BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ
№4
Humanitar elmlər seriyası
2009
XIX ƏSRİN SONU – XX ƏSRİN ƏVVƏLLƏRİNDƏ
AZƏRBAYCANDA KƏND İCMASI
Т.Г.ЯЩМЯДОВА
Bakı Dövlət Universiteti
XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda kənd icması əhali
arasında mövcud olan iqtisadi, hüquqi və məişət münasibətlərini nizama salan birlik
idi. İcma sakinlər arasında torpaq bölgüsünü həyata keçirir, ictimai mükəlləfiyyətlərin
yerinə yetirilməsində fəal iştirak edir, kənd sakinlərindən vergilərin toplanmasını
təmin edirdi.
XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda əsasən istifadə olunan
torpaq mülkiyyəti formalarından biri də icma torpaq mülkiyyəti olmuşdur.
Kəndlilərin istifadəsində olan torpaqlar hüquqi cəhətdən dövlət mülkiyyəti sayılsa da,
kəndlilər ondan mülkiyyətçi kimi deyil, torpaq istifadəçiləri kimi istifadə edirdilər
[9,74]. Faktiki şəkildə Azərbaycanın dövlət kəndlilərinin düşüncəsinə görə onların
istifadə etdikləri torpaqlar ictimai torpaqlar olub camaata məxsus idi [9,74]. İcma
üzvləri ondan bərabər hüquqlarla, lakin icarəçi kimi istifadə edirdilər [7,74]. Bütün
hasara alınmamış yerlər icma mülkiyyətində idi. Bura başlıca təsərrüfat yerləri –
tarlalar, biçənəklər, dağətəyi zolaqda yerləşən meşələr, otlaqlar, meşə ərazisində boş
yerlər daxil idi [4,33]. İcmanın istifadəsində olan torpaqların bölüşdürülməsi qaydası
yox idi [9, 74]. Torpaqlar bəzi yerlərdə vaxtaşırı, bəzi yerlərdə isə uzunmüddətli
bölünürdü və ya ümumiyyətlə heç bölünmürdü. İcma ayrı-ayrı torpaq sahələrinin
təsərrüfat başçıları tərəfindən istifadə üsullarına və torpağın ölçülərinə nəzarət edirdi,
həm də ailə başçılarının vergi ödəmə qabiliyyətinə müvafiq olaraq mükəlləfiyyətlər
təyin edirdi [6, 260]. Elə torpaqlar var idi ki, onlar ümumiyyətlə heç bölünmürdü.
Belə torpaqlara həyətyanı torpaqlar, bağlar, bostanlar və meşə ərazisinin
tənzimlənməsi nəticəsində yaranan torpaqlar, eləcə də çəltik səpilmiş, suvarılmış
sahələr aid idi [6, 261]. Bu torpaqlar təsərrüfat başçılarının daimi istifadəsində idi.
Əsasən əkin torpaqları bölünürdü. Örüş və otlaqlardan istifadə edərkən kəndlilər bir-
birini xəbərdar edirdilər. Əkin torpaqları bölüşdürülərkən təsərrüfat başçısının vergi
ödəmə qabiliyyəti və ailənin iqtisadi gücü nəzərə alınırdı. Bölünmüş torpaqların
paylanması icmadan seçilən ağsaqqallara həvalə edilirdi.
İrəvan quberniyası Naxçıvan qəzasının qərb hissəsində həyətyanı və bağ yerləri
və həyətyanı torpaqlar bölünmürdü və hər bir ailənin irsi istifadəsində idi [10, 546].
Əkin və biçənəklər təsərrüfat başçıları arasında bölünürdü, otlaqlar isə hər bir kəndin
ümumi istifadəsində idi [10, 546].
XIX əsrin sonunda Naxçıvan qəzasının qərb hissəsində yerləşən kəndlərdə
torpaq bölgüsü zamanı kəndlilər arasından inanılmış şəxslər – vəkillər seçilirdi. Onlar
əvvəlcə müxtəlif təsərrüfat yerləri üzrə bütün torpaqları müəyyən edir və onları iplə
171
ölçürdülər. Pay torpaqlarının sahəsi, ya hər iki cinsdən olanların, ya da kişilərin sayı-
na görə bölünürdü və bu üsulla hər bir nəfərə düşən torpaq sahəsi müəyyənləşdirilirdi.
Sonra təsərrüfat başçılarının siyahısı tərtib olunurdu. Siyahıda hər bir təsərrüfat baş-
çısının ailə üzvlərinin sayına görə düşəcək torpaq sahəsi müəyyən edilirdi. Vəkillər
ümumi torpaq sahəsindən bağ və ağaclığın sahəsini çıxırdılar. Bu yolla onlar hər bir
təsərrüfat başçısına nə qədər əkin sahəsi düşdüyünü müəyyənləşdirirdilər [10,547].
İrəvan quberniyasının Aleksandropol qəzasının Alagöz Məzrə kəndində əkin və
biçin torpaqları kişi cinsindən olanların sayına görə bölünürdü. Bu qəzanın
azərbaycanlılar yaşayan Cəhri kəndində isə torpaq batman çərək üsulu ilə bölünürdü.
Bu bölgü üsuluna görə bütün əkin torpaqları səkkiz bərabər hissəyə bölünürdü, bu
hissələr hər bölgüdə kənd evlərinin sayına bölünürdü, sonra isə hər bir ailə başçısına
ailədəki vergi ödəmə qabiliyyəti olan şəxslərin sayına görə torpaq ayrılırdı (çərək)
[10,548].
Torpağın düzgün bölgüsü icmanın əsas göstəricisi idi. Torpağın düzgün
bölünməsində əsas məqsəd onun təsərrüfat başçıları arasında bərabər bölüşdürülməsi,
eləcə də, evbaşı pay torpağının ölçüsünə uyğun olaraq ayrı-ayrı təsərrüfat başçılarının
vergi ödəmə qabiliyyətini müəyyənləşdirmək idi. Bölünəcək torpaqlar az və ya çox
sayda sahələrə (çərəklərə) bölünür və ailə üzvlərinin sayına görə paylanırdı. Torpaqlar
bölündükdən sonra ailələrdən birində işçi qüvvəsi artardısa, kəndlilər ümumi bölgü
başlayana qədər evbaşı torpaq payını xüsusi olaraq bölürdülər. Pay torpağının artması
ilə vergi ödənişinin həcmi də artırdı [7, 664].
Kəndlilərin şəxsi istifadəsindən olan torpaqlar bölünməsə də, pay torpaqlarının
bölgüsündə onlar hesaba alınırdı. Şərurda torpaqların vaxtaşırı bölünməsi onunla izah
edilirdi ki, əhalinin əsas yaşayış mənbəyi olan taplaçılıq torpağın daha düzgün
bölünməsini tələb edirdi [7,664].
İrəvan quberniyası Şərur-Dərələyəz qəzasının qərb hissəsində torpaqlar
bölüşdürülərkən onun məhsuldarlığı, yerləşdiyi ərazi və becərilməsi üçün nə qədər
əmək sərf ediləcəyi nəzərə alınırdı, sonra hər bir sahə, öz növbəsində, hissələrə
(çərəklərə) bölünür və bütün evlər arasında paylaşdırılırdı, belə ki, hər bir ev bütün
sahələrdə torpaq payı alırdı [7,65]. Bu ərazi üçün icmalıqla torpaqdan istifadə
edilməsinin xüsusiyyətləri, demək olar ki, bütün Azərbaycana xas idi. İcmanın bütün
təsərrüfat başçıları, o cümlədən dul qadınlar, bəzi icmalardan yetimlər, digərlərində
uşaqsız – ailə qurana qədər pay torpağının bütün gəlirlərindən faydalana bilərdilər.
Dövlət vergiləri və ictimai mükəlləfiyyətlər icma üzvləri arasında torpaq payı
ölçülərinə uyğın paylanırdı. Torpaq bölgüsünə və vergilərin paylaşdırılması kimi
icmaya aid olan məsələlər icmanın bütün üzvləri – camaat və ya icma tərəfindən
seçilmiş şəxslər (vəkillər) tərəfindən həll edilirdi.
Kənd icmasının fəaliyyətini idarə edən seçkili orqanlar mövcud idi. İcmaya aid
məsələlərlə icma yığıncağı tərəfindən seçilmiş şəxslər məşğıl olurdular. Belə şəxslər
kəndxuda və kənd məhkəmələri idi.
Kənd icmalarının fəaliyyətini əks etdirən xüsusi qeyd dəftəri olurdu. Qeyd
dəftərində icma üzvləri arasında bağlanan 300 manatdan çox olmayan müxtəlif
razılaşmalar, müqavilələr və vəsiyyət olunan əmlakın dəyərinin 100 manatdan çox
olmaması şərtilə tərtib edilən dini vəsiyyətnamələr qeyd olunurdu. Qeyd dəftərində
öhdəliklər və dini vəsiyyətnamələr yazılmamışdan əvvəl müqavilə bağlanmasında
iştirak edən tərəflər 10 qəpik həcmində rüsum ödəyirdilər [1, 1].
172
Kəndxuda seçiləcək şəxslər məhkəmə qarşısında durmamalı, özünü yaxşı
aparmalı, qanunla nəzərdə tutulmuş yaş həddi və tərpənməz əmlakı olmalı idi. O, öz
iş yerini xəbərsiz tərk edə bilməzdi [2, 13].
Kənd icmasının yığıncağında kəndxudalar üç il müddətinə seçilməli idi. Onun-
la bərabər namizədlər və kənd hakimləri də seçilirdilər. Seçki gizli səsvermə ilə ke-
cirilirdi. Kəndxuda seçildikdən sonra and içir və quranı öpürdü. Kənd icması bir neçə
kənddən ibarət olanda hakimlər və namizədlər hər kənddən bir nəfər seçilirdi [8, 58].
Kəndxudalar icmalarda baş vermiş cinayət işləri haqqında Bakı qubernatoruna
məlumat verməli idilər. Lakin bəzən kəndxudalar cinayət tərkibli hadisələr haqqında
məlumat vermir, özü məsələni adi hüquq norması ilə həll etməyə çalışırdılar. Öz işinə
laqeyid yanaşan kəndxudaları işdən azad edirdilər [3, 26] .
Bəzən kəndxudaları cinayət törətdiyi üçün tutduqları vəzifədən azad edirdilər.
Elə icmalar var idi ki, kəndxuda seçmək hüququndan məhrum edilirdi. O zaman
kəndə dövlət kəndxudası təyin olunurdu. İcma ona məvacib verməli və icmanın
hesabına yedirtməli idi [4, 73] .
XIX əsrin ikinci yarısında kənd idarəsi icmanın bütün üzvlərinə, təsərrüfat baş-
çılarına kənd yığıncaqlarında iştirak etmək hüququ verilmişdi. Əvvəllər isə, olan yı-
ğıncaqlarda kəndin ehtiyaclarını yalnız nüfuzlu və imkanlı şəxslər müzakirə edirdilər.
Nüfuzlu və varlı kəndlilərdən seçilən kəndxudalar və onların köməkçiləri bir
çox kəndlərdə heç bir məvacib almırdı. Yalnız Şuşa qəzasının Ovşar və Qaradolaq
köçəri kəndlərində iki dövlət kəndxudası mükafatlandırılmışdı, qəzanın digər
kəndlərində isə kənxudalar ya heç bir məvacib almırdılar, ya da əvəzində kəndlilərin
müxtəlif xidmətlərindən istifadə edirdilər [6, 323]. Lakin icma tərəfindən əmək haqqı
ödənilən kəndxudalar da var idi. Belə ki, Bakı quberniyası Cavad qəzasının
kəndlərində inzibati qayda ilə icmaya təyin olunan kəndxudaya əmək haqqı
ödənilirdi, icmanın vəzifəli şəxslərinin üzərinə düşən dövlət vergiləri isə bölgü üzrə
bütün icma tərəfindən ödənilirdi [5, 323].
Şuşa qəzasının köçəri kəndlərində kəndxudalar hətta ən yoxsul köçərilərin
vergilərini ödəyirdi. Belə ki, kəndxudanın xidməti digər gəlirlərlə mükafatlandırılırdı.
Qəzanın Ağcabədi, Pirzadlı, Xəlfərəddinli və Eyvazlı kəndlərində hər bir ailə başçısı
taxıl yığılması dövründə kəndxudaya bir cüt işçi öküz verirdi, digər kəndlərdə isə
kəndlilər kəndxudanın xeyrinə bir və ya iki iş günü işləyirdilər [6, 320].
İcma tərəfindən seçki yolu ilə kəndlilər arasından cuvar və mirab seçilirdi.
Mirablar əvvəlki adət-ənənə əsasında mahal mərkəzundə toplanmış yığıncaqlarda, bir
nəfər yerli polis idarəsindən olan şəxsin iştirakı ilə, gizli səsvermə yolu ilə seçilirdilər.
Mirabın suyu düzgün bölüşdürüb-bölüşdürülməməsinə, ondan şikayət olub-
olmamasına baxmayaraq qanun polisə mirabın işinə qarışmağı qəti surətdə qadağan
edirdi [12, 32]. Suvarma təsərrüfatına rəhbərlik edən vəzifəli şəxslərdən olan cuvarın
vəzifəsi kəndlər arasında suyun bölüşdürülməsini asanlaşdırmaq üçün baş arxın
bəndinin yanında mirabın möhürü ilə müəyyən edilmiş suayıran işarələri mühafizə
etmək idi. Cuvarlar kəndlilər arasında hər hansı bir anlaşılmazlıq olardısa, həm də
hakim rolunu oynayırdılar. Lakin Azərbaycanın elə əraziləri var idi ki, orada mirab
vəzifəsi yox idi. Yelizavetpol quberniyası Cəbrayıl qəzasında mirab vəzifəsi yox idi.
Şuşa qəzasında isə cəmi bir mirab var idi. O yalnız Qarqarçay hövzəsinə başçılıq
edirdi və qəzanın digər çaylarından bölünən suya heç bir aidiyyatı yox idi [12, 31].
Su bölənin əməyi suvarılmış torpaqların sahibləri tərəfindən məhsulla
ödənilirdi. Qazax qəzasında cuvarın haqqı bir icmadan – ailədən, digərindən cütdən,
173
üçüncüdən isə məhsuldan ödənilirdi. Qazax qəzası Quşçu icması cuvarın haqqı olaraq
iki çanaq buğda, Göyçəli icması beş çanaq - yarı buğda, yarı arpa ilə ödəyirdi [8, 87] .
Şərurun bəzi kəndlərində isə cuvarın əməyi əhali tərəfindən ya pulla, ya da
suvarılmış torpaqlarda əkilən məhsulun bir hissəsi ilə mükafatlandırılırdı [11, 115].
İcma tərəfindən meşə gözətçisi seçilirdi. O öz xidmətinə görə nə dövlət, nə də
icmadan heç bir haqq almırdı [5, 276]. İcma tərəfindən seçilən meşə gözətçisinin mə-
vaciblərinin müəyyənləşdirilməsi icma və onu icarəyə götürən şəxsin qarşılıqlı
razılaşmasından asılı idi. Bəzi ərazilərdən bu ödəmə ildə 2 publ 25 qəpikdən 50
rubladək olurdu. Bir çox yerlərdə gözətçinin həm də atı olmalı idi. Cüzi maaşa
razılaşaraq meşəbəyi qarşısında mühüm məsuliyyət götürən meşə gözətçisinın əlavə
gəlir mənbələri var idi.
Qazax qəzasının 66 min desyatindən 85 min desyatinə qədər əraziyə malik olan
meşə zolağında meşəbəyinin sərəncamında atlı qoruqçular olurdu və onlar dövlətdən
ildə 150 manat alırdılar [8,120]. Onlar gecə və gündüz səfərdə olur və onlara tabe
olan meşə gözətçilərinin fəaliyyətini yoxlayırdılar. Meşə gözətçiləri icma tərəfindən
öz hesabına qoruqçu tuturdu. Qazax qəzasının demək olar ki, bütün kəndlərində
qoruqçu var idi.
Hər bir icma vergilərdən başqa ictimai mükəlləfiyyətlər də ödəyirdi. İcma
üzvləri kənd idarəsinin kəndxuda, mirzə və kuryerlərin, məktəb, zemstvo atlılarının,
cuvar, molla, gecə qarovulçularının, tarla gözətçilərinin və bərbərlərin saxlanması
üçün pul ödəyirdi [6,319]. Təsadüfi ictimai xərclərə isə yolların düzəldilməsi,
arabaların atla təchiz edilməsi, mal oğurluğunun açılmaması üçün cərimələr alınması
aid edilirdi [6, 319].
Beləliklə, XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan kəndində icma
torpaq mülkiyyəti parçalanma prosesi keçirirdi.
ƏDƏBİYYAT
1.
ARDTA 591-ci fond, siyahı 1, iş 29 vərəqə 1.
2.
Orada 44-cü fond, siyahı 1 iş 27 vərəqə 13.
3.
Orada, iş 32, vərəqə 26.
4.
Orada iş 25, vərəqə 13.
5.
Алифин С.К. Экономический быт государственных крестьян Джеватского уезда
Бакинской губернии. МИЭБГКЗК, т.,Тифлис, 1886.
6.
Деконски А.Г. Экономический быт государственных крестьян в Шушинском и
Джебраильском уездах Елизаветпольской губернии. МИЭБГКЗК. т. IV часть 1
Тифлис: 1886.
7.
Деконски А.Г. Экономический быт государственных крестьян в западной части
Шарура-Даралагезского уезда, Эриванской губернии. МИЭБГКЗК., т.1.
8.
Ерицов А.Д. Экономический быт государственных крестьян Казах-ского уезда,
Елизаветпольской губернии. МИЭБГКЗК т.2, часть 2.
9.
Исмаилов М.А. Капитализм в сельском хозяйстве Азербайджана на исходе XIX и
начале XX вв. Баку, 1964
10.
Никифоров Н.К. Экономический быт государственных крестьян в западной части
Нахичеванского уезда, Эриванской губернии. МИЭБГКЗК., т.1, Т 1886.
11.
Парвицки А.В. Экономический быт государственных крестьян северо- западной
части Шарура и восточной части Даралагеза, Шарура-Даралагезского уезда,
Эриванской губернии МИЭБГКЗК. т. IV. Т.1886.
12.
Talıbzadə İ.A. XIX əsr və XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda suvarma və sudan
istifadə. Bakı., 1980.
174
СЕЛЬСКАЯ ОБЩИНА В АЗЕРБАЙДЖАНЕ
В КОНЦЕ X1X - В НАЧАЛЕ ХХ ВЕКА
Т.Г.АХМЕДОВА
РЕЗЮМЕ
В статье рассматривается структурные особенности сельской общины, роль дан-
ного социального института в вопросах регулировании юридических, экономических и
бытовых отношений, передела земельных угодий и связанные ими обычаи и обряды.
VILLAGE COMMUNITY IN AZERBAIJAN AT THE END
OF XІX CENTURY – BEGINNING OF ХХ CENTURY
T.Q.AKHMEDOVA
SUMMARY
The article is devoted to one of the little studied problems of the Azerbaijan
ethnography - to a rural community. It is marked that as the social establishment the basic
function of a rural community consist in regulation of legal and household relations. The
questions connected with the allotment of the ground areas by the separate persons –
аксакалами and other authorized persons elected by the specified social structure - djamaatom
and measurement of the ground areas carried out by national ways as черек (a cord), batman-
черек i verevkoy(by rope) have been analyzed. In the article, it is also mentioned such
questions as ways of use of the common ground areas and factors promoting on processes of
the division of arable land.
175
Dostları ilə paylaş: |