№4 Humanitar elml
Yüklə 253,93 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Açar sözl ər
- ПИСЬМА Ф.КОЧАРЛИ АБДУЛЛА ШАИГУ КАК ОДИН ИЗ ВИДОВ ТВОРЧЕСКИХ СВЯЗЕЙ
- Ключевые слова
- SUMMARY
- Key words
| 31 BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ №4 Humanitar elml ər seriyası 2012
47.09. Ядябиййат тарихи УОТ 82(091) F.KÖÇƏRLİNİN ABDULLA ŞAİQƏ YAZILAN MƏKTUBLARI YARADICILIQ ƏLAQƏLƏRİNİN BİR NÖVÜ KİMİ A.R. MİRZƏYEVA Bak ı Dövlət Universiteti а_мирзойева @маил.ру
əqalə Firudin bəy Köçərlinin Abdulla Şaiqə yazdığı məktublarının təhlilinə həsr olun- muşdur. Bütün dövrlərdə məktublaşmanın əsas daşıyıcısı olan funksiyalar müəyyən ictimai- m ənəvi məsələlərin, ehtiyacların aradan qaldırılmasına, həll edilməsinə, bununla da məktu- bun bir forma kimi sabitl əşməsinə yardım etmişdir. Firudin bəy Köçərlinin Abdulla Şaiqə yaz- dığı məktublar bu ədəbi şəxsiyyətlərin bir-biri ilə ünsiyyətinin bir forması kimi diqqəti çəkir. M əktublaşma F.Köçərlinin ədəbi-ictimai fəaliyyətində müasirləri ilə əlaqə saxlamaq vasitəsi kimi mühüm rol oynayır.
ər: Abdulla Şaiq, Firudin bəy Köçərli, məktub, ədəbi əlaqələr, maarif, ədəbi mühit, ana dili Bütün dövrl ərdə məktublaşmanın əsas daşıyıcısı olan funksiyalar müəy- y ən ictimai-mənəvi məsələlərin, ehtiyacların aradan qaldırılmasına, həll edil- m əsinə, bununla da məktubun bir forma kimi sabitləşməsinə yardım etmişdir. M əktubun ədəbi-ictimai forması XIX əsrdən başlayaraq, daha da aktual şəkil almışdır. Bu dövrdə məktub yaradıcılığına ədəbi forma kimi baxan ziyalılar, s ənətkarlar yetişmişdir. Əgər «Kəmalüddövlə məktubları»nı epistolyar ədəbi forma kimi M.F.Axundov z əkasının məhsulu qəbulu etsək, onda yaradıcılıq ir- si nin davamı kimi ədəbi varisliyin F.Köçərliyə, A.Şaiqə, Ü.Hacıbəyova və başqalarına qismət olması şübhə doğurmaz. M.F.Axundovdan sonrakı məktub- laşma özünün bir çox dəyərlərinə görə yeni məzmun daşıyır. Ədəbiyyatşünas- lıqda ictimai xadimlərin mətbuatda dərc edilərək ədəbiyyata daxil olmuş mək- tub
ları, həmçinin məktub formasında yazılmış elmi, ədəbi və publisist əsərləri epistolyar ədəbiyyata daxildir (latınca epistola məktub deməkdir). Bu məktub- laşma ilk növbədə ustadla şagird arasında olan yazışmadır, dostla dost arasında olan münasib ətlərin davam etdirilməsində vasitədir. M əktub bir-birinə yaxın insanların ünsiyyət vasitəsidir. Məktub yazışma- sında, adətən, iki şəxs iştirak edir. Bunlar tərəf və qarşı tərəf adlanır. Tərəflər arasında məktublaşmaya olan mənəvi ehtiyac onları birləşdirir. Bu, Abdulla 32 Şaiqə yazılan məktublarda da belədir. Abdulla Şaiqə yazılan məktubların səbə- bi onun mehriban insan olması, kiminsə ehtiyacına qayğı ilə yanaşma keyfiy- y əti, bir sözlə, böyük ürəyə sahib olmasında idi. Tərəf-müqabil üçün məktub alan o vaxt əziz olur ki, o şəxs özünü onda tapır. Bu cəhətdən məktublara yana şanda A.Şaiqin də ona məktub yazanlarla mənəvi birliyi, əqidə dostluğu, can yoldaşlığı üzə çıxır. Belə məktublaşmalar uzunömürlü olur, məktublar k əsiləndə məktub sahibi psixoloji cəhətdən dözümsüzləşir, öz sirdaşından narahat olur. Bu c əhətdən Firidun bəy Köçərlinin məktubları səciyyəvidir. 5 dekabr 1908-ci il tarixli m əktubunda o, Abdulla Şaiqdən üzr istəyir ki, onun m əktubuna belə təxirlə cavab yazır (1, 402). Eyni hissləri F.Köçərli 14 iyun 1911-ci il tarixli m əktubunda da ifadə edir. F.Köçərlinin çox yüksək mədəniy- y ətlə yazılmış digər məktubunda isə deyilir ki, «Sizdən çox təvəqqe edirəm ki, m əndən rəncidəxatir olmayasınız ki, Sizin müşviqanə, həqiqi və səmimi qəlb il ə yazılmış kağızın cavabını və göndərdiyiniz gözəl hədiyyənin rizamndliyini bel ə təxirə saldım» (1, 411). Abdulla Şaiqlə F.Köçərli arasındakı ünsiyyətin səbəbindən görünür ki, m əktub gecikəndə A.Şaiq F.Köçərlidən ötrü çox narahatlıq keçirirmiş. Başqa m əktublara nisbətən, F.Köçərliyə məxsus məktublarda buna çox işarə vurulur. F.Köç ərli başqa məktubunda üzrxahlıq edir ki, «Söz yoxdur ki, mənim qaram- ca söyl ənirsiniz və deyirsiniz ki, filankəs nə pis adamdır ki, kağıza cavab da yazmaq ist əmir» (1, 413). F.Köç ərlinin məktublarındakı üzrxahlıqlar onların arasındakı dostluğun ən dərin qatlarda olmasından xəbər verir. Məktublaşma bu ədəbi şəxsiyyətlərin bir-biri il ə ünsiyyətinin bir forması kimi həmişə diqqət çəkmişdir. Məktublaş- ma F.Köç
ərlinin ədəbi-ictimai fəaliyyətində müasirləri ilə əlaqə saxlamaq va- sit
əsi kimi mühüm rol oynamışdır. Onun 1884-1919-cu ilə qədər yazdığı m əktublar 35 illik bir dövrü əhatə edir. Bu məktubların mövzuları ədəbiyyat, maarif m əsələləri və mədəniyyət sahələrini əhatə edir. O, Şaiqə göndərdiyi m əktubların birində yazırdı ki, «bizim bu əsrişumda ağzını açıb iki kəlmə söz danışmağa da izn vermirlər. Görək bir vaxt olar bizim də ağzımız açılar, d ərdlərimizi açıq söyləyərik» (8, 275). F.Köçərli bu məktublarla A.Şaiqin yaradıcılığına ciddi təsir etmişdir. Onların arasında dostluq 1907-ci ildən başlamış, ailəvi yaxınlığa qədər davam etmişdi. Hətta Şaiq 1912-ci ildə bacısı Ruqiyy ə, onun əri Mirzə Tağı F.Köçərlinin ailəsi ilə birgə Gürcüstanın M əngilis yaylağında istirahət etmişdi. Bundan sonra onların dostluğu xeyli artmışdı. Onlar arasında möhkəm yaradıcılıq əlaqəsi var idi. A.Şaiqin Köçərli- y ə göndərdiyi 24 məktubdan heç biri əldə yoxdur. A.Şaiq onun 3 cildlik «Az ərbaycan türklərinin ədəbiyyatı» kitabı ilə çox maraqlanar, onun nəşrində f əallıq göstərərdi. F.Köçərli ona yazırdı ki, «məqsədim pul qazanmaq deyil, ancaq ədəbiyyatımıza cüzi xidmət etməkdir» (8, 276). A.Şaiq bu iş üçün, həm d ə Azərbaycan ədəbiyyatının zənginləşməsi üçün ona materiallar, Bakı naşirləri ilə əlaqə saxlayıb ədəbiyyatımıza aid nəşrləri göndərirdi. F.Köçərli də bu xidm
əti tarix üçün əhəmiyyətli hadisə hesab edərək 1912-ci il 14 sentyabr 33 tarixli m əktubunda xüsusi qiymətləndirirdi. Şaiqin arxivində Köçərlinin 13 m əktubu vardır. Onun F.Köç ərliyə həsr olunmuş şeirləri də vardır. 1916-cı ildə «Doğru söz» q əzetində F.Köçərliyə həsr etdiyi «İki kötük, yaxud iki familiyanın m əhvi» poemasını çap etdirmişdi. F.Köçərli də öz məktubunda ona «Lütv edib «Doğru söz»də dostunuzu yad edibsiniz» deyə ona minnətdarlıq etmişdi. A.Şaiq öz dərsliklərində F.Köçərlinin məsləhətlərindən tez-tez istifadə edirdi, h ətta 1958-ci ildə onun haqqında xatirə də yazmışdı. K.Talıbzadə qeyd edir ki, bu m əktublar F.Köçərlinin ictimai-siyasi və ədəbi görüşlərini, eləcə də Abdulla Şaiqin ədəbi-pedaqoji fəaliyyətinə münasibətini aydınlaşdırmaq üçün qiym
ətli sənədlərdir (8, 277). Bu məktublarda cəmiyyət, ədəbiyyat məsələləri, şairlərin yaradıcılıq meyllərinə münasibət, çarizmin milli dilləri sıxışdırması siyas əti, müəllimlərin vəziyyəti və s. diqqət mərkəzində olurdu. O ill ərdə F.Köçərli A.Şaiqin «Əsrimizin qəhrəmanları» romanını, pyes, hekay ə və şeirlərini oxuyurdu. Ona yazdığı məktublarda da bu haqda söhbət gedirdi. 26 may 1911-ci ild ə Qoridən göndərdiyi məktubda F.Köçərli ədəbiy- yat şünaslığın qarşısında duran məsələlərdən, Şaiqin milli həyata baxışlarından danışılır. O, məktublarında gənc Şaiqə realizmin əsas xüsusiyyətlərini başa salır, onu yerli-yersiz ərəb, fars, osmanlı sözlərini işlətməkdə tənqid edir, xalq dilind ə yazmağa ruhlandırırdı. Məsələn, Köçərli Şaiqin «Dağlar sultanı» şeiri- nin müv əffəqiyyət qazanmasının səbəbini onun realizmə sadiq qalmasında, şeiri xalq dilində yazmasında görürdü və məktubunda şairin həyatdan ilham almasını, gördüyü hadisələri real, təbii şəkildə qələmə almasını alqışlayırdı. F.Köç ərli Şaiqin yaradıcılığında ən çox onun uşaq ədəbiyyatı ilə maraqlan- masını çox qiymətləndirirdi. O, öz müasirlərini uşaq ədəbiyyatı nümunələri yarat
mağa çağırırdı: «Qeyd etmək lazımdır ki, uşaq yazıçıları və şairləri bizdə olmayıb və indi də yoxdur. Müasir şairlər bu sahədə nəinki yeni nəsilə kömək etmirl ər, hətta kor-koranə türk şairlərini təqlid edərək, amansızcasına dilimizi korlayıb ədəbiyyatımıza yad olan ruhun ünsürlərini gətirirlər. İlk dərsliklər üçün onların əsərlərindən hər hansı bir parçanı götürmək, bu, südəmər uşağa ç ətin həzm olunan qatı bir yeməyin verilməsinə bərabərdir» (7, 316). A.Şaiq Sabirin ölümünə və yenicə vəfat etmiş qadınına həsr etdiyi «D əftəri-hicran» və başqa mənzumələrdə yaşanan hissləri F.Köçərli «dəruni v ə pak hisslərin məhsulu» kimi qiymətləndirirdi. Bu məktubların mövzuları müxt əlifdir. Əgər onları qruplaşdırmış olsaq, onlarda ən qiymətli fikirlərin əks olunduğunu göə bilərik. Məsələn, Şaiq uşaqlar üçün dərslik yaratmağa da meylli olmuşdur. O, bu məqsədlə 1908-ci ildə 3 və 4-cü siniflər üçün dərslik- l ər tərtib edirdi. Bu həm də o vaxtlar dərsliklərin olmaması ilə bağlı idi. Şaiq d ə cavan bir müəllim olaraq bu işi yerinə yetirməyə çalışırdı. F.Köçərli onun bu t əşəbbüsünü yazdığı məktubda xüsusi olaraq alqışlayırdı, ona öz köməyini t əklif edirdi, dərslikdə uşaq şeirləri ilə bağlı Sabirə müraciət etməsini məsləhət görürdü. V ə yazırdı ki, «Onun dəxi təbi-səlim olmağı məlumunuzdur» (8, 278). F.Köç ərli Şaiqə göndərdiyi məktublarda ədəbi dili əcnəbi dillərin təsirin- 34 d ən kənar edilməsi, ədəbi dil ilə oxucu arasında ünsiyyətin yaranması, dili xalqa yaxınlaşdırmağın yollarını izah edirdi. Bununla əlaqədar F.Köçərli yazırdı: «Gülzar»da təlim və tədrisə layiq məlumat çoxdur. Belə ki, ali sinif- l ərdə oxuyan şagirdlərə ən yarar və ən münasib kitabdır. Xüsusən onun üçüncü hiss əsi mənə xoş gəldi…» (8, 278). Tənqidçi kitab müəllifini bəzi nöqsan- larına görə də tənqid edirdi. Onu bir tənqidçi kimi diqqətini cəlb edən dərslik- l ərdəki bəzi bədii parçaların dilinin mürəkkəbliyi idi. 10 fevral 1913-cü ildə yaz dığı məktubunda dərsliyin ikinci çapında belə dil xətalarının təmizlənməsi- ni tövsiy ə edirdi. F.Köç ərlinin dil haqqında fikirləri 26 may və 14 iyun 1911-ci il tarixlə- rind ə yazdığı məktublarında əks olunmuşdur. Məsələn, 14 iyun məktubunda ya zırdı ki, «Dünyada hər şey gündən-günə tərəqqi tapdığı surətdə dili bir halda saxlamaq olmaz», 26 may tarixli m əktubunda isə «Ana dilini yaxşı bilməkdən ötrü lazımdır Qasım bəy Zakir, Molla Pənah Vaqif, İsgəndərağa Şakir kimi milli şairlərin əsərləri oxunsun» (8, 278). Şaiqlə Köçərlinin məktublarında «Azərbaycan türklərinin ədəbiyyatı» kitabının yazılma prosesindən, neçə cilddən ibarət olacağından, onu təkmilləş- dirm əyin yollarından, çap oluna bilmə imkanlarından, Köçərlinin ədəbiyyata göst ərdiyi qayğıdan və s. danışılır. F.Köçərli Şaiqə göndərdiyi məktubda xalq dilinin h ələ yaxşı öyrənilmədiyini, onun inkişaf yollarını nəzərdə tutaraq yazırdı: «Biz dilimizi bilmirik və bunda təqsir bizdədir, dilimizdə deyil. Fars v ə ərəbə meyl və rəğbətimiz o qədər çox olubdur ki, öz dilimizdə olan sözləri atıb, əvəzinə əcnəbi dillərin qəliz ibarələrini və sözlərini götürmüşük. Və götürdüyümüz sözl əri və ibarələri öz dilimizin şivəsinə uyğunlaşdırmayıb, eyni halı ilə dilimizə qarışdırmışıq və naqabil pinəçilər kimi əlimizə hər nə düşübsə paltarımıza yamamışıq» (8, 172). O, məktubunda A.Şaiqə məsləhət görürdü ki, H.Z ərdabinin «Əkinçi» qəzetinin nömrələrini oxusun. Abdulla Şaiqə yazılan məktubların bəzilərində dil və üslub məsələlərinə d ə toxunulur. Azərbaycan dilinin saflığı uğrunda mübarizə aparan dövrün ziyalıları ərəb, fars, qəliz türk sözlərindən qaçmağı, onları yazıda işlətməməyi z əruri hesab edirdilər. Buna baxmayaraq A.Şaiqə yazılan məktubların dili indi- ki oxucu üçün q əliz sayılsa da, dövründə başa düşülən olmuşdur. Təmiz dil uğrunda mübarizə aparan şəxsiyyətlərdən biri də A.Şaiq olmuşdur. O, özünün povest v
ə hekayələrinin dili ilə başqalarına da nümunə olurdu. Bunu əsas tutan M əhəmməd Axundov A.Şaiqə yazdığı məktubunda həmin problemə toxunaraq yazır ki, «Arzu edirəm İstanbulda «Türk yurdu» məcmuəsinə Siz də məqalə ya zasınız. Çünki diliniz sadə türk dilidir. Yeni çıxmış… qəliz ibarələr işlətmir- siniz» (1, 389). Bu m
əktublarda dil və üslub sözün həqiqi mənasında problem kimi mü əllifləri cəlb etmişdir. Dil məsələsinə xüsusi həssaslıqla yanaşan F.Köçərli A.Şaiqə məsləhət görürdü ki, «gələcəkdə yazdığınız nağıl və hekayələri daha da sad
ələşdirib osmanlı ibarələrinin əvəzində bizim öz sözlərimizi və tərzi- k əlamı işlətsəniz, daha da yaxşı olar. «Yukarı» əvəzinə «yuxarı», «bakar» əvə- 35 zin
ə «baxar», «akıtma» əvəzinə «axıtma», «bən» yerinə «mən» yazsanız daha da ovladır» (yaxşıdır) (1, 404). 25 may 1911-ci ildə Qoridən yazılmış bu mək- tub Az ərbaycan dilinin səlistliyinə, saflığının qorunmasına həsr olunmuşdur. Az ərbaycan dilinin saflığı uğrunda mübarizə aparan A.Şaiqin xidmətlərini F.Köç ərli yüksək qiymətləndirir: «Bu qisim sadə dildə yazılmış və malı öz m əişətimizdən götürülmüş əsərlər yenicə başlayır meydana gəlməyə və bu yolda Sizin xidm ətlərinizin qədrü qiyməti çoxdur» (1, 403). F.Köçərli A.Şaiq- d əki bəzi üslub xətalarını da qeyd edirdi: «Meşə içi gedirdi» - «meşə ilən» ya «meşə ilə» yazsanız yaxşı olar. Türk dilində meşə içi, səhra içi, düz içi gedirdi deyilmir; «Duman» c əm siğəsində az işlənir və bir də «dumanlarla büründü» deyilmir, «dumanlara büründü» deyilir; «çayırlar ilə» deyilmir, «çayırlara büründü» deyilir (1, 405). F.Köç
ərlinin 14 iyun 1911-ci il məktubundan görünür ki, A.Şaiq ilə F.Köç
ərli arasında dil məsələləri üzərində çoxlu müzakirələr getmişdir. F.Kö- ç ərli cavab məktubunda yazır ki, «Kağızınızda dilimiz xüsusunda etdiyiniz irad ları qəbul edə bilmərəm. Əvvəla, dilimiz Siz zənn etdiyiniz qədər kasıb və f əqir deyil. Biz dilimizi bilmirik və bunda təqsir bizdədir, dilimizdə deyil, fars v ə ərəbə meyl və rəğbətimiz o qədər çox olubdur ki, öz dilimizdə olan sözləri atıb, əvəzinə əcnəbi dillərin qəliz ibarələrini və sözlərini götürmüşük»; «Ərə- bin c
əm siğəsi dilimizin evini yıxıbdır, «Əfkari-aliyyə», «düvəli-xaricə», «mə- hafili-siyasiyy ə», «miləli-müxtəlifə» və bu qisim hədd və hesabı olmayan ibar- ələr deyilmi dilimizi çətinləşdirib, dolaşıq hala salan?!» (1, 406). Ümumiy- y ətlə, A.Şaiqə yazılan məktubların dilini və üslubunu indiki dil normalarına gör ə qiymətləndirmək imkanımız olsa, onların bəzilərinin indiki dil faktlarına heç uyğun gəlmədiyini də görə bilərik. Lakin bu məktubların dilini öz dövrü üçün müt ərəqqi hadisə hesab etmək olar. Məktublar sadə cümlələrlə ifadə olun
muşdur. F.Köç
ərlinin də məktublarında gerçəklik və dünyagörüşü təkcə yaradıcı- lıq əlaqələrində yox, milli düşüncənin o zamankı problemlərinin həll olunma- sında olan arzunu ifadə edir. F.Köçərli arzulayır ki, millətin təhsilli ziyalıları çox olsun, ana dilind ə məktəb kitabları nəşr olunsun, bu kitabların dili xalq dilinin t ələbatına cavab versin. Köçərli yazır: «Bizim şüəranın təlimi-ətfala dair
əsərləri çox azdır, demək olar ki, heç yoxdur» (1, 402). Ədəbiyyatşünas rus
şairlərinin əsərlərindən türkcəyə tərcümə üçün Abbas ağa Qayıbov Nazir t əxəllüslü şairə müraciət etməyi A.Şaiqə məsləhət görür. F.Köçərli millətin g ələcəyində rolu olan yazıçı və şairləri də unutmur. Xüsusilə M.P.Vaqif, Q.Zakir, İsgəndər ağa Şair kimi el sənətkarlarının əsərlərinin xalqa çatdırılma- sında iş görməyin zamanının çatdığını deyir. «Çifayda, bunlar da çap olunma- yıbdır və bu əsərlərin çoxu itib-batıb, tərk olubdur. Ələ düşəni mən toplayıb bir qayda üzr ə tərtib etmişəm» (1, 404). F.Köç ərlini düşündürən bir məsələ də milli gerçəkliyə birbaşa bağlı olan t əhsil, tədris məsələləridir. O, A.Şaiqin «Gülzar» kitabını tədris işində mühüm nailiyy ət kimi qiymətləndirir, lakin onun türk danışıq dilinə üstünlük verməsi- 36 ni d
ə qəbul edə bilmir və yazır ki, «Allah bizə verən dili əlimizdən almağa heç k əsin ixtiyarı yoxdur. Amma hamı borcludur o dilə rövnəq verib onu dövlət- l əndirsin. Siz isə «ana» sözünü «validəyə» və ya «anaya», «ata» sözünü «p ədərə», «uşaq» sözünü «çocuğa», «bala» sözünü «yavruya» çöndərməklə dilimizi əlimizdən almaq istəyirsiniz. Məgər «ana» «anna»dan pisdir? (1, 414). Görk əmli ədəbiyyatşünasın dünyagörüşünü göstərən digər bir cəhət onun mill ət yolunda yorulmadan yazmasında, yazdıqlarının əvəzində heç bir xeyir güdm əməsindədir. O, özü bu haqda yazır ki, «bu zəhmətimin çap olunmasında m ənim niyyətim pul qazanmaq deyil, ancaq ədəbiyyatımıza cüzi bir xidmət etm əkdir» (1, 415). Ümumiyy ətlə, bu məktublardan müəlliflərinin zamanla ayaqlaşmasının n ə qədər çətin olduğu görünür. Milli dünyagörüşünün aşağı olduğu bir ölkədə mill ət ziyalısı öz dünyagörüşü ilə gerçəkliyə təsir etmək iqtidarındadır. Ünsiyy ət vasitəsinin geniş olmadığı bir dövrdə milli ziyalılarımızın əlaqə saxlamaq vasit əsi kimi bir-birinə məktub yazması üsulu həmişə milli birliyə xidm ət etmişdir. Bu ziyalılar yerlərdə olan milli geriliyi aradan qaldırmaq üçün m əktub vasitəsilə bir-birindən dəstək alır, xalq üçün çalışırdılar. Bu c əhətdən məktublaşmaya yazılı ənənə forması kimi yanaşmaq düzgün olardı. Biz A. Şaiqə yazılan məktubların içərisində düşüncələrini bir-biri ilə bölüşən mü əlliflərə çox rast gəlirik. Məhz bu ənənənin nəticəsidir ki, Cabbar Məm- m ədzadənin 24 məktubu, F.Köçərlinin 13 məktubu, H.Cavidin 3 məktubu qey- d ə alınmışdır. Bu məktubların qarşılığı olaraq A.Şaiq tərəfindən yazılan cavab m əktublarını hesablasaq, məktub formasının yazılı ənənə üsulu kimi dostluğa, milli birliy ə xidmət etdiyini görmüş olarıq. Eyni s əmimiyyəti F.Köçərlinin də məktublarında görürük. Məktub yaz- ma ənənəsi insanların şəxsiyyət kimi yetişməsində mühüm amil rolunu oynayır. F.Köçərlinin hal-əhval tutmasından aydın olur ki, o nə dərəcədə A. Şaiqə səmimi hisslərlə yanaşır. Bu isə onun yüksək insani keyfiyyətlərindən x əbər verir. F.Köçərli yazır ki, «Allah Sizi səlamət və xoşbəxt eləsin ki, bən- d ənizi unutmayırsınız. Kağız yazmaqda qüsur etmişəmsə də, doğruluqla ərz edir əm ki, xatirimdən Sizi çıxartmamışam» (1, 415). Bütün bu s əmimi hisslərdən, üzrxahlıqlardan və s. sonra məktub struktu- runun qay əsi, əsas hissəsi qələmə alınmışdır. Bunu da məktubun yazılmasının h əm də səbəblərindən biri kimi qiymətləndirmək olar. Bəzi məktublarda bu struktur hiss əni hissləri bölüşmə kimi də qiymətləndirmək olar. F.Köçərlinin 15 dekabr 1913-cü il m əktubunda daxili struktura tam əməl edilmişdir. Mək- tubdan aydın olur ki, F.Köçərli A.Şaiqin yaradıcılığını daim izləyir, «Gülzar» d ərsliyinə yüksək qiymət verir, çünki bu dərsliyin dili sadədir. F.Köçərli də onun d ərsliyini bu xüsusiyyətinə görə çox yaxşı qarşılayır (1, 416-417). Yaxud m əktub müəllifləri bu struktur hissədə millətin qayğılarından bəhs edirlər, Şaiqin problemlərə olan fikrini, münasibətini öyrənmək istəyirlər. Məhəmməd Axundov (11 yanvar 1913) xalqın dərdini belə izhar edir ki, «Zira, hər bir xəlq olunmuşu zəlil edən, cəhalətə düçar edən kibr və qürurdur. Zənnimcə, insan 37 da, bel
ədir. Kəndi cavanlığına, gözəlliyinə, parasına, qüvvətinə məğrur olmasa az zamanda qoca, çirkin, f əqir, aciz olmaz!» (1, 388). H ər bir məktub öz-özlüyündə fərdi təfəkkürün məhsuludur. İnsanlar mək- tub yazark ən öz hisslərini fikir süzgəcindən keçirərək emosional-idraki hallarına uyğun ifadə edirlər. Bu cəhətdən yanaşanda A.Şaiqə yazılan məktubların hər birinin
arxasında yetkin bir fərd durur. Hər bir məktub sahibinin öz təfəkkür dünyası vardır. Onlar öz məktublarında xalq kədərini, qarşılaşdıqları çətinlikləri, çap, d ərslik, dil problemlərini qeydə alırlar. Lakin bu problemlərdən və fərdi t əfəkkürdən asılı olaraq hər bir məktub öz ifadə formalarına malikdir. Bu isə m əktub strukturunda müxtəlifliyə gətirib çıxarır. Məsələn, F.Köçərlinin mək- tubları ilə Cabbar Məmmədzadənin məktubları təfəkkür müxtəlifliyinə gətirib çıxarsa da, forma və məzmun etibarilə bir-birinə uyğun gəlir. Məktubların fərdi t əfəkkürlə bağlı olmasını dünyagörüşləri müxtəlif olan şəxsiyyətlərin yazış- masında da görmək olar. F.Köçərlinin A.Şaiqə məktubları ilə Əli Rai Yusif- zad
ənin, İ.Zöhrabbəyovun, H.Cavidin Şaiqə yazdığı məktublar arasında bu t əfəkkür müxtəlifliyi asanca seçilir. Hətta bəzi məktub sahiblərinin, məsələn, Abbas S əhhətin, Əli Rai Yusifzadənin poetik təfəkkürün vasitəsilə fikirlərini ifad ə etməsinə rast gəlirik. A.Şaiqə yazılan məktubların ümumi əhatə dairəsinə v ə səciyyəsinə nəzər yetirsək, onların 13 təfəkkürün məhsulu olduğunu da görə bil ərik. Daha doğrusu, A.Şaiqə yazılan məktubların içərisindən 13 məktub mü əllifinin düşüncəsini əsas götürərək dövrün ümumi səciyyəsini verməyə ça- lışdıq. Bunların içərisində isə geniş təfəkkürlü məktub sahibləri kimi H.Cavidi, A.Suru, F.Köç ərlini, M.Axundovu, İ.Zöhrabbəyovu, C.Məmmədzadəni, A.Səh- h əti, T.Şahbazini, Ə.R.Yusifzadəni, Ə.Əkbərovu fərqləndirdik. Bu məktub- lardan da göründüyü kimi, Abdulla Şaiqin mühiti, xüsusilə ədəbi və pedaqoji mühiti onun bu şəxsiyyətlərlə yazışmasından ayrı düşünülə bilməz. A.Şaiq də daxil olmaqla bu şəxslər eyni dövrün yetişdirdiyi insanlardır. Onları birləşdirən m əktəb, maarif, təhsil, tədris üçün vəsait və s. məsələlərdir. Bu da həmin dövrü əks etdirən mühitin istənilən yaradıcılıq imkanlarını və problemlərini müxtəlif vasit
ələrlə həll etməyə səbəb olur. Deməli, A.Şaiqin ədəbi və pedaqoji mühiti onun
yaradıcılığının bir çox sahələrini özündə birləşdirir. O, yazıçı, pedaqoq, şair, tərcüməçi, tədqiqatçı ictimai xadim kimi ən çox onu yetişdirən mühitə borcludur. Görk əmli şəxsiyyətlərlə yazışması isə onun yaradıcılıq imkanlarının daha da d ərinləşməsinə gətirib çıxarmışdır.
1.
Abdulla Şaiq. Əsərləri. 5 cilddə. V c. Bakı: Yazıçı, 1978, 502 s. 2.
Ağamirov M. Abdulla Şaiqin dünyagörüşü. Bakı: Maarif, 1983, 244 s. 3.
Arif M. S ənətkar qocalmır. Bakı: Yazıçı, 1980, 368 s. 4.
əlilova T. Abdulla Şaiqin həyat və yaradıcılığı. Bakı: Yazıçı, 1980, 180 s. 5.
Köç ərli F. Azərbaycan ədəbiyyatı. I hissə. Bakı: Elm, 1978, 596 s. 6.
ərli F. Seçilmiş əsərləri. Bakı: Azərbaycan EA, 1963, 340 s. 7.
Talıbzadə K. Ədəbi irs və varislər. Bakı: Azərnəşr, 1974, 320 s. 8.
Talıbzadə K.Sənətkarın şəxsiyyəti. Bakı: Yazıçı, 1978, 378 s. 38 ПИСЬМА Ф.КОЧАРЛИ АБДУЛЛА ШАИГУ КАК ОДИН ИЗ ВИДОВ ТВОРЧЕСКИХ СВЯЗЕЙ
РЕЗЮМЕ
Статья посвящена анализу писем, написанных Ф.Кочарли Абдулла Шаигу. Во все периоды письма, написанные выдающимися представителями литературы и про- свещения, являются основными носителями социальных и нравственных проблем, ко- торые необходимо было устранить. Письма Ф.Кочарли Абдулла Шаигу содержат цен- ные научные сведения, раскрывающие творческие взаимоотношения этих двух выдаю- щихся представителей азербайджанской культуры.
связи, просвещение, литературная среда, родной язык
This article analyzes letters written by F.Kocharli to Abdullah Shaig. In all periods letters written by prominent members of literature and education are the main carriers of social and moral issues that needed to be addressed. Letters of F.Kocharli to Abdullah Shaig contain valuable scientific information that reveal the creative relationship between these two outstanding representatives of the Azerbaijani culture.
education, the literary environment, the native language Yüklə 253,93 Kb. Dostları ilə paylaş:
|