oynadı. 1830-1833-cü illərdə çapdan çıxan həmin əsərində o, fəlakətlər nəzəriyyəsinə
ciddi zərbə vuraraq çoxlu faktların təhlili əsasında müəyyənləşdirdi ki, Yerin inkişaf
tarixi ərzində baş verən dəyişikliklər indi də təsir göstərərək eyni amillərin təsiri
altında baş vermişdir. Buna görə də həmin dəyişikliklərin izahı üçün qəfləti fəlakətlər
haqqında təsəvvürlərə əl atmaq lazım deyildir.
J.B.Lamarkın və Ç.Lyayelin ideyaları XIX əsrin ortalarında biologiyada təka-
mül nəzəriyyəsinin daha da təkmilləşməsinə kömək etdi. Hələ 30-cu illərdə botanik
M.Şleyden (1804-1881) bütün bitkilərin, bioloq T.Şvann (1810-1882) isə bütün
heyvanların hüceyrələrdən təşkil olunduğunu söyləmişdi. 1838-ci ildə görüşdükdən
sonra onlar birlikdə bütün bitki və heyvan orqanizmlərinin hüceyrədən təşkil
olunduğu fikrini irəli sürmüşdülər. Bu kəşf bütün bitki və heyvan orqanizmlərinin
qarşılıqlı əlaqəsini, vəhdətini və təkamülün məhsulu olduğunu sübut etdi. Onların
təkamül ideyasını daha da inkişaf etdirən böyük ingilis təbiətşünası Çarlz Darvin
(1809-1882) özünün 1859-cu ildə çapdan çıxan «Növlərin mənşəyi» kitabında
paleontologiya, embriologiya, müqayisəli anatomiya, bitki və heyvan coğrafiyası
sahəsindəki çoxlu təbii-elmi materialların hərtərəfli və dərindən təhlili əsasında canlı
orqanizmlərin təkamülü nəzəriyyəsini irəli sürüb əsaslandırdı.
Təbiətşünaslığın qeyd etdiyimiz nailiyyətləri ilə yanaşı o zaman fizika və
kimya sahəsindəki bir sıra kəşflər də təbiətə metafizik baxışları aradan qaldırmaqla
yanaşı təbiət elmlərinin dialektikləşməsinə dəlalət edirdi. Məsələn, 40-cı illərdə
enerjinin saxlanması və çevrilməsi qanununun kəşfi dünyanın vəhdəti və qarşılıqlı
əlaqəsini daha dərindən nümayiş etdirərək göstərdi ki, təbiətdə mövcud olan
mexaniki, istilik, işıq, elektrik, maqnetizm kimi bütün fiziki, habelə kimyəvi qüvvələr
qarşılıqlı əlaqədə olub müəyyən şəraitdə kəmiyyətcə saxlanmaqla keyfiyyətcə bir-
birlərinə çevrilirlər.
Beləliklə, XVIII əsrin ortalarından etibarən təbiətşünaslığın, xüsusilə XIX əsrin
30-50-ci illərində baş verən canlı orqanizmlərin hüceyrə quruluşunun, enerjinin
saxlanması və çevrilməsi qanununun, elementlərin dövri sistemi qanununun kəşfi,
Darvinin təkamül nəzəriyyəsi təbiət hadisələrinin dialektik xarakterini aşkara çıxar-
maqla təbiətə metafizik baxışları dağıtmaqla aləmə dialektik baxışların işlənməsinə
gətirib çıxarırdı ki, bu da «elmlər elmi» kimi qələmə verilən naturfəlsəfənin
lüzumsuzluğunu göstərirdi.
Naturfəlsəfə və təbiətşünaslığın münasibəti tarixinə ümumi nəzər saldıqda
məlum olur ki, təbiətşünaslığa münasibətində fəlsəfə ikili rol oynamışdır. Bir tə-
rəfdən, təbiətin müxtəlif elmlər tərəfindən öyrənilən sahələri arasındakı əlaqələrin
hələ məlum olmadığı, aralıq hərəkət formalarını öyrənən fiziki kimya, biofizika,
biokimya, geofizika, astrofizika və s. kimi sintetik elmlərin olmadığı dövrdə dünyanın
bütöv elmi-fəlsəfi mənzərəsini verməyə çalışan naturfəlsəfə bu zaman hadisələrin
hələ məlum olmayan əlaqələrini xəyali, fantastik rabitələrlə, çatışmayan faktları
uydurma faktlarla əvəz edir (Engels), anlaşılmaz görünən hadisələrin hələ dərk
olunmamış gerçək səbəbləri və əlaqələrini əqli surətdə uydurulmuş səbəblər və rabi-
tələrlə əvəz edir, xüsusi tədqiqat tələb edən məsələlərə əqli quraşdırmaların köməyilə
qəti cavab verməyə çalışır, sonralar elm tərəfindən rədd edilən bəzi ideyalar irəli
sürürdü.
Səbəbi məlum olmayan təbiət hadisələrinin mahiyyətini izah etmək üçün natur-
fəlsəfə tərəfindən irəli sürülən belə ideyalardan biri flogiston (yunanca phlogistos –
alışan, yanan deməkdir) anlayışı idi. Həmin fərziyyəyə görə, yanma flogistonla
113
bağlıdır; tərkibində çoxlu flogiston olan cisimlər daha yaxşı, az olanlar isə pis yanır.
Həmin təlimi özünün «Kimyəvi və fiziki təcrübələr, müşahidələr və düşüncələr»
kitabında daha tam şərh edən alman kimyaçısı H.E.Ştala (1600-1734) görə flogiston
yanma, közərmə, bişmə proseslərinin izahına kömək edən çox yüngül maddi
substansiyadır. Hələ Aristotelin baxışları üçün səciyyəvi olan yanmanın maddənin
dağılması kimi başa düşülməsi ilə uzlaşan flogiston fərziyyəsini görkəmli fransız
alimi Antuan Loren Lavuazyenin (1743-1794) qoyduğu təcrübələr sayəsində təkzib
etmək mümkün oldu. Həmin fərziyyəni rədd edərək Lavuazye yanma prosesini yanan
maddənin hava (o zaman oksigen hələ məlum deyildi) ilə birləşməsi kimi izah edərək
göstərdi ki, cisim ancaq təmiz havada yanır, yanma zamanı «təmiz hava udulur və
yanan cismin kütləsi udulan havanın kütləsi qədər artır». Bununla da belə bir mühüm
müddəa irəli sürüldü ki, yanan maddənin kütləsinin artması havanın müəyyən tərkib
hissəsinin ona birləşməsi nəticəsində baş verir (9, 106).
Flogistondan xeyli sonra istilik nəzəriyyəsində uzun müddət mühüm rol
oynamış olan digər naturfəlsəfi anlayış – teplorod qovulub elmdən çıxarıldı. Uzun
müddət istilik nəzəriyyəsində hökm sürən teplorod bir cisimdən başqasına axaraq
istilik ötürülməsini təmin edən xüsusi fantastik «istilik mayesi» sayılırdı. Teplorodun
istilik törədən xüsusi substansiya kimi anlaşılmasını rədd edərək istilik hadisəsinin
ona əks olan yeni izahını M.B.Lomonosov verdi. O, 1750-ci ildə dərc olunmuş
«İstilik və soyuqluğun səbəbi haqqında düşüncələr» əsərində teplorod konsepsiyasını
tənqid edərək istiliyin kinetik fərziyyəsini irəli sürərək göstərdi ki, istilik kiçik maddi
hissəciklərin – korpuskul yaxud molekulların hərəkəti formasıdır; istiliyin səbəbi
həmin hissəciklərin fırlanma hərəkətidir (17, 142).
Lakin XVIII əsrin ortalarında M.B.Lomonosovun irəli sürdüyü kinetik fərziyyə
teplorod haqqında naturfəlsəfi fərziyyəni tamamilə aradan qaldıra bilmədi və o, hələ
bir əsr öz mövqeyini saxladı. Yalnız XIX əsrin ortalarında enerjinin saxlanması və
çevrilməsi qanununun kəşfindən sonra fiziklər teplorod anlayışından qəti surətdə
imtina edərək istiliyin kinetik nəzəriyyəsinə qayıtdılar. Həmin qanunun kəşfi orqa-
nizmin «həyat qüvvəsi» adlanan daha bir naturfəlsəfi təsəvvürü rədd etməyə imkan
verdi. Həmin naturfəlsəfi təsəvvürə əsaslanan və vitalizm adlanan (latınca vitalis-
həyati, canlandırıcı, canlı deməkdir) təlimin tərəfdarlarına görə canlı orqanizm ondakı
qeyri-maddi «həyat qüvvəsi» sayəsində fəaliyyət göstərir. Beləliklə, orqanizmlərdəki
fizioloji proseslər fiziki və kimyəvi qanunların fəaliyyəti sahəsindən çıxarılır və bu
mifik, sirli «qüvvə» ilə şərtləndirilirdi. Biologiyadakı bu vəziyyət R.Mayerin canlı
orqanizmlərin təbii-kimyəvi qanunlarla və hər şeydən əvvəl, enerjinin saxlanması və
çevrilməsi qanunu ilə idarə olunduğunu göstərməsinədək davam etdi.
Naturfəlsəfi anlayışlar içərisində daha çox davam gətirəni və sonuncusu dünya
efiri fərziyyəsi idi. Bütün dünya fəzasını dolduran hipotetik mühit – dünya efiri
haqqında XIX əsrdə demək olar ki, fiziklərin hamısı tərəfindən qəbul olunan
konsepsiyaya görə o, hər şeyə nüfuz edən və elektromaqnit (işıq) qarşılıqlı təsirinin,
yayılmasını təmin edən elastiki mexaniki mühitdir. Yalnız XIX əsrin 80-cı illərində
efirə nəzərən Yerin nisbi hərəkətini müəyyən etmək məqsədilə gənc amerikan alimi
A.A.Maykelsonun (1852-1931) dəfələrlə qoyduğu təcrübə əks nəticə verdi, yəni
Yerin heç bir nisbi hərəkəti aşkara çıxarılmadı və işıq sürətinin bütün hesablama
sistemlərində eyni olduğu, bununla da efirin mövcudluğu fikrinin səhv olduğu
müəyyənləşdirildi.
Naturfəlsəfədə qeyd etdiyimiz əqli uydurmalarla yanaşı Hegel kimi dialektik-
114
cəsinə düşünən mütəfəkkirlər tərəfindən elmin inkişafını xeyli qabaqlayan bir sıra
dahiyanə fikirlər də söylənmişdir.
Təbiətşünaslığın nailiyyətlərinə əsaslanan materialist naturfəlsəfənin nümayən-
dələrindən Demokrit, Epikur, Qassendi, Nyuton, Kopernik, Qaliley, Bruno, Hobbs,
Lomonosov və b. öz təlimlərində dünyanın materialistcəsinə anlaşılmasının bir çox
müddəalarını formulə etmiş, onların fəlsəfi baxışları naturfəlsəfə ilə əlaqədə inkişaf
etmişdir. Materialist fəlsəfənin inkişafında mühüm rol oynayan XVIII əsr fransız
materialistlərinin və sonrakıların naturfəlsəfi təlimlərində materialist dünya anlamının
materiya və hərəkətin saxlanması, ayrılmazlığı, materiya ilə məkan və zamanın
vəhdəti, dünyanın məkan və zamanda sonsuzluğu, səbəbiyyətin obyektivliyi və
ümumiliyi və s. kimi mühüm prinsipləri söylənmişdir. XIX əsrdə materalist
naturfəlsəfə Laplas, Dalton, L.Feyerbax, Gertsen, Çernışevski, Faradey, Maksvell,
Mendeleyev, Ç.Darvin, E.Hekkel, L.Bolsman, K.A.Timiryazev və bir çox başqaları
tərəfindən inkişaf etdirilmişdir. Təbiətşünaslığın nailiyyətləri əsasında təbiətin fəlsəfi
anlaşılmasını işləyən bu mütəfəkkirlərdən bəziləri mühüm kəşflərin və nəzəriyyələrin
müəllifləri olmuşlar. Həm də yeni təbii-elmi konsepsiyalar əvvəlcə fəlsəfi ideyalar
şəklində ifadə olunmuş, sonralar işlənib hazırlandıqca elmi və nəzəri surətdə
əsaslandırıldıqca konkret elmi nəzəriyyələrdə təcəssüm olunmuşlar. Təbiətin dərk
olunması və anlaşılmasında naturfəlsəfənin tarixi rolunu qiymətləndirərkən öz
dünyagörüşü istiqamətliliyinə və təbiətşünaslığın inkişafı üçün əhəmiyyətinə görə bir-
birinə əks olan idealist və materialist istiqamətlər fərqləndirilməlidir. Belə etdikdə
aydın olur ki, idealist və metafizik quraşdırmalar nəzəri tədqiqatçıları çıxılmaz
vəziyyətə salıb təbiətin dərk olunmasını ləngitdiyi halda dünyanın düzgün materialist
və dialektik anlamı konstruktiv funksiyanı yerinə yetirməklə təbii-elmi idrakı
irəlilətmiş, onu bir sıra mühüm ideyalar və müddəalarla zənginləşdirmişdir. Elmin
nailiyyətlərinə əsaslanmaqla düzgün fəlsəfi dünya anlamını verən materialist fəlsəfədə
materiyanın atom quruluşu fərziyyəsi, materiya və hərəkətin ayrılmazlığı və
saxlanması lap qədimdən heç nəyin heç nədən yaranmadığı və heçə çevrilərək yox
olmadığı, materiya, məkan və zamanın vəhdəti prinsipləri, dünyanın sonsuzluğu və
əbədiliyi ideyası, inkişafın, səbəbiyyətin obyektivliyi və ümumiliyi və s. və i.a.
haqqında ümumi təsəvvürlər formulə olunmuşdur. Təbiətşünaslığın kifayət qədər
inkişaf etmədiyi, gerçəklik predmet və hadisələri arasındakı real əlaqələrin məlum
olmadığı, hələ dərk olunmamış qarşılıqlı təsirlərin uydurma əlaqə və münasibətlərlə
əvəz olunduğu dövrdə dünyanın bütöv mənzərəsini verməyə çalışan naturfəlsəfə
zəruri olub müəyyən dərəcədə bəraət qazanırdı.
Lakin konkret elmlərin inkişafı dərinləşdikcə, xüsusilə XIX əsrin birinci yarı-
sında fizikanın daha da inkişafı, kimya, geologiya, biologiya elmlərinin qərarlaşması
və inkişafı, xüsusilə getdikcə artan dialektikləşməsi metafizik naturfəlsəfənin
məhdudluğunu aşkara çıxararaq onun dağılmasını zəruri edirdi. Bu belə bir faktdan da
irəli gəlirdi ki, artıq həmin bilik sahələrinin verdikləri əsasında təbiətin özündə
mövcud olan əlaqələrin aşkara çıxarılması nəticəsində təbiətşünaslıq empirik elmdən
nəzəri elmə çevrilirdi. XIX əsrin ortalarına doğru təbiətşünaslıqda metafizik təfəkkür
üsulunu dağıdaraq dünyaya dialektik baxışın işlənməsinə gətirib çıxaran mühüm
nailiyyətlər əldə edirdi. Təbiətşünaslığın öz inkişafında kifayət qədər yüksək səviy-
yəyə çatdığı və çoxlu faktik materialların toplanıb sistemləşdirildiyi, hadisələrin, hə-
qiqi səbəblərinin aşkara çıxarılıb öyrənildiyi, onlar arasındakı real əlaqələrin açıldığı
həmin dövrdə naturfəlsəfənin gərəksizliyi aşkara çıxdı və onun sonu çatmış oldu.
115
Təbiətin dərk olunmasının inkişafı gedişində yaranmış olan belə bir şəraitdə natur-
fəlsəfənin saxlanması elmin tərəqqisi yolunda onu ləngidən və düz yoldan sapdıran
maniəyə çevrilir. Bu halda naturfəlsəfəni dirçəltmək üçün göstərilən hər cür cəhd
vaxtilə F.Engelsin haqlı olaraq qeyd etdiyi kimi, «nəinki yersiz olardı, habelə geriyə
bir addım olardı» (12, 417).
Qeyd edək ki, naturfəlsəfənin sonunun çatması heç də təbiət fəlsəfəsinin sonu-
nun çatması, təbiətin fəlsəfi idrakın obyekti olmaqdan qalması kimi başa düşül-
məməlidir. Məlumdur ki, təbiətin dialektikası, təbiətşünaslıq fəlsəfəsi, yaxud artıq
çoxdan adlandırıldığı kimi, təbiətşünaslığın fəlsəfi problemləri mövcuddur və onun
işlənməsi sahəsində çox böyük işlər görülmüş, hərtərəfli tədqiqatlar aparılmış və
aparılmaqdadır. Akademik P.N.fedoseyevin qeyd etdiyi kimi, biz naturfəlsəfəni onun
haqqında F.Engelsin dediyi mənada, məhz konkret, təbii-elmi problemləri xüsusi
elmlərin əvəzinə fəlsəfi əqli quraşdırmalar yolu ilə həll etmək metodu mənasında
inkar edirik (5, 9).
Təbiətşünaslığın dialektik inkişaf yoluna düşdüyü, dialektikanın elmin metodo-
loji əsasına çevrildiyi şəraitdə naturfəlsəfənin mövcudluğu elm və praktikanın veril-
miş səviyyəsi üçün əlçatmaz olan və yeni yanaşma üsulu tələb edən məsələlərə natur-
fəlsəfi cavabın mümkünlüyü haqqında sadəlövh təsəvvürlərlə bağlı idi. Bəzən təbiət-
şünaslığın xüsusi məsələlərinin də həllində belə iştirak açıq-aşkar fəlsəfənin rolunun
şişirdilməsinə, konkret elmlərin xüsusi problemlərini onların əvəzinə həll etməsi
cəhdinə gətirib çıxarır. Belə hal təbiətşünaslığa bu və ya başqa konsepsiyanı sırımaq,
zorla qəbul etdirmək deməkdir ki, bu da təbiətşünaslıqda və fəlsəfədə səriştəsizliyin
ifadəsidir. Keçmiş Sovet İttifaqında şəxsiyyətə pərəstişin geniş yayıldığı 30-50-ci
illərdə ideolojiləşmiş bəzi filosofların və təbiətşünasların (E.Kolman, A.A.Maksimov,
D.İ.Lısenko və b.) təbiət elmlərinin (fizika, biologiyanın) nailiyyətlərinin qiymətlən-
dirilməsinə belə səriştəsiz və xüsusilə də qərəzli müdaxiləsi onlara münasibətdə xoşa-
gəlməz və zərərli nəticələrə gətirib çıxarmışdı. Bunu XX əsr elminin ən böyük
nailiyyətləri olan nisbilik nəzəriyyəsinə, kvant mexanikasına, genetikaya, kiberne-
tikaya münasibətdə aydın görmüşük. Belə qərəzli, səriştəsiz yanaşma təbiətşünasların
nəzərində fəlsəfəni hörmətdən salırdı.
Əslində şəxsiyyətə pərəstişin elm və fəlsəfənin inkişafına vurduğu zərərli
nəticələrin aradan qaldırıldığı dövrdə təbiət elmlərinin ümumi dünyagörüşü xarakterli
metodoloji problemlərini ayrılıqda nə xüsusi elm nümayəndələri, nə də filosoflar həll
edə bilməzlər. Həmin problemləri bu hər iki bilik sahələri nümayəndələrinin qarşılıqlı
etimada əsaslanan əməkdaşlığı şəraitində müvəffəqiyyətlə həll etmək olar və artıq
yaranmış olan belə əməkdaşlığın daha da möhkəmləndirilməsi zəruridir.
ƏDƏBİYYAT
1.
Бернал Дж. Наука в истории общества. Л.-М.: Наука, 1956, 735 с.
2.
Бройль Луи де. По тропам науки. Л.-М.: Наука, 1962, 408 с.
3.
Вавилов С.И. Исаак Ньютон. М.: Наука, 1989, 236 с.
4.
Гегель. Энциклопедия философских наук В 2-х т. Т.2, Философия природы. М.:
Мысль, 1975, 695 с.
5.
Диалектика и современное естествознание. М.: Наука, 1970, 455 с.
6.
Эйнштейн А. и Инфельд Л. Эволюция физики. М.: Технико-теоретическая литера-
тура, 1956, 279 с.
7.
Engels F. Anti-Dürinq. Bakı: Azərnəşr, 1953, 379 s.
8.
Engels F. Təbiətin dialektikası. Bakı: Azərnəşr, 1966, 360 s.
116
9.
Концепции современного естествознания Ростов-на-Дону: Феникс, 2000, 576 с.
10.
Zeynalov M. Xarici ölkələrin fəlsəfə tarixi. Bakı: Şərq-Qərb, 2009, 677 s.
10.
Копнин П.В. Гносеологические и логические основы науки. М.: Мысль, 1974, 568 с.
11.
Marks K. və Engels F. Seçilmiş əsərləri 3 cilddə, III c., Azərnəşr, Bakı, 1983, 667 s.
12.
Мир философии. Книга для чтения. М.: Политиздат, 1991, 672 с.
14.
Слуцкий М.С. Взаимосвязь философии и естествознания. Высщая школа, М.: 1973,
119с.
13.
Философский энциклопедический словарь. М.: Советская энциклопедия, 1989, 815 с.
14.
Чанышев А.Н. Курс лекций по древней философии. М.: Высшая школа, 1981, 374 с.
15.
Ломоносов М.В. Избранные философские произведения. М.: Госполитиздат, 1950,
758 с.
НАТУРФИЛОСОФСКОЕ ПОНИМАНИЕ ВЗАИМООТНОШЕНИЯ
ФИЛОСОФИИ И ЕСТЕСТВОЗНАНИЯ
В.М.КЕРИМОВ
РЕЗЮМЕ
В статье раскрывается сущность натурфилософии, возникшей как первоначаль-
ная форма и философии, и науки, выступающей как «наука наук» и излагается вопрос ее
обусловленности уровнем и особенностями развития философии и естествознания. В
работе показывается, что натурфилософия играла двоякую роль в развитии философии
и науки: с одной стороны, при объяснении явлений природы она заменяла неизвестные
ей действительные связи идеальными и вымысленными вздорами, а с другой стороны,
при этом ею был предсказан ряд гениальных принципов и идей.
Анализ важнейших достижений естественных наук, революционизирующих
естествознание, показывает, что эти достижения обнаруживая ограниченность натурфи-
лософии, приводили к научному, диалектико-материалистическому пониманию взаимо-
отношения философии и естествознания.
NATURAL PHILOSOPHICAL COMPREHENSION OF INTERRELATION
BETWEEN PHILOSOPHY AND NATURAL SCIENCE
V.M.KARIMOV
SUMMARY
The article deals with the essence of natural philosophy that arose a prototype of both
philosophy and science and appears as the «science of sciences» and the issue of the
dependency on the level and specifics of development of philosophy and natural science. The
paper indicates that natural philosophy played a dual role in the development of philosophy
and science: on the one hand, it replaced unknown actual relations with ideal fictional
nonsense during explanation for natural phenomena and, on the other hand, it predicted a
number of great principles and ideas.
The analysis of the most important achievements of natural sciences revolutionizing
natural science shows that these achievements, displaying limitation of natural philosophy,
lead to scientific and dialectial-mateterialistic comprehension of interrelation between
philosophy and natural science.
117
Dostları ilə paylaş: |