanyet sesleri” ~ “kastanyet”). Çırçır:çır, çıvçıv:çıv, şakşak:şak ve laklak:lak’ları karşılaştırarak, bir Osmanlı farkında olmadan bir bütün ses külliyesi olarak iktibas edilmiş
ile gerçek taklit anlamındaki (gaganın çatırtısı) lak-lak ve yeni biçim olan lak-lak etmek (çatırdatmak) deyişlerini meydana getirir. Bu süreç her hâlükârda demircinin ömrü - taktakla, 8
9
6 Taklit kelimelerin yapımında yaygın olan bu Arapça biçim Türkler tarafından da benimsenmiştir. Krş. Arapçada kullanılan maẓmaẓa, kahkaha vs. Halis Türkçe biçimlerden (şak-şak, pıt-pıt vs.) Arapça biçimler kelime sonunda ünlünün bulunması ile ayrılır. 7 Ben taklit kelimelerin N. İ. A ŞMARİN terminolojisine göre mimema kuralları ve yapı sınıflandırılmasını bu konu ile ilgili gerçek malzemenin genişçe yer verildiği “Beiträge zur osmanischen Mimologie” (
123) adlı makalemde delillerle teyit etmeğe çalışmıştım. Bu makalede Türk ıstılahlarındaki N. İ. A ŞMARİN
’in öncülüğünü kabul ederek ve onun dikkatinin daha ziyade dilde fikir yürütmenin esasına ve psikolojisine yöneldiğine işaret ettim ve onun tam tersine meseleye yalnız biçim ve dil bilgisi tarafından bakmağa çalıştım. 8 V. G ORDLEVSKİY ,
No. 1490. 9 Bu Arapçadan gelmiş Farsça biçim. V ULLERS (
Farsçadan türemiş olarak sayıyor. Osmanlıcada kelime yalnızca
karşılamıyor. Aynı anlamda bu kelime birkaç Türk lehçesinde de (Volga Boyu ve Orta Asya ’da) vardır.
N. K. DMİTRİYEV 75 Türk Dili Türk Dili
74 laklakla geçer 10 atasözünden önce tamamlanmıştır. İki uyaklı unsuru olan yukarıdaki biçim, şüphesiz, Ş. Sami’nin verdiği örnekten daha eskidir ve bizim için daha iyi örnek olacak niteliktedir, çünkü buradaki lak-lak ses taklidi halis Türkçe olan tak-tak’a tama- men eş değerdir. Sözlükler tak-tak kelimesinin taklit kelimelerin yapı gelişmesinin tabii yolunun hepsine sahip olduğunu gösteriyor. Tak, takmak, tak, *takır, *takır, takırdı ve *takır, takırdamak. Biz lak biçiminin ve ondan türemiş lak-lak (bu biçim lak’ın varlığı sebebiyle bir bütün olarak kabul edilemez) biçimiyle birlikte yapı tekâmülünün ilk dönemini (
11 ekini alması) tamamladığını, yalnızca nazari olarak değil, belgelere dayanarak hükme bağlayabiliriz. Şöyle ki, Gy. NÉMETH’e 12 ve Kumukların teyit ettiğine göre Kumukçada lakır et (schwatzen) ve lakırcı (Schwätzer) biçimleri mevcuttur. İleride, varlığı böylece şüphe uyandırmayacak lakır biçimi +ır ~ +ıl almış öbür bütün ses taklidi biçimlerle beraber, iki yönde gelişecekti, ya kelime gövdesinden doğrudan fiil biçimine (yani,
13 veya önce -da (burada -la yerine düzenli olarak -da geliyor) 14 ekini alıp sonra fiile dönüşecekti. Fiilin birinci biçiminden tabii olarak fiilden lakır-dı ismi, fiilin ik- inci biçiminden lak+ır+da-k 15
ilk biçimden bize dek
halkayı oluşturan) lakır-mak fiiline rastalanmaması kelimenin kökenini reddetmiyor, çünkü bu tür zincirlerde bazı halkaların olmayışı birçok taklit kelimede rastlanılmıştır, üstelik eksik halkalar bazen öbür halkalara benzetilerek tekrar onarılmıştır. Böylece, burada biz Arapça benzer iki heceden oluşan taklit kelime laklak’ın biçim bakımından Türkçe taklit kelimelerinin belli zümresi ile uyuşarak, benzeşme yoluyla lak biçimini, yine aynı tarzdaki yaygın olan lak+ır ve yalnızca Osmanlılarda değil, öbür milletlerde (Bulgar, Sırp) de rastlanan, -mak’lı fiil biçiminden atlayarak yapılmış lakır-dı kelimesini ortaya çıkardığını görüyoruz. Kelimenin yapı tekâmülüne anlam evrimi de eşlik etmiştir. Sesin ve onu çıkaran maddenin çeşitlenmiş açık anlamı, yerini önce söz sürecine eşlik eden gürültünün istiareli belirtilmesine, daha sonra da sözün kendisinin belirtilmesine bırakmıştır. İktibas edilmiş yabancı kelimenin dildeki işlenmesindeki bu süreçte keli- menin en dirençli yanı onun ses iskeleti olmuştur Ancak yalnızca kaba Osmanlı dili yer yer görülen ve kurala uymayan biçimi kurala uydurmak amacıyla
mini ortaya çıkarmıştır. 16 10
Kratkaya uçebnaya grammatika sovremennogo osmansko-turetskogo yazıka’yı A. N. S AMOYLOVİÇ
tercüme etmiştir. Leningrad 1925, s. 107. 11 Çat’tan çat-ır, çız’dan çız-ır, çiv’den çiv-il, zır’dan zır-ıl vs gibi (bk. “Beiträge …” (veya k izuçeniyu turetskoy mimologii). Redaksiyon. 12 Gy. N
ÉMETH , “Kumük es balkár szójegyzék”, Keleti Szemle, XII, 1911, s. 135. 13
Bir taraftan Gırgır’dan gırgır-mak, öbür taraftan da gırgır-dı gibi (bk. “Beiträge …”, J. Th. Z ENKER
, Türkisch-arabisch-persisches Handwörterbuch, I-2, Leipzig, 1866-1876, s. 789. Redaksiyon. 14
Onun ortaya çıkması ile ilgili M. B ITTNER
ve W. B ANG
’ın görüşü ve tenkidi “Beiträge”de verilmiştir. (bk. K izuçeniyu turetskoy mimologi). Redaksiyon. 15 Meselâ Volga Boyu Tatarcasında rastlanan lakırda- fiilinden. 16
Kelime başında “l” sesi geçen taklit kelimeler nadiren rastlanmaktadır. lap-lup, lapır-lapır (G
), lüp-lüp (Ş. Sami). Yüklə 257,44 Kb. Dostları ilə paylaş:
|